Ұйымдарда еңбекті нормалау

        механикаландырылған қол құралдарын  пайдалана отырып,   орындайтын қолмен механикаландырылатын жұмысқа;            

        жұмысшы орындау механизмдерінің  көмегімен орындайтын машина  және қол жұмысына;    

               жабдық жұмысын белсенді бағалауға, оның барысында өнімнің тиісті сапасы мен жабдық жұмысының дұрыстығын қамтамасыз ету үшін жұмысшы  машинаның жұмысын, технологиялық процестің барысын, жабдық жұмысы режимінде белгіленген өлшемдердің сақталуын  және т.б. белсенді түрде бақылауы қажет.  Осы уақыттың барысында жұмысшы дене жұмысын орындамайды, алайда оның назары  жабдықтың жұмыс істеп тұрған механизмінде, өңделетін затта, аспаптың көрсеткішінде болады, бұл оның жұмыс орнында болуға және үздіксіз бақылауға міндеттейді;    

               пассивті бақылауға  (операциялық күту ішінде),  яғни машина жұмыс істеп тұрған кезеңде жұмысшының жабдық жұмысын немесе технологиялық процесс барысын үнемі бақылауы қажет емес, алайда басқа жұмыс болмағандықтан, ол бақылауды жүзеге асырады;     

               жұмысшының жабдықтың бірнеше бірлігіне қызмет еткен кезде жұмыс аймағында станоктардың, машиналардың, агрегаттардың арасында қозғалуына (өтуіне)  уақыт бөлінеді.    

               Машиналық операциялардағы қолмен орындау уақыты машиналық уақытпен  орны толтырылатын немесе орны толтырылмайтын болып бөлінеді.  Уақыт нормасының құрамына тек қана машиналық уақытпен орны толтырылмайтын қолмен орындау уақыты кіреді, ал  орны толтырылатын қолмен орындау уақыты жұмысшының жұмысбастылығы мен жүктемесін айқындау кезінде ғана есепке алынады.             

        Регламенттелген үзілістер мынадай  үзілістерді қамтиды:             

        жұмысшыларға жұмыс ауысымы ішінде  қалыпты жұмыс істеу қабілетін  демеу және шаршаудың алдын  алу мақсатында демалу үшін, өндірістік  гимнастика жасау үшін берілетін  демалыс;    

               жұмысшының жеке гигиена және табиғи қажеттіліктерге жұмсайтын жеке қажеттіліктерге арналған үзілістер;   қандай да бір еңбек процестерін орындаудың өзіндік технологиялық және ұйымдық шарттары көзделген жұмыстағы үзілістер.             

        Нормаланбаған уақыт шығындары  өндірістік тапсырмада көзделген  жұмыс уақыты және регламенттелмеген  үзілістер уақытына бөлінеді.             

        Өндірістік тапсырмаларда көзделмеген  уақытқа  жұмысшының өндірістік қажеттілік туғызған кездейсоқ жұмыстарға жұмсаған уақыты, сондай-ақ өндірістік емес (артық) жұмыстарды, яғни өнімді көбейтуге және оның сапасын жақсартуға мүмкіндік бермейтін жұмыстарды орындауға жұмсаған уақыт  кіреді.    

               Регламенттелмеген үзілістерге:            

        еңбек процессінің қалыпты ағымының  жұмыс орнына қызмет көрсетудегі  және оны үздіксіз жұмыс істеуге  қажетті барлық заттармен (шикізатпен, материалдармен, дайындамалармен, құралмен) жабдықтаудағы ұйымдық және техникалық  ақаулықтардың салдарынан, сондай-ақ электр энергиясы, газ, бу, ауа, су және т.б. келуі тоқтатылудың нәтижесінде   бұзылуы салдарынан өндірістік тапсырманы орындау кезінде пайда болатын;    

               әр түрлі себепсіз жағдайлар бойынша жұмысшының жұмыстан кездейсоқ алаңдауының нәтижесінде еңбек тәртібінің бұзылуы салдарынан туындаған  үзілістер кіреді.     

              

                           
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Жабдықты  пайдалану уақытын  сыныптау     

               Жабдықты пайдалану уақытының шығындары нормаланатын және нормаланбайтын болып бөлінеді.           

        Нормаланатын уақыт шығындары  жабдықтың өндірістік тапсырманы  (немесе жедел уақыт) орындауы бойынша жұмыс уақыты және регламенттелген үзілістер уақыты болып бөлінеді.             

        Жабдықтың өндірістік тапсырманы  орындауы бойынша жұмыс уақытына  оның ішінде еңбек процессі  жүріп жатқан немесе негізгі  жұмысты орындау үшін қажетті   қосымша әрекеттер жүргізілетін уақыт кіреді.               

        Бұл уақыт негізгі және қосымша  болып бөлінеді. Негізгі уақыт  – бұл еңбек нысанын өңдеу  жүргізілетін кезең.

                   Жабдықтың негізгі жұмыс уақыты машиналық (аппаратуралық) және машинамен және қолмен орындалатын болып бөлінеді.           

        Машиналық (немесе аппаратуралық)  уақытқа  жабдықтың автоматтық жұмысы уақыты кіреді, мұнда жұмысшы тек бақылау және реттеу қызметтерін ғана атқарады.            

         Машинамен және қолмен орындалатын уақытқа өңдеуде машиналық жұмыспен қатар, тікелей жұмысшының өзі де қатысатын уақыт кіреді.            

                    

        Қосымша уақыт – негізгі жұмысты  орындауға қажетті әрекеттерді  жүзеге асыруға жұмсалатын, орны  машиналық уақытпен толтырылмайтын  уақыт.             

        Жедел уақыт  - бұл негізгі және қосымша уақыттық  жалпы саны.    

               Сонымен қатар, жедел уақыт машиналық-бос (немесе аппаратуралық-бос)  уақыт және жұмысшының қатысуымен жабдық жұмысының уақыты болып бөлінеді.    

               Машиналық (аппаратуралық)-бос уақыттың ішінде жабдық жұмысшының тікелей қатысуынсыз жұмыс істейді.  Бұл жағдайда машиналық уақыттан жұмысшының машиналық уақытпен орны толтырылатын қосымша уақыты және белсенді бақылау уақыты алынып тасталады.             

        Жабдықтың жұмысшының қатысуымен  болатын жұмысы уақытына машиналық-бос  уақытты алып тастағандағы жедел  уақыт кіреді.  Жұмысшыға қатысты  бұл уақыт оның жедел жұмыспен айналысатын уақыты болып табылады.   Ол жұмысшының орны толтырылатын және орны толтырылмайтын қосымша уақыты мен белсенді бақылау уақытының жалпы саны түрінде айқындалады.             

        Регламенттелген үзілістер уақыты  жұмысқа дайындау және жұмыс орнына ұйымдық-техникалық қызмет көрсетуге байланысты үзілістер уақытына; өндірістік процестің технологиясы және ұйымдастырушылығымен көздеген үзілістер уақытына; жұмысшының демалу және жеке қажеттіліктеріне арналған уақытқа бөлінеді.              

        Жұмысқа дайындау және жұмыс  орнына ұйымдық-техникалық қызмет  көрсетуге байланысты үзілістер  уақыты дайындау-қорыту жұмыстарын  орындау уақытына және ұйымдық  және техникалық қызмет көрсету  бойынша жұмыстар уақытына бөлінеді.              

        Ұйымдық және техникалық қызмет  көрсету бойынша жұмыстар уақытына  механизмдерді  кесте бойынша жөндеуге байланысты үзілістер және жоюға келмейтін технологиялық үзілістер кіреді.              

        Нормаланбайтын уақыт шығындарына  жабдықтың өндірістік емес және кездейсоқ жұмысы уақыты, еңбек тәртібінің бұзылуы салдарынан туындаған үзілістер уақыты, өндірістік процестің қалыпты ағымының бұзылуы салдарынан болған үзілістер уақыты кіреді.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Еңбек шығындарының нормативті шамасына әсер ететін факторлар     

               Кез келген жұмысты орындаған кезде еңбек шығындарының шамасына, тиісінше еңбек шығындарының нормативтік шамасына да әр түрлі факторлар әсер  етеді.             

        Еңбек шығындарының нормативтік  шамасына әсер ететін факторлар  еңбек нысанының, жабдықтың, технологиялық  процестің, өндірісті, еңбекті  және басқаруды ұйымдастыру және  санитарлық-гигиеналық және жалпы  эстетикалық жағдайлардың сипатына, қызметкерлердің мәдени-техникалық  және кәсіби деңгейіне, орындаушылардың  кейбір антропометриялық сипаттарына,  олардың психофизиологиялық сипатына  байланысты қалыптасады.               

        Әсер ету сипаты мен бағытына  байланысты еңбек шығындарының  нормативтік шамасына әсер ететін  факторлар   техникалық, әлеуметтік және экономикалық болып бөлінеді.              

        Техникалық факторлар  өндірістің материалдық-заттық элементтерінің сипаттамасымен айқындалады:  еңбек нысаны  (материалдардың қасиеттері, өңдеу өлшемдері, бұйымның конфигурациясы және т.б.); еңбек құралдары (жабдық жұмысының режимдері, машиналар, механизмдер, құрылғылардың,  технологиялық және  ұйымдық жабдықтаудың сипаттамалары және т.б.)              

         ұйымдық факторлар еңбек бөлінісі және кооперациясы нысандарының, жұмыс орнын ұйымдастыру және оған қызмет көрсетудің, әдістер мен тәсілдердің, еңбек және демалу режимдерінің, өндіріс типінің сипаттамасымен, т.б. айқындалады.             

        Техникалық және  ұйымдық факторлар жұмыстардың орындалуының  ұйымдық-техникалық жағдайларын белгілейді.             

        Психофизиологиялық факторлар, ең алдымен, жұмысты орындаушының сипаттамасымен:   жынысы, жасы, кейбір  антропометриялық  ерекшеліктерімен (бойы, аяғының ұзындығы, күші, ептілігі, шыдамдылығы және т.б.) айқындалады. Психофизиологиялық факторларға өндірістің де кейбір сипаттамалары жатады:  шолу аймағы мен көз жету аймағының, жұмыс істеу қалпының өлшемдері,   көзге күштің түсуі, жұмыс жылдамдығы және т.б.             

        Әлеуметтік факторлар да психофизиологиялық  факторлар сияқты,  ең алдымен, жұмысты орындаушының сипаттамасымен, оның мәдени-техникалық деңгейімен, жұмыс өтілімен және басқалармен айқындалады. Әлеуметтік факторларға өндіріс пен еңбекті ұйымдастырудың да кейбір  сипаттамалары – еңбектің мазмұндылығы мен қызықтырушылығы және т.б. кіреді.    

               Экономикалық факторлар өндірістің немесе оның жекелеген элементтерінің сипаттамаларымен  айқындалады. Олар өндіріс процессінің тиімділігіне: өнім немесе еңбек нысанын өңдеу  сапасының деңгейіне, орындалатын жұмыстардың шұғылдығына, алғашқы материалдардың, дайын бұйымның құнына  және т.б. тікелей байланысты:    

               Еңбектің нормативтік шығындары байланысты болатын барлық факторлар сапалық және сандық болып бөлінеді. Сандық факторларға мәндері сандық тұрғыдан сипатталатын факторлар жатады (еңбек нысанының салмағы – кг, оның ұзындығы – мм және т.б.). Сапалық факторларға  сандық тұрғыдан емес, сапалық тұрғыдан сипатталатын факторлар жатады (кескіні бойынша зат дөңгелек, тіктөртбұрышты, фасонды және т.б. болуы мүмкін)             

        Факторлардың кейбір сандық және  сапалық мәндері  нақты еңбек процессі үшін шекті, яғни бұл мәндерден тыс процесс орындала алмайды немесе орындалуы мүмкін.   Мұндай сапалық және сандық мәндер шектеулер деп аталады. Шектеулер техникалық,  ұйымдық, психофизиологиялық және экономикалық сипатта болуы мүмкін.             

        Еңбек шығындарының шамасына  әсер ететін барлық факторларды  анықтау және есепке алу еңбекті  нормалау үшін нормалар мен  нормативтік материалдарды әзірлеу  процессінде жүзеге асырылады                        
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Еңбекті нормалау әдістері  

Еңбекті нормалау әдісі деп еңбек нормаларын белгілеу тәсілдерінің жиынтығын түсінеміз, ол еңбек процессін талдауды; еңбекті  оңтайлы ұйымдастыруды жобалауды; нормаларды есептеуді қамтиды.

Еңбекті нормалау үшін тәжірибелік-статистикалық (жинақтау) және талдау әдістері пайдаланылады.

Тәжірибелік-статистикалық (жинақтау) әдіс кезінде еңбек нормалары  еңбек процессін элементтерге бөлмей белгіленеді. Тәжірибелік-статистикалық (жинақтау) әдістің түрлері: нормалаушының жеке тәжірибесін пайдалануға негізделген тәжірибелік әдіс; ұқсас жұмыстарды орындағаны туралы статистикалық деректердің негізіндегі статистикалық әдіс.

Талдау  әдісі нақты еңбек процессін  талдауды, оны элементтерге бөлуді, жұмысты орындаудың оңтайлы тәсілдері  мен ұйымдық-техникалық жағдайларын жобалауды, еңбек процессінің элементтері бойынша қажетті уақыт шығындарын есептеуді еңбек нормаларын белгілеуді болжайды.  Талдау әдісі ғылыми негізделген нормалар мен еңбек шығындары нормативтерін әзірлеуді қамтамасыз етеді.