Инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп және есептілікті ұйымдастыру

    Капиталдың  физикалық табиғаты концепциясы ағымдағы құнмен бағалауды негіз ретінде қабылдауды талап етеді. Капиталдың қаржылық табиғаты концепциясы бағалаудың қандай да бір нақты негізін қолдануды талап етпейді. Бұл концепцияны қолданған кезде бағалау негізін таңдау компания ұстанатын қаржылық капитал түріне тәуелді.

    Екінші  концепцияның негізінде ағымдағы құндарды немесе жекелеген бағалардың өзгерістерін есепке алуға арналған және «ағымдағы баға бойынша есепке алу» деп аталатын бухгалтерлік жүйелер құрылған. Олардың құрамына алмастыру бағасы бойынша есепке алу (RPA), ағымдағы құны бойынша есепке алу (CCA), қазіргі құны бойынша үздіксіз есеп (CoCoA), есептен шығару бағасы бойынша есеп (DVA)  және келтірілген ағымдағы құны бойынша есепке алу (PVA) кіреді.

    Тәжірибе  ССА әдісі тауарлы-материалдық қорлардың әртүрлі топтарының бағасы әркелкі қарқынмен әрі бағаның жалпы өсім қарқынынан ерекше өскен жағдайда қолданылатынын көрсетеді. ССА бойынша түзету инфляцияның маңызды салдары ретінде бағаның жалпы өсуін емес, олардың құрылымының өзгерісін тану керек дегенге саяды.

    Қарастырылған екі концепция ҚЕХС 15 екі әдістеме түрінде көрсетілген. Бірінші әдістеме «Бухгалтерлік баланс объектілерін бірыңғай сатып алушылық қабілетіндегі ақша бірліктерінде бағалау әдістемесі» (GPL), екінші -«Бухгалтерлік есеп объектілерін  ағымдағы құнға қайта бағалау әдістемесі» (CCA) ретінде белгілі.

    GPL әдістемесінің мәнісі қысқартылған нұсқада компанияның монетарлық емес активтерін бағаның жалпы индексі көмегімен әлсін-әлсін қайта есептеуден тұрады. Көздердің қайта есептелінуі жасалмайды, ал қайта есептеуден алынған активтің пассивтен арту нәтижелері пассивтік шотта көрсетіледі. Барлық операциялар ағымдағы есепте олардың келісім жасасқан бағасымен көрсетілуі тиіс, бірақ есептілікті жасау кезінде мәліметтер одан әрі түзетіледі. Нәтижесінде уақытша реттілікке қол жетеді – баланстың немесе пайда мен залал туралы есеп берудің әрбір бабының, уақыттың әртүрлі сәттеріне жататын элементтері бір бағада көрсетіледі.

    GPL әдістемесінің кемшілігі, ол компания  мүлкінің жекелеген түрлерінің, оның жекелеген объектілерінің  іс жүзінде әрқилы құнсыздану барысын есепке алуға мүмкіндік бермейтінінде. Сондықтан, GPL әдістемесінің сыншылары талдау жүргізу мақсатында есептілікті қайта есептеу кезінде басқа тәсілдерді, атап айтқанда компанияны қызықтыратын шикізат, материал, қызмет түрлеріне белгіленген бағаның жеке индекстерін және нарықтық ағымдық құнды  пайдалану қажеттігін дұрыс деп санайды. Дәл осы тәсіл ССА әдістемесінде жүзеге асырылған.

    ССА әдістемесінің мәні активтер ағымдағы бағамен көрсетілетін есептілікті жасауда болып табылады. Ең басты мәселе баланстық баптардың ағымдағы бағасын қалыптастырудың айтарлықтай күрделілігі мен субъективтілігінде жатыр. Сондықтан осы аспектіде ССА әдістемесі көбірек сынға алынады.

    GPL әдістемесінде көрсетілген есептеу тәртібінің реттілігі ұқсас, тек бағаның жалпы деңгейі орнына негізгі және айналым қаражаттарының нақты номенклатурасы бойынша баға индекстері пайдаланылады.

    Құрамдастырылған  әдістеме дегеніміз мағынасы бойынша  ССА әдістемесінің бір түрі болып табылады. Ол ССА үлгісінен кәсіпорынның инфляция нәтижесінде алған жанама табыстарын (залалдарын) бөлу тәсілімен ерекшеленеді. Бұл әдістемеде меншікті қаражаттардың көздері бағаның жалпы индексіне (GPL әдістемесіндегідей), активтер – бағаның жеке индекстеріне қайта есептеледі, ал активтер мен пассивтердің қайта есептелген бағаларының арасындағы айырма инфляция әсерінен түскен жанама табыс (залал) деп қарастырылады.

    ХХ  ғасырдың басынан көптеген ғалымдар мен тәжірибешілер инфляция жағдайында бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті жетілдіру  мәселесімен айналыса бастады. Соған орай, осы мәселеге қатысты мол ұсыныстар жинақталып, ал көптеген мемлекеттерде белгілі бір тәжірибе қалыптасты.

    Инфляция  жағдайындағы бухгалтерлік есеп пен  қаржылық есептіліктің әлемдік тәжірибесі эволюциясын келесі түрде көрсетуге  болады. 70-ші жылдардың ортасына дейін инфляция жағдайында есеп пен есептілікті жүргізу бойынша ұсыныстар жалпы сатып алушылық қабілеті әдісіне негізделді. Содан соң ағымдағы құн әдісін қолдануға қатысты сұрақ талқылана бастады және 1983 жылы бұрыннан қолданыстағы ҚЕХС 6 ауыстырған ҚЕХС 15 шықты.

    ҚЕХС 15 компанияның есептік ақпараттарды бағаның өзгерісін көрсететін есептің  әдісін қолдана отырып, ұсынуы тиіс екенін белгілеген. Негізгі екі әдіс (ақшаның жалпы сатып алушылық қабілетіне және ағымдағы шығындарға негізделген)  немесе олардың құрамдастырымы қолданылды.

    1990 жылдың 1 қаңтарынан бастап, ҚЕХС 29 (бұл стандарттың елеулі өзгерістерсіз соңғы редакциясы 2003 жылы шықты) қолданысқа түсе бастады. Осы құжатқа сәйкес компаниялардың есепті кезеңдегі және алдыңғы өткен кезеңдердегі қаржылық есептілігі (оның нақты немесе қалпына келтіру құнының қайсысына негізделгеніне қарамастан) осы есептілікті жасау күніне берілген өлшем бірлікте ұсынылуы тиіс.

    ҚЕХС 29 негізгі есептік мәліметтерді инфляцияны ескере отырып қайта есептеуді талап етеді. Гиперинфляцияға бейім валютада есеп жүргізетін компаниялардың қаржылық есептіліктері бастапқы немесе ағымдағы құны бойынша бағалау әдісін қолдану кезінде есепті балансты жасау күніне ақшаның тұрақты сатып алушылық қабілетіне қайта есептелуі тиіс. Бұл талап өткен есепті кезеңдердің тиісті көрсеткіштеріне де қатысты. Активтер мен пассивтердің монетарлық баптары бойынша сатып алушылық қабілетінің өсуі не кемуі ағымдағы пайдада көрсетілуі тиіс.

    Сонымен бірге әртүрлі елдерде сол немесе басқа уақыт кезеңдерінде қаржылық есептілікте инфляция салдарларын көрсетудің бір-бірінен түбірімен ерекшеленетін тәсілдер қолданылды. Біріншісін ғаламдық, ал екіншісін ерікті таңдау тәсілі ретінде сипаттауға болады. Ғаламдық тәсілге сәйкес қаржылық есептіліктің барлық немесе негізгі элементтерінің бағаның инфляциялық өзгерістерінің ықпалына ілінетін бастапқы мәндері түзетіледі. Мысал ретінде СРР, RPA, ССА и СоСоА әдістерін келтіруге болады. Таңдау тәсіліне сәйкес тек жекелеген элементтерге түзету жүргізіледі. Мысалы, активтерді ауыстыру құнының өсімін жабуға арналған резервтерді құру, активтерді қайта бағалау,    қорларды бағалаудағы FIFО әдісі және амортизацияның жеделдетілген әдісі.

    Инфляцияның салдарын есепке алудың қарастырылған  формальды әдістерінен басқа, көптеген елдерде инфляцияның әсерін ескеруге мүмкіндік беретін формальды емес механизмдер де қолданылады. Инфляцияның бұл жағдайдағы теріс ықпалына қарсы тұра алатын екі әдіс белгілі. Бірінші әдіс негізгі құралдарды оқтын-оқтын қайта бағалауды білдіреді. Ол екі әдістің бірімен орындалады: сараптамалық бағалау әдісі және коэффициенттер әдісі.

        Екінші әдіс инфляцияның ықпалына айтарлықтай қарсы тұра алмайды; оның іс әрекетінің механизмі жұмбақтау, әрі оны тек мардымсыз инфляция жағдайында қолдану ғана өз жемісін береді. Әдістің мәні тек жеделдетілген амортизация механизмін қолдануда жатыр.

        ҚБЕС 6 «Негізгі құралдар есебі»  әдістемелік нұсқауларында жеделдетілген  амортизацияның екі әдісі ұсынылған:  азайтылған қалдықтық әдіс және  сандық жиынтығы бойынша есептен шығару әдісі (кумулятивтік әдіс). Нұсқауда осы әдістер туралы айтылғанымен, оларды есептеу алгоритмі көрсетілмеген, әрине әдістемелік сипаттағы құжат үшін бұл заңды да. Сондықтан аталмыш әдістерге егжей-тегжейлі салыстырмалы сипаттама бермес бұрын, осы әдістердің негізіне қаланған есептік процедуралардың қисындық болмысын қарапайым түрде қарастырамыз.

        Азайтылған қалдықтық әдіс амортизациялық  аударымдардың жылдық сомасын  А_о төмендегі формуламен есептеуді қарастырады:

                                                      А_о = k*N_l*S_b,                                                     (1)

    мұндағы: N_l – бірқалыпты амортизация нормасы; k- төмендету коэффициенті; S_b – активтің қалдық құны.

    Активтің  құнын пайдалы қызмет мерзімі жылдарының сандық жиынтығы бойынша есептен шығару әдісіне сәйкес, амортизациялық аударымдардың жылдық сомасы төмендегі формуламен анықталады:

                                                       А_о =  S_p*k/n,                                                     (2)

мұндағы: S_p – амортизацияланатын объектінің бастапқы құны; n – объектіні пайдалану жылдарының реттік нөмірлерінің жалпы сомасы; k – амортизация есептелетін жылды қоса алғандағы, нормативті қызмет мерзімі біткенге дейінгі жылдар саны.

    Қарастырылған әдістер жалпыға белгілі болып табылады және әр түрлі елдердің бухгалтерлік тәжірибесінде жиі қолданылады.

        Жеделдетілген амортизация әдістері инфляцияның ықпалын есепке алуға

нақты мүмкіндік береді, өзінің мәні жағынан жергілікті болып табылады. Оларды қолдану тек амортизацияланатын мүлік бөлігіне ғана шектеледі және қаржылық шешімдерді қабылдауға инфляцияның әсері мәселелерін толық шеше алмайды. Бірақ экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі  бұл әдістердің анықталған артықшылықтарға ие екенін көрсетеді.

    Инфляция  салдарынан есептік мәліметтердің салыстырымсыздығы қаржылық есептілікке қайта бағалау жасауды немесе жеке баптарына түзету жүргізу қажеттігін және оларды негізгі нысандарға түсініктемеде көрсетуді негіздейді. Соған байланысты отандық және шетел компанияларының тәжірибесінде қаржылық есептілікке инфляцияның тигізетін әсерін есепке алудың әр түрлі әдістерін қолдануды қарастырамыз.

        Диссертациялық жұмыста «Алматы-Бетон»  ЖШС мәліметтері бойынша құнды есептен шығару әдісі мен азайтылған қалдықтық әдісті қолдану көрсетілген.

        Әлемдік тәжірибе талданатын  объектілерге инфляциялық түзетулер  не валюта бағамының құбылуы  бойынша, не тауар бағалары  деңгейінің құбылуы бойынша жүргізілетінін  көрсетеді.

    Компания  өзінің қызметін жүзеге асыратын негізгі  экономикалық ортасы, әдетте өзінің ақша қаражаттарын айналдыра алатын орта болып табылады. ҚЕХС сәйкес қаржылық есеп берулерді құрған кезде валюта өлшемі негізгі рөл атқарады. Валюта өлшем - бұл негізінен, тауарлар мен қызметтердің сату бағасына әсер ететін, сонымен бірге еңбек құнына және материалдарға әсерін тигізетін мемлекеттердің валюталары.

    Шетелдік  валютадағы операциялар бастапқыда операцияның жасалған күніндегі  ауыстыру бағамы бойынша валюта өлшемде  көрсетілуі тиіс. Операцияның жасалған күні-бұл ҚЕХС сәйкес қаржылық есептілікте операцияның көрсетілуі тиіс күні. Тәжірибе жүзінде сол кезеңде (мысалы, апта немесе ай) жүргізілген операциялар бойынша шетелдік валютаны қайта есептеу үшін орташа бағамдарды пайдалануға мүмкіндік беріледі. Алайда егер бағам айтарлықтай өзгеретін болса, онда бағамның орташа шамасын пайдалану ақпараттың сенімділігін қамтамасыз ете алмайды.

    Бастапқы  тану бағамынан немесе баланстың  өткен кезеңі күніндегі ауыстыру бағамынан өзгеше ақшалай баптарды өтеу кезінде, болмаса бағам бойынша  басқа валютаға қайта есептеу кезінде пайда болатын бағамдық айырма есеп беретін компанияның немесе шетелдік қызметінің жеке қаржылық есептілігінде, атап айтқанда оның пайда болу уақыты туралы пайда мен залал туралы есеп беруде танылуы керек. Есеп беретін компанияның таза инвестициясының бір бөлігі болып табылатын, монетарлық емес баптардан пайда болатын бұл айырма сәйкесінше жеке пайда мен залал туралы есеп беруде немесе шетел қызметінің жеке қаржылық есептілігінде көрсетілуі тиіс.

        Валюта бағамының құбылуы бойынша түзету әдісін қолданудың өзінің жетістігі мен кемшіліктері бар. Оның басты жетістігі оның қарапайымдылығы. Ол үлкен көлемдегі қосымша ақпаратты қажет етпейді. Бірақ бұл әдіс екі валютаның бағамдық қатынасының олардың нақты сатып алушылық қабілетіне дәл келмейтіндігінен нақты нәтиже бере алмайды. Тұрлаулы валютаны таңдау  да проблема болып табылады. Сондықтан бухгалтерлік ғылымда және тәжірибеде тауарлық массаға баға индексі негізінде қайта бағалау тәсілі көбірек қолданылады.

        Тауарлық баға деңгейі құбылуы бойынша қаржылық есептілік баптарын түзету дәлірек нәтиже береді деуге болады. Ол бүкіл тауарлық массаға да, әрбір нақты тауарға немесе тауарлық топқа да бейімделуі мүмкін. Бірақ түзетудің бұл әдісі, біріншіден, көп еңбекті қажет етеді, екіншіден, кәсіпорындағы қорлардың жағдайы туралы қосымша сенімді ақпарат тапқанда ғана қолдануға жарамды.