Дебиторлық борыш

ОПЕРАЦИЯЛЫҚ (ӨНДІРІСТІК) ЛЕВЕРИДЖ

Пайда және осы пайданы алу үшін шығындалған активтердің арасындағы байланыс леверидж көрсеткішімінің көмегімен сипатталады.

Леверидждің бір түрі – бұл операциялық (өндірістік) леверидж - өзіндік құн құрылымын және шығарылым көлемін өзгерту арқылы жалпы көлем табысына әсер ету мүмкіндігі. Ол бірқалыпты және өзгеріп отыратын шығындар қатынасымен сипатталады.

Операциялық леверидж (операцияның тәуекел шамасы) компанияның тұрақты шығындарын басқара алу қабілетімен анықталады. Егер тұрақты шығындар көп болса, компанияның өндірістік леверидж дәрежесі өте жоғары болады. Өндірістік леверидж жоғары болған сайын, ұжымның өндірістік тәекелі арта түседі.

Операциялық леверидж сату көлемінің өзгеруінің пайызды және салықты төлегенге дейінгі пайдаға әсерінен көрінеді.

ФИРМАНЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУ ӘДІСТЕРІ

Кәсіпорынды кризистік қаржылық жағдайдан шығаруға бағытталған тұрақтандыру шаралары жүйесінде оны сауықтыру маңызды роль атқарады.

Сауықтыру – бұл кәсіпорынның қаржы жағдайын жақсарту бойынша шаралар жүйесі, ол кәсіпорынды банкрот деп жаиялаудан немесе оны жоюдан құтқаруға бағытталған шараларды заңды немесе жеке тұлғалардың көмегімен жүзеге асыру. Сауықтыру үш жағдайда жүргізіледі:

1)                 кредиторлар тарапынан банкрот жариялауды бастаудан бұрын кәсіпорын өз еркімен кризистік жағдайдан шығу үшін сыртқы көмек іздесе;

2)                 егер кәсіпорын арбитражды сотқа өз банкроттығын жарияламас бұрын сауықтыру жағдайын ұсынса;

3)                 сауықтыру өткізу туралы шешімді арбитражды сот қабылдаса, кредиторлар талабын орындап, кәсіпорынның бюджет алдындағы қарызын өтеуге дайын адамдардың ұсынысы болса№

Фирманың қаржы жағдайын жақсарту шаралары оңшау және жалпы болып бөлінеді. Оңшау шаралар жеке жақсартуларға, ал жалпы шаралар бүкіл өндірісті сауықтырады.

Сонымен қатар шаралар өте тез мерзімді, қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Ұзақ мерзімді шаралар мерзімсіз, яғни үнемі шараларға айналуы мүмкін.

Өте тез арадағы төлем қабылеттілігін тұрақтандырады. Бір жағынан ағымдағы қаржы міндеттемелері қайшылып, екінші жағынан ақша қаражатының тез түсу мүмкіндіктері қарастырылады.

Қысқа мерзімді шараларға бір жыл ішінде жүзеге асырылатын шаралар жатады. Олар кәсіпорынның қаржылық тепе-теңдігін қамтамасыз етеді, операциялық, инвестициялық және қаржылық қызмет аясындағы төлемдер қаржы түсімімен теңгеріледі. Сонымен қатар кәсіпорынның қаржылық – экономикалық жағдайына талдау жасалады, төлем қабілеттілігін, қаржылық тұрақтылықты, өткізуден түскен түсімді, кәсіпорын балансын бағалау жасалады. Балансты бағалау жалпы өтімділік коэффициентін қарастыру, өзіндік айналым қаржысымен қамтамасыз етуі негізінде өткізіледі.

КӘСІПОРЫННЫҢ ДИВИДЕНДТІК САЯСАТЫ

Дивидендтік саясаты капитал құрылымын басқару сияқты кәсіпорын акцияларының бағасына біршама әсер етеді. Дивиденд акционерлердің ақшалай табысы және олар белгілі бір дәрежеде акционерлерге кәсіпорын жұмысы жемісті жүріп жатқандығы туралы белгі береді.

Қаржы теориясында оңтайлы дивидендтік саясат негіздеудің үш жолы белгілі:

1)                 Дивидендтің иррелеванттілік теориясы. Дивидендтің иррелеванттілік теориясын Ф.Модильяни мен М. Миллер дайындаған. Олар өз теорияларын дамыта отырып, дивидендті қалдық принципі бойынша есептеуді ұсынады. Осы идеяны негізге ала отырып, олар тағы да дұрыс инвестициялық саясаттың басымдылығына, оның компанияның негізгі мақсатын анықтайтынына келеді.

Дивидендтік саясаттың оңтайлылығы – тиімді қайта қаржыландырудың барлық мүмкіндіктері талданған соң және осы көз есебінен барлық тиімді инвестициялық жобалары қаржыландырылған соң ғана дивидендті есептеу деп түсіндіріледі. Егер барлық пайданы мақсатты түрде қайта қаржыландыруға жұмсаса, дивиденд мүлдем төленбейді, ал, керісінше, компанияның тиімді инвестициялық жобалары болмаса, пайда толығымен дивиденд төлеуге жұмсалады.

2)                 Дивидендтік саясаттың негізделік теориясы. Екінші бір тәсілдің жақтаушылары, Модильяни – Миллер теориясының қарсыластары дивидендтік саясат негізді, ол акционерлердің жиынтық байлығына әсер етеді деп санайды. Дивидендтік саясатын таңдау мәселесін шешу бағытындағы негізгі идеологтары М. Гордон мен Дж. Линтнер. Сонымен, олар талдауының негізгі қорытындысы мынадай деді: жалпы кіріс формуласында дивиденд кірісінің маңызы басым; дивиденд төлеуге бағытталған пайда бөлігін ұлғайтып, фирманың нарықтық құнының өсуіне келуге болады, сонымен қатар оның акционерлерінің жағдайы жақсарады.

3)                 Салықтық дифференцияация теориясы. 1970 – 1980 жж. басында Н. Литценберг мен К.Рамасвали зерттеулерінің нәтижесі жарияланды, кейіннен олар салықтық дифференциация теориясын аталған, осы теорияға сәйкес акционерлер тұрғысынан дивидендтік кіріс емес, капиталдалған кірістің маңызы басым. Осы теорияға сәйкес екі компания пайдану бөлу жағынан ғана ерекшелексе, онда салыстырмалы түрде жоғары дивиденді бар фирманың акционерлері акцияның жоғарылатылған кірісін талап етуге тиіс, себебі олар салықтың өсуімен байланысты шығындарды жабуға тиіс. Компания үшін жоғары дивидендтерді төлеу тиімсіз, ал оның нарықтық құны пайда ішіндегі дивиденд салыстырмалы түрде аз болған жағдайда барынша көбейеді.

Дивидендтік саясатқа әсер ететін факторлар

Дивидендтік саясатқа әсер ететін сипатты факторларға мыналар жатады:

1)                 Компанияның өсу темпі (жылдамдығы).

2)                 Шектейтін келісім-шаттар.

3)                 Табыстылық..  дивидендтерді бөлу компанияның табыстылығымен тығыз байланысты.

4)                 Табыс тұрақтылығы.

5)                 Компания қызметін бақылауда ұстау.

6)                 Қарыз капитал есебінен қаржыландыру деңгейі.

7)                 Сыртқы көздерден қаржыландыру мүмкіндігі.

8)                 Белгісіздік.

9)                 Салықтық айыптар.

Дивидендті төлеу әдістері

1) Акция түріндегі дивиденд. Акцияны бөлшектеу.

2) Акцияларды бөлшектеу әдісі.

3) Акция сатып алу әдісі.

Дивидендтік саясаттың кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижесіне әсері

Дивидендтік саясатты жүзеге асыру үрдісі барысында әр түрлі жағдайлар мен нұсқаулар талданып, болжанды және кәсіпорынның нарықтағы мүмкіндігі бағаланады. Кәсіпорынның активтерін барынша тиімді қолдану мақсатында бөлу сияқты мәселелерін шешудің біліктілігі жоғары тәсілдері болашақта кәсіпорынның тұрақты қоржы жағдайы жағдайын қамтамасыз етеді.

Дивидендтік саясат өзінің құрылу және жүзеге асырылу барысында акционерлердің ағымдағы және болашақтағы пайда арасындағы байланыс әр түрлі факторлардың корпорация капиталына әсері сияқты мәселерді қарастырады, дивиденд кестесінің оңтайлысын анықтайды, оны төлейдің түрлері мен тәсілдерін анықтайды.

Дивидендтік саясат бюджетке, корпорация акционерлеріне төлемдерді көздейді, өз міндетте иелері бойынша кепілдікті анықтайды. Сонымен қатар дивидендтік саясат жүзегеасыру барысында кәсіпорынның резервтері анықталады, резерв айналымы қосымша пайда табуды қамтамасыз етеді. Шаруашылықты жүргізуге оңтайлы нұсқаны таңдау тәуекелді азайтып, рационалды салықтық саясат жүргізуге көмектеседі. Сонымен дивидендтік саясат кәсәпорынды басқарудағы маңызды құрал болып табылады, ал оны жүзеге асыру – табысты кәсіпкер болуға, меншік иесінің мүддесін сақтауға, акционерлер мен басқа да жұмысшылардың мүдделерін қорғауға мүмкіндік береді. 

ТАУАРЛЫ – МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫ БАСҚАРУ САЯСАТЫ

Қорларды басқару саясаты айналымдағы активтерді басқарудың жалпы саясатының бір бөлігі болып табылады, тауарлы-материалдық қор құрылымы мен көлемін оңтайландыруға және оларға қызмет ету бойынша шығынды азайтуға, олардың қозғалысын бақылауды қамтамасыз етуге бағытталған. Тауарлы-материалдық қорларды басқарудың негізгі кезеңдері:

1)                 Алдағы уақыттағы тауарлы-материалдық құндылықтар қорын талдау нәтижесінде тауарлы-материалдық қорлардың өндірісін қамтамасыз ету және оларды өткізу деңгейі анықталады, олардың қолданылушылардың тиімділігі бағаланады.

2)                 Қорлады құру мақсатын анықтау. Кәсіпорын қорлары әр түрлі мақсатта құрылады - ағымдағы өткізілім қызметін қамтамасыз ету.

3)                 Ағымдағы қорлар мөлшерін оңтайландыру

Кез-келген кәсіпорындағы қорлар келесідей топтастырылады:

-                     шикізат пен материалдар;

-                     аяқталмаған өндіріс;

-                     дайын өнім.

Олар кез-келген өндірістік қызметтің қажетті бөлшегі болып табылады. Бұл активтердің көлемі, дебиторлық берешек деңгейі сияқты, көбінесе өткізу (сату) көлеміне байланысты болады.

Қорларды басқару мақсаты: кәсіпорынның жемісті жұмысы үшін жеткілікті, қорды сақтау бойынша шығынның барынша аз болатын қор мөлшерін табу.

Басқару үрдісінің бірінші кезеңі: қорларды жеткізу және сақтау бойынша барлық шығынды сәйкестендіру. Қорларға байланысты негізгі шығындар үш топқа бөлінген:

-                     қорды сақтаумен байланысты;

-                     тапсырысты рәсімдеумен байланысты;

-                     шикізат пен материалдарды тиеу, жіберу, машинамен қамтамасыз ету және қабылдауға байланысты, сонымен қатар қордың жетіспеушілігіне байланысты шығындар.

Қорды басқарудың екі негізгі жүйесі келесі:

1)                 тапсырыстың тіркелген мөлшерінің жүйесі;

2)                 тіркелген тапсырыс аралық кезеңдерінің жүйесі.

Тұтыну және жеткізудің идеалды жағдайлары сақталса, яғни қор тез арада толықтырылып отырса, онда екі жүйе де бірдей болады. Егер тауарлы-материалдық қорға сұраныс пен тапсырысты орындау мерзімінде белгісіздік болса, онда резервтік (сақтау) қор құру қажет.

Резервтік (сақтау) қор – сұраныс шамадан тыс артқан жағдайда және өндірісті жеткізу кезеңі жиі жағдайда материалдармен қамтамасыз ету үшін қажет қор. Резервтік қордың көлемі төмендегі факторларға байланысты:

-                     тауарлы-материалдық құндылықтарға сұраныспен байланысты белгісіздік дәрежесі;

-                     тапсырысты орындау мерзіміне байланысты белгісіздік дәрежесі;

-                     қордың жеткіліксіздігінен болған шығын;

-                     қосымша қорды ұстауға кететін шығын.

Қордың қажетті көлемі қордың жетпей қалу мүмкіндігі мен осы жағдайы болдырмау үшін ұсталатын резервтік қор шығыны мүмкіндікті арасындағы тепе-теңдікпен анықталады.

Резервтік қор құрған және өндірісте, сатуда белгісіздік болған жағдайда қорды басқару жүйелерінде айтарлықтай айырмашылықтар болады.

Өндірістік қорларды үнемдеу барысында алынған қор жалпы шығыннан көп болған жағдайға дейін арттыруға болады. Жоспарланған кезеңде сатып алынатын материалдық ресурстар партиясының оңтайлы көлемін анықтау үшін тапсырыстың оңтайлы партия моделі (Уилсон үлгісі) қолданылады EOQ: қорды сатып алуға және сақтауға кететін барлық шығын есептеледі. Оның құрамына қорды сақтауға кететін шығын және тапсырысты орындау бағасы енеді, яғни тапсырысты орналастыруға, алуға кететін шығын. Бұл шығындар тауарлы-материалдық қорлар бағасын құрайды.

EOQ үлгісінің негізгі шарттары: қор көлемі өскен сайын шығынның бір бөлігі көбейеді, ал екінші бөлігі азаяды; жиынтық шығынды барынша азайтатын тапсырыс көлемі оңтайлы болып табылады (қордың орта көлеміне байланысты). Қорлардың орта көлемі тапсырысты орналастыру жиілігіне және оның әрқайсының көлеміне (мөлшеріне) байланысты: егер қорлар күн сайын жаңалатып отырса, онда қордың орта көлемі жылына бір рет жаңаланатып қордың орта көлемімен төмен болады. Тапсырыс көлемі ұлғайған сайын сақтауға кететін шығындар ұлғаяды (өседі). Тапсырыс көлемінің артуы орта тапсырыстың артуына әкеп соғады, сәйкесінше сақтау бойынша, қорға салынған капиталдан пайда түспеу және сақтандыру шығыны бағаның төмендеуінен болған шығынның артуына әкеледі. Керісінше, партияның мөлшері артқан сайын тапсырысты орналастыру мен орындау шығыны төмендейді: тапсырыс жиілігі төмендеуі сақталып отырған қор көлемінің артуына, тапсырысты орналастыру, жеткізушілердің жөндеу және тапсырысты өңдеу жұмыстары шығындары азаяды.

ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРДЫ БАСҚАРУ САЯСАТЫ

Тауарды несиеге сату барысында дебиторлық берешек пайда болады. Дебиторлық берешектің құрамына: тұтынушылар, тапсырыс берушілер, жеткізушілер берешегі, ақша алуға берілетін вексель, тәуелді қоғамдар берешегі, берілген аванстар, өзге де берешектер енеді. Ағымдағы дебиторлық қарыз дегеніміз бір жыл ішінде төлеуге тиіс және қалыпты операциялық цикл кезінде пайда болатын берешек..

Ағымдағы дебиторлық борышты тиімді басқару бірінші кезекте сатып алушылардың тауарға, жұмысқа және қызметке қарызын инкассациялауда қамтамасыз етумен және мөлшерді оптимизациялаумен байланысты. Өнімді сатып алушыға қатынасы ретіндегі кәсіпорынның несиелік сасатын анықтайтын ағымдағы дебиторлық қарызды басқарудың алгоритімін құру келесі негізгі кезеңдерден тұрады: