Бухгалтерлік есеп пен аудиттің жалпы құрастырылу принципі

Аудитордың жұмысы – бұл  қаржылық есептіліктің ұқыптылығын  және есептің орнатылған дәрежеге сай  келуі мақсатында профессионалды аудиторлық қорытынды жасау.

 

Аудит қызметінің негізгі  принциптері мыналар болып табылады:

- Тәуелсіздік;

- Объективтілік;

- Ұқыптылық;

- Құпиялылық.

 

Аудиторлық тексерудің нәтижелеріне байланысты аудит стандартына сәйкес келетін аудиторлық есеп құрылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Практикалық аспектіде  есеп, талдау және аудит.

 

2.1 АҚ «Қазақстан Халық  Банкінің» меншікті капиталынның  есебі және талдауы.

 

Меншікті капитал мыналардан тұрады:

- жарғылық капитал – бұл ұйымның құрылу барысында ұйымдастырушулар мен қатысушылардың  ұйымның жарғылық қорына ақшалай және заттай қосқан үлесі.

- Резервтік капитал. Бұл бап бойынша кәсіпорында қалыптасқан резервтік капиталдың қалдығы көрсетіледі.

- Бөлінбеген кіріс (жабылмаған зиян).

 

Жарғылық капитал типтік шоттар жоспарының 503 «Салымдар және пайлар» шотында жүргізіледі.

 

АҚ «Қазақстан Халық Банкінің»  меншікті капиталы 01.01.2006 жылы баланс бойынша 60 275 млн тенгені құрады және 01.01.2005 жылдың балансымен салыстырғанда 25 920 мың теңгеге (75%) өсті.

Резервтік капитал – таза табыстың аударымынан пайда болған меншікті капитал құрамының бөлігі.

Резервтік капитал субъектінің  өткен жылдардың және есепті жылдың шығындарын жабу үшін құрылады.

Резервтік капитал есебі  типтік шоттар жоспарының 55 «Резервтік капитал» бөлімінің 551 «Заңмен белгіленген  резервтік капитал» және 552 «Өзге  де резервтік капитал» шотында жүргізіледі.

Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) есепті жылғы есебі типтік шоттар жоспарының 56 бөлімінің 561 «Есепті  жылдың бөлінбеген кірісі (жабылмаған зияны) шотында жүргізіледі. Бұл  шот есепті жылы пайда болған бөлінбеген табыс немесе жабылмаған зиянның  нақты сомаларының қозғалысы  туралы ақпараттарды ашып көрсетуге  арналған.

Өткен жылдардың бөлінбеген кірісі (жабылмаған зияны) есебі типтік шоттар жоспарының 562 «Өткен жылдардың  бөлінбеген кірісі (жабылмаған зияны)»  шотында жүргізіледі және бұл  шотта өткен жылдарда пайда болған бөлінбеген кірісі (жабылмаған зияны) сомаларының нақты қозғалысы  туралы ақпараттарды ашуға арналған.

Жиынтық кіріс (зиян) есебі. Есепті жылғы жиынтық кіріс (зиян) есебін жүргізу үшін типтік шоттар жоспарының 571 «Жиынтық кіріс (зиян)» шоты қолданылады.

 

 

Меншікті капиталдың талдауы.

 

Кәсіпорынның өзінің меншікті құрамының пайда болуының қайнар көзі меншікті капитал болып табылады (баланс пассивінің I бөлімі). Меншікті капиталды талдау барысында иммобилді  құндылықтарға қосылмаған және көбірек  немесе азырақ  түрлене алатын, формада  болатын меншікті капиталдың сол  бөлігін орнату керек.

Меншікті айналым құралдарының абсолютті өсімін анықтайық. Ол меншікті капитал – баланстағы активтің I бөліміне тең болады.

 

 

МК – А I бөлімі = 60 275 047 – 32 749 313 = +27 525 734(жыл басы)

                               60 275 047 – 18 954 490 = +41 320 557(жыл соңы)

 

 

Алынған көрсеткіштерге қарағанда  меншікті капитал динамикасының  өте жақсы өскенін көрсетіп тұр.

Меншікті капиталдың мобилділігін анықтайтын жұмсау(моневрлық) коэффициентіне есеп жүргізейік.

 

 

Кжұмсау =  меншікті айналым  капиталы

                                    МК

 

 

Кж = 32 749 313 : 60 275 047 = 0,5 (жыл  басы)

Кж = 18 954 490 : 60 275 047 = 0,3 (жыл  соңы)

 

 

Тауарлы-маиериалдық қорлардың  қамтамасыз ету коэффициентінің  есебін жүргізейік.

 

 

Кк/қ =  Мак / Ктм.

 

 

Мұндағы:  Кк/қ - тауарлы-маиериалдық  қорлардың қамтамасыз ету  

                             коэффициенті;

                   Мак – меншікті-айналым капиталы;

                   Қтм – тауарлы-материалдық қорлар.

 

 

Кк/қ = 27 525 734 : 6 750 013 = 4,1 (жыл  басы)

Кк/қ = 41 320 557 : 6 977 824 = 5,9 (жыл  соңы)

 

 

Шаруашылық тәжірибенің  орташаланған статистикалық мәліметтерінің негізінде алынған коэффициенттің жабылуының қалыпты мәні Кк/қ ≥ 0,6 – 0,8 болуы керек, ол біздің жағдайда, коэффициенттің жабылуы нормадан өте  жоғары асып кетті, сондықтан материалды айналым қаражаттарын жабу коэффициенті, тауарлы-материалдық қорлар мен  шығындардың меншікті қаражаттармен  жабылғанын және қарыз қаражаттарын тартуды қажет етпейтінін көрсетеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Тауарлы-материалдық қорлардың  есебі, талдауы және аудиті.

 

БЕС №7 тауарлы-материалдық  қорлар өзіне активтерді мына түрде  ұсынады:

- шикізат және материалдар, отын, ыдыс және ыдыстық заттар, қосалқы бөлшектер;

- улы химикаттар, медикаменттер;

- дайын өнім;

- сатуға арналған тауарлар.

 

Тауарлы-материалдық қорлар мыналарға бөлінеді:

Негізгі – бұл дайындалатын өнімнің құрамына заттай кіретін  және материалдың негізін қалайтын материалдар.

Қосалқы – бұл өндірілетін  өнімнің құрамына кіретін, бірақ  негізгіден айырмашылығы олар өндірістік өнімнің заттай негізін құрамайды.

Тауарлы-материалдық қорларды уақытында қолданғанда оның нақты  құнына тауарлы-материалдық қорларды қолдануына байланысты (сатып алу  құны, тасымалдау құны, көлікті дайындауға кеткен шығындар және т.б.) шығындар кіреді. Бұны дұрыс анықтау үшін, қанша  тауарлар өз құнымен қалды, қаншасы  өзіндік құнға кеткенін және ТМҚ  бағалау үшін мына әдістерді қолданады:

- Фифо;

- Лифо;

- Орташа құн әдісі;

- Арнайы бірегейлендіру.

 

Кәсіпорындарда инвентарлық  тексеру (инвентаризация) жылына бір  рет болып тұрады. Инвентарлық  тексеру мына жағдайларда жүргізіледі:

- ұрланған фактілер болған жағдайда;

- төтенше жағдайларда (өрт, табиғат апаттары);

- материалды-жауапты тұлғаны ауыстырған жағдайда;

- кәсіпорынның құлауы немесе тарауы кезінде.

 

Кәсіпорында инвентарлық  тексеру жүргізілген кезде, кәсіпорын  басшысының тағайындауымен комиссия құрылады. Инвентарлық құжаттарға бухгалтер  және комиссия мүшелері, материалды-жауапты  тұлға өткізілген инвентарлық тексерудің нәтижесіне келісетіндігі туралы өздерінің  қолдарын қояды. Комиссия жетіспеушілікті  тапса, онда материалды-жауапты тұлға  жауапқа тартылады және оны өтеуі  тиіс.

Жетіспеушілікті өтеу нарықтық бағамен белгіленеді, бірақ нақты  өзіндік құнынан төмен болмауы  керек.

Ал егер жауапты адам табылмаса  немесе белгіленбесе, онда шындар қаржы  шаруашылық нәтижесіне қосылады.

 

Тауарлы-материалдық қорларды талдау

 

Талдау жүргізу барысында  тауарлы-материалдық құндылықтардың өзгеруіне жалпы баға беріледі. Тауарлы-материалдық  құндылықтардың өскені керек емес, өйткені бұл өнімге сұраныс жоқ, инфляцияның әсер етуі, стратегияның дұрыс жүргізілмегендігін айтып  тұр.

Айналымдылықты көрсеткіштердің  қатарын санап келесі формуламен көрсетуге болады:

 

Айналым жалғасы =    ТМҚ    *360 күн

                                      Табыс

 

 

Айналымдылық коэффициенті  =     Табыс

                                                              ТМҚ

 

 

Айналым жалғасы = (6 750 013 : 2 192 147)*360 = 1 108 (жыл басы)

                                    (6 977 824 : 2 192 147)*360 = 1 146 (жыл соңы)

 

 

Ка = 0,32 (жыл басы)

Ка = 0,31 (жыл соңы)

 

 

Осы бөлім бойынша қорытынды  жүргізе отырып, айта кету керек, мынандай құжаттарды толтыруды үйрендім: шот-фактура, тауарлы көлік накладнойлары, төлем  тапсырмасы.

 

2.3 Негізгі құралдардың  және материалдық емес активтердің  есебі, талдауы және аудиті.

 

№6 БЕС бойынша «Негізгі құралдардың есебі» негізгі құралдар ұзақ мерзімге (бір жылдан астам) қызмет ететін құнына тәуелсіз материалды активтерді ұсынады. Бухгалтерлік есепте негізгі  құралдар уақытында келген бастапқы құнымен, оған қоса барлық нақты негізгі  құралды кірістіруге және алуға  кеткен шығындар, оның ішінде сатып  алу кезінде төленген қайтарымсыз  салықтар және алымдар (мысалы, ғимараттарды және жеңіл автокөліктерді сатып  алған кездегі төленген ҚҚС, мемлекеттік  баж, сатып алу келісім шартын құрған кезде төленген төлемдер және т.б.).

Негізгі құралдар қолданылған  күннен бастап, өзіндік құнын толық  шығынға жатқызғанға дейін, ай сайын  амортизация аударылып отырады.

Басшылардың шешімімен негізгі  құралдарға қайта бағалау жұргізіледі. Басшылар қайта бағалаудың әр бір  объектіге керектігін және қайта  бағалау күнін белгілейді.

Баланс бойынша типтік шоттар жоспарының 12 бөлімінде бастапқы құнның қайта бағалаудан өскен сомасы өседі және ол 541 «Негізгі құралдарды қайта бағалаудан алынатын төленбеген қосымша капитал» шотында көрсетіледі. Негізгі құралдардың объектісінің бастапқы құнының өсуі капиталды  ремонт жүргізілген кезде, нормативтік  қызмет ету мерзімінің өсуі кезінде  немесе өндірістік күштердің әсерінен болады.

Негізгі құралдар түскен кезде  қабылдау-жіберу актісі толтырылады, оған техникалық құжат(паспорт) тігіледі.

Материалды емес активтердің  жарамды қолдану мерзімін кәсіпорынның өзі белгілейді. Осылай бұл жылдық амортизациялық  аударымдар МЕА  жарамды қолдану мерзіміне және бастапқы құнына байланысты.

 

Негізгі құралдар және МЕА  есебінің талдауы

 

Негізгі құралдардың жағдайы  келесі көрсеткіштер арқылы көрсетіледі:

1) негізгі құралдардың техникалық жағдайының көрсеткіштерін мінездейді:

Негізгі құралдардың теоретикалық көрсеткіштері келесі формуламен есептеледі:

 

 

жылдық коэффициент  =      Қалдық құн

                                                Бастапқы құн       

 

 

Амортизацияның жиналу

         коэффициенті               =    НҚ тозу сомасы + МЕА  тозу сомасы

                                                                         Бастапқы құн

 

 

Тозу коэффициенті  =    Тозу сомасы

                                         Бастапқы құн

 

 

Негізгі құралдардың аудиті

 

Негізгі құралдардың аудиті мыналарды анықтауға жол береді:

- сақталуы және техникалық жағдайы;

- құжаттарды операциялар бойынша түсуі, жылжуы және енуінің дұрыс толтырылуы;

- амортизация аударымдарының дұрыстығы;

- бухгалтерлік есеп шоттарында негізгі құралдардың түсуі, жылжуы және енуінің дұрыс көрсетілуі;

- ремонттың жоспар бойынша, өз уақытында және сапалы орындалуы.

 

Бақылаудың қайнар көзіне НҚ түсуі, енуі, жылжуы және де НҚ синтетикалық және аналитикалық есебі жатады.

Бір айта кететін жайт, инвентарлық  карточкалардың көрсеткіштеріне жақсылап көз жеткізу керек. Негізгі құралдардың  дұрыс сақталуын қамтамасыз ету  үшін сапалы инвентарлық тексеруді  өткізу керек.

Бухгалтерлік есептің  нәтижелерінің дұрыстығын, уақытында  және толық қанды жүзеге асырылуына көз жеткізу керек.

 

 

2.4 Ақша қаражаттарының  есебі, талдауы және аудиті.

 

Кассалық операциялардың есебі Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкінің 27.07.1993 жылғы кассалық операциялар туралы уақытша тәртібімен жүргізіледі. Кассаға ақшалар әр түрлі шоттар бойынша түседі және кіріс касса ордерімен, ал ақшаның  шығуы шығыс касса ордерімен  толтырылады.

Ордерлер тіркеме журналына  тіркеледі, ал оларға номер жазылады және күннің соңына сальдо енгізіледі. Кассалық есепті құру міндетті болып  табылады. Әр айдың соңында касса  бойынша айлық есеп құрылады.

 

Есеп айырысу шотындағы  қолма-қол ақша есебі.

 

Уақытша бос ақшаларды  және қолма-қолсыз ақшаларды сақтау үшін, кәсіпорындар өзінің қалаған  банкіден есеп айырысу шотын аша  алады.

Есеп айырысу шоты мына құжаттар арқылы ашылады:

- шот ашу туралы өтініш;

- қолдары және мөр(печать) таңбасы қойылған карточка;

- салық органынан субъектінің салық есебін жүргізетінін дәлелдейтін анықтама;

- мемлекеттік тіркемеден өткені туралы куәліктің көшірмесін;

- жарғысының және келісімінің көшірмесі.

 

Банк ақшаны қабылдау, беру және аударуды келесі құжаттардың негізінде  орындайды:

- кассадағы қолма-қол ақшаны есеп айырысу шотына аудару;

- әр түрлі мақсаттарға кассадан алынған чек;

- басқа субъектілер мен есеп айырысқанда төлем тапсырмасы толтырылады;

- субъекті сатып алушыдан жіберілген тауардың құнын, орындалған жұмыстың, қызметтің құнын талап ету үшін төлем-талап тапсырмасы толтырылады.

 

Субъектінің шотындағы барлық төлемдер күнтезбе кезегі юойынша, банкке түскен есеп айырысу құжаттары бойынша  жүзеге асырылады. Банктің төлемге  қабілетсіз деп хабарлаған міндеттемелер  бойынша төлем кезегін банк басшысы  анықтайды.

Банк белгілі бір уақытта  немесе күн сайын шот иесіне есеп айырысу шотында болып жатқан операцияларды қосымша құжаттар арқылы, енгізі және шығару негізінде  пайда болған операцияларды хабарлайды.

 

441 «Есеп айырысу шотындағы  ақша қаражаттары» шоты бойынша  шаруашылық операциялары:

Есеп айырысу шотынан  чек бойынша қолма-қол ақша алынды – Дт 451 – Кт 441.

Бюджетке салықтар есептелінді  – Дт 631,633,634 – Кт 441.

Дебиторлық қарыздар өтелінді – Дт 441 – Кт 33,334.

 

Банкте жұмыс істей  жүріп, кассир кассадағы ақшаларға  толық материалды жауапкершілікті  өз мойнына алады және күннің соңына қарай кассаға келіп түскен ақшаларды  санап тексеретінін байқадым.

 

Ақша қаражаттарының инвентарлық  тексеруі.

 

 

Кассадағы инвентарлық тексеруді  жүргізу кассадағы тұрған барлық ақша қаражаттарын, бағалы қағаздарын, ақшалай құжаттарының, актіде көрсетілген  бланк есептіліктердің аты, номері, сериясы, номиналды құны және қымбат бағалы заттарды тексеру, толық қайта  санауды жүргізу, актіде жетіспеушілік  немесе артықшылық көрсетіледі.