Бухгалтерлік есеп пен аудиттің жалпы құрастырылу принципі

Кіріс касса ордері және оның квитанциясы, сондай-ақ шығыс касса  ордері мен оны алмастыратын құжаттар сиямен немесе қаламсаптың сиясымен айқын және түсінікті жазылуға немесе машинкалармен басылуға тиіс.  Бұл  құжаттарды тазалауға, үшіруге немесе ескертіп болсын түзету жасауға болмайды. Кэсіпорындар мен ұйымдарда жұмысшы  қызметкерлерге жэрдем ақы, сыйақы, еңбекақы түлеу үшін түлеу ведомостары  қолданылады.  Бұл  ведомостар тіркеу журналына еңбекақы, жэрдемақы және сыйақыларды түлеп, үлестіріп болғаннан  кейін ғана тіркеледі. Кассалық ордерлер бойынша ақшаларды қабылдау немесе беру тек олар жасалған күні жүргізілуі мүмкін. Кэсіпорынның кассасына нақты  ақшаны қабылдау немесе кассадан ақша түлеу барысында касса қызметкері кассалық кіріс және шығыс ордерлерінің дұрыс толтырылғандығын бүл құжаттарда кәсіпорын басшысы мен кәсіпорын бас бухгалтері қолдарының болуын және ордерлерде күрсетілген қосымша құжаттардың түгелдігіне тексеру жүргізуге, яғни қадағалауға міндетті.  Бұл  операциялар орындалғаннан кейін кркаттардың тиісті жеріне касса қызметкері үз қолын қояды және оған қоса берілген құжаттар мүртабан қоюмен немесе күні күрсетілген «түленді» жазуымен үтеледі. Кіріс касса ордерлері мен шығыс касса ордерлері кассаға берілгенге дейін бухгалтерияда кіріс және шығыс касса ордерлерін тіркеу журналында (КО №3 нысаны) тіркелінеді.

Касалық операциялардың есебін кассир КО №4 нысанындағы Касса кітабында  жүргізеді. Әр бір кәсіпорынның тек  бір ғана Кассалық кітабы болады. Ол тесіліп байланған, нүмірленген  және мүрленген болуға тиісті. Ондағы парақтардың саны басшы мен бас  бухгалтердің қолдарымен расталған  болу керек. Кітаптың соңғы бетінде  келесі жазба болу тиіс: «Аталмыш кітапта  барлығы ... парақ номерленген». Жэне басшы мен бас бухгалтердің қолы қойылады. Кәсіпорынның, ұйымның кассасына  келіп түскен, кірістелген немесе ұйымның кассасынан түленген, яғни шығысталған ақша қаражаттарының кімнен келіп түскендігін немесе кімге  не үшін түленгендігін білу үшін ол операцияларға толтырылған құжаттардың  номері және бухгалтерлік жазулар, сонымен  қатар кірістелген немесе шығысталған  сомалар касса кітабына жазылуы  тиіс. Жүмыс күнінің соңында кассир күн бойындағы операциялардың жиынын касса кітабына жазады да, кассада  келесі күнге қалатын ақша қалдығын шығарады.  Бұл  деректерге үзгеріс  енгізуге, үшіруге, түзетуге жол берілмейді. Касса кітабындағы жазулар күшіру қағазы арқылы 2 данада жүргізіледі. Кассалық кітаптың әр бір беті екі бірдей бүліктен тұрады: біреуін (горизонталды сызығымен) кассир толтырады (бірінші  дана ретінде ол кітапта қалады); екіншісін (горизонталды сызықсыз) беттік және теріс жағына күшірме қағазы арқылы толтырады (ол парақтың жыртпалы бүлігі). Кассалық операциялардың жазбалары  парақтың жыртылмайтын бүлігінде ("жұмыс  күнінің басындағы қалдық" жолынан  кейін) беттік жағына жазылады. Парақты  алдын ала бүлу сызығы бойынша  бүктейді, сонда жыртпалы бүлігі кітапта  қалатын бүлігінің астында болу керек. Жазбаларды парақтың жыртпалы емес бүлігінің келесі теріс жағына жалғастыру үшін жыртпалы бүлігін беттік жағына қарай қайта бүктеп, горизонталды сызықтар бойымен жаза береді. Есеп беру бланкілері күннің соңғы операциясына дейін жыртылмайды.

Екінші даналары жыртпалы болады және кассирдің есеп беруіне  қызмет етеді. Егер кәсіпорында аздаған  касса опреациялары жасалатын болса, кассалық есеп беру үш-бес күнде  бір рет жасалуы мүмкін. Кассирден  қабылданған есептеме деректерін бүхгалтерия  қызметкерлері тексереді. Кассада  алушының ШКО қолхатымен немесе басқа  кү-жатта расталмаған ақшалар  берілгендігі анықталса, бүл сома жетіспеушілік  болып саналып, кассирден өндіріліп  алынады. Егер қолма қол ақшаның  сомасы ККО-мен расталмаса, онда олар кассаның артық ақшалары болып саналады және субъектнінің кірісіне есептеледі. Кассадағы ақша қаражаттарының қолда  бары мен қозғалысын есепке алу үшін активтік 451, 452-шоттар қолданылады.  Бұл  шоттардың дебеті бойынша  ақшаның кассаға түсуі, кредиті  бойынша - берілуі күрсетіледі. Валюталық  кассадағы есеп субъектінің кассадағы  есебіне үқсас жүргізіледі, бірақ  ККО-де, ШКО-де және касса кітабында  қаражаттардың шетелдік валютадағы және теңгелік баламасындағы сомасы күрсетіледі. Валюталық касса үшін жеке кассалық кітап ашылады. Шетелдік валютадағы қолма қол ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты теңгелік бағасы және номиналы бойынша жинақтауға «Кәсіпорынның валюталық қаражаттарына  талдамалы есеп жүргізу карточкасы»  арналған. Ол шетелдік валютадағы бастапқы талдамалы есеп пен теңгедегі  жинақтамалы есептің арасындағы аралық буын болып табылады. Қажет  болған жағдайда күлік пен байланыстың  объектілері 451-шотта мынадай аралық шоттар аша алады: 451/1- субъект кассасы,451/2-операциялық  касса.

Тауар кеңселерінің, пристаньдардың және пайдаланудағы учаскелердің, аялдама, үзен үткелдерінің кассасындағы билет  және багаж кассаларындағы, порттар  мен вокзалдардың, байланыс бөлімшесінің кассаларындағы ақша қаражаттарының қолда  бары мен қозғалысы 451/2 шотта ескеріледі.

451-452 шоттар бойынша шаруашылық  операциялры

1.   Кассаға сатып  алушылар мен тапсырыс берушілерден  ақша қаражатары түсті Д-т 451,452 К-т 3 01

2.   Вексель бойынша  түсті Д-т451,452 К-т 302

3.   Алынған қарыздар  бойынша келтірілген залал үшін  жүмсалмаған есеп беру сомаларын  қайтару Д-т 451,452 К-т 333

4.   Еншілес кәсіпорындардан  және үзге серіктестерден берешектің  түсуі Д-т 451,452 К-т 321-322

5.   Банк шоттарынан  қолма қол ақшаның түсуі (чек  бойынша) Д-т 451, 452 К-т431,441

6.   Қолма қол ақшалардың  қү.рылтайшылардан түсуі Д-т 451, 452 К-т 511

7.   Займдар қолма  қол ақшамен алынды Д-т 451, 452 К-т 602, 603

8.   Жалдық ақы, байланыс  қызметі түсімдері және осы  кезеңде басқа да түленгендер  Д-т 451, 452 К-т 611

9.   Өнімдерді, құжаттарды, қызметтерді, тауарларды қолма  қол ақшаға сату Д-т451,452К-т701,702

10. НҚ,МЕА, БҚ қолма қол  ақшаға сату Д-т 451, 452 К-т 721-723

11. Акциялар бойынша дивидендтер  келіп түсті Д-т 451, 452 К-т 724

12. Оң бағамдық айырма  Д-т 452 К-т 725

13. Алынған айыппүлдар, үсімақылар, тұрақсыздық айыптары Д-т 451, 452 К-т727

14. Есеп беретін сомалар  кассадан берілді Д-т 333, К-т  451,452

15. Сақтандыру полистері  сатып алынды Д-т 341 К-т 451,452

16. Болашақ кезеңдер үшін  түленген жалдық төлемдер Д-т  342, К-т 451,452

17. Аванстар берілді Д-т  351, 352 К-т 451,452

18.Қолма қол ақша банктегі  шотқа үткізілді (қолма қол  салуды мәлімдеу бойынша) Д-т  431, 441 К-т 451,452

19. Займды қайтару Д-т  602, 603 К-т 451,452

20. Дивидендтерді түлеу  Д-т 621, 622 К-т 451,452

21. Жеткізушілердің, мердігерлердің  шоттары қолма қол ақшамен  түленді Д-т 671 К-т 451,452

22. Жалақы берілді Д-т  681,682 К-т 451,452

23. Теріс бағамдық айырма  Д-т 844, К-т 452

24. Кассаға түгендеу жүргізген  кезде анықталған ақша қаражаттарының  жетіспеушілігі Д-т 334, К-т 451,452

1) егер кінэлі адам анықталмаса  немесе сот оны үтеп беруден  бас тартса Д-т 821 (845) К-т334

2) егер кінэлі адам табылса  Д-т 333 К-т 334

Кассаның кірісі бойынша  операциялар №1 санды журнал-ордердің ведомосында, ал шығысы бойынша операциялар  №1 санды журнал-ордерде есептелініп  жүргізіледі.

Жоғарыда айтылып кеткен барлық кассалық операциялардың есебін түмендегі №2 сызбадан күруге болады.

 

Кассалық операциялардың есебінің сызбасы. №2*

Ақша чектері  Кіріс касса ордері  Төлем ведомосі   Шығыс касса ордері  Накты жарнаға

хабарланд ыру

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріс және шығыс  касса документтерін тіркеу журналы  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кассалық  кітап  

 

 

 

Кассалық  есеп беру  

і  

451, 452 шоттар дебеті бойынша  №1 ведомость  451, 452 шоттар кредиті бойынша №1 журнал-ордер

1  

Бас кітап  

1  

Қаржылық  есеп беру   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.1  Банктердегі арнайы  шоттардағы ақшалай қаржылар  есебі

Кэсіпорындар ұйымдар, фирмалар үздерінің ақшалай қаржыларын сақтауға банк мекемесінен арнайы шот ашуына болады.  Бұл  шотта ашылған  аккредетивтердегі ақшалай қаржылар, чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар, банктердегі арнайы шоттардағы ақшалар  және басқа да ақшалай қаржылыр есептелінеді.

Аккредитивтермен есеп айырысу. Шаруашылық субъектілер 421-«Аккредитивтердегі ақшалай қаржылар» - деп аталатын шотта жабдықтаушы және басқа  да кәсіпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың  аттарына ашылған аккредетивтегі ақша қаражаттарын есептейді. Негізінен  есеп айырысудың бүл түрі басқа қаладағы (субъекті орналасқан жерден басқа  жерде тұратын) жабдықтаушылармен қолма қол ақшасыз есеп айырысу үшін қолданылады. Есеп айырысудың бүл түрі басқа қолма қол ақшасыз есеп айырысуға ү_қсас болып келеді.  Бұл  есеп айырысу құжаты бойынша сатып алушы үзіне қызмет күрсететін банк мекемесі арқылы жабдықтаушының шоты ашылған, яғни оған қызмет күрсететін банктен аккредетив ашады. Есеп айырысудың бүл түрі 1931 жылдан қолданылып келеді. Аккредитивтердегі ақшалай қаржылар бойынша есеп айырысу жабдықтаушыларға төлемнің дер кезінде түленуін қамтамасыз етеді.

Аккредитив-сатып алушыға  қызмет ететін банк мекемесінің осы  кәсіпорынды немесе ұйымды жабдықтайтын шаруашылық субъектісіне қызмет күрсететін банк мекемесіне тауарларының жіберілгендігін  немесе қызметтерінің күрсетілгендігін дэлелдейтін құжаттар бойынша төлем  түлеу жайлы тапсырмасы.

Аккредитив тек бір  ғана жабдықтаушымен есеп айырысуға  арналады. Ал аккредитивтің мерзімі  жабдықтаушы мен сатып алушының арасындағы келісім-шартқа сэйкес бекітіледі.  Бұл  шартта мыналар күрсетілуі қажет:

1.    Түлеушінің тапсырмасы  бойынша аккредитивті ашқан банктің    (банк имитенттің) аталуы

2.    Аккредитивтің  түрі және оның орындалуы мен  пайдалануының эдісі мен тэсілі

3.    Аккредитив бойынша  қаржы (ақша) алу үшін жабдықтаушының  үзіне қызмет ететін банкке  тапсыруға тиісті құжаттардың  толық тізімі және нақты сипаттары

4.    Тауарларды, материалдарды  тиеп-жүнелткеннен немесе жұмыстарды, қызметтерді    орындағаннан    кейін    қүлсаттардың    банк    мекемесіне тапсырылу  мерзімі және олардың орындалуына  қойылатын талаптар. Жабдықтаушыларға  аккредитив жайлы, яғни оның  ашылғандығы туралы хабарлау.

5.    Басқа да керекті  құжаттар мен шарттар.

Аккредитивтердің «үтелінген» (депоненттелген) және «үтелінбеген» (депоненттелінбеген) - деп аталатын түрлері ашылуы мүмкін. Аккредитив сонымен қатар «кері  шақырылатын» және «кері шақырылмайтын» болып екі түрге бүлінеді.

Тапсырыс берушінің үзінің шотындағы ақша қаражаты есебінен немесе оған күрсететін банкінің берген несиесінің есебінен жабдықтаушы кәсіпорынға  қызмет күрсететін банкке келісім - шарт бойынша алдын ала аударылған қаржысы - «Өтелінген аккредетив (депоненттелген)»  болып есептеледі.

Ал сатып алушы кәсіпорын  мен жабдықтаушы кәсіпорындарға қызмет күрсетуші банк мекемелері арасында аккредитивте күрсетілген қаржы  сомаларын аударуға тек қана келісім-шарт жасалынып келісілген, яғни ақша эзірге аударылмаған болса онда бүл - «Өтелінбеген аккредитив» түрі қатарына жатқызылады.

Аккредитив ашу жайлы  келісім-шартта қарастырылған келісімдерді үзгертуге, жоюға тек сатып алушы, яғни қаржы түлеуші шаруашылық субъектінің  ғана қүқы болса, ондай аккредитив . - «Кері шақырылатын аккредитив»  болып саналады.

Аккредитивті ашу үшін төлем түлеуші кәсіпорын үзіне  қызмет күрсететін банк мекемесіне арыз береді және сонымен қатар мына құжаттарды күрсетулері қажет:

1. Жабдықтаушы шаруашылық  субъектісінің аты.

2.  Аккредитив ашылатын  келісім-шарттың күшірмесі.

3.   Аккредитив ашылатын  банктің аты.

4.  Аккредитивтің орындалатын  уақыты және жері.

5.  Аккредитивтен төлем  түлеуге қажет болатын құжаттардың  толық және нақты аты.

6.  Аккредитивтің түрі.

7.   Аккредитивтің   қандай  тауарға,   затқа   немесе   орындалатын  жұмысқа  төлем түлеуге арналғандығы және  оны түлеу үшін банк мекемесіне  табыс етілетін құжаттардың тізімі.

8.  Аккредитивтің сомасы.

Аккредитивтен қаржы алу  үшін жабдықтаушы кәсіпорын тауарды  тиеп жібергеннен кейін аккредетивтің  шартында қаралған құжаттарды банк мекемесіне табыс етеді.  Бұл  құжаттар аккредетивте күрсетілген шарттарды толық  қанағаттандыратындай болуы керек. Егер аккредетивте қарастырылған бүл  шарттың біреуі орындалмаған жағдайда аккредитивтен қаржы түленбейді. Егер аккредитивте қарастырылған шарт бойынша сатып алушы кәсіпорынның үкілі шотты акцептеуі керек  болса, онда ол адам орындаушы, яғни қызмет күрсетуші банкке мына құжаттарды күрсетуі қажет:

1.     Түлқұжат немесе  оның орнына жүретін басқадай  құжаттар.

2.     Аккредитив  ашқан кәсіпорын берген іс-сапарлық  куэлік пен сенімхат.

3.     Өзінің қолтаңбасының  үлгісі.

Жабдықтаущысының баңкісінде аккредитив мынадай жағдайларда  жабылады:

1.  Аккредитивтің мерзімі  біткенде.

2.  Аккредитивті жабу  туралы жабдықтаушының берген  арызы бойынша. Аккредитив жабылған  уақытта пайдаланылмаған сома  сатып алушының

(түлеуші субъектінің)  банкісіндегі тиісті шотына аударылады. Ашылған аккредитив сомасы 421-«Аккредитивтердегі  ақшалай қаржылар» шотының дебетіне  қай шоттан аударылғанына қарай,  егер есеп айырысу шотынан  аударылса, 441-шотының, валюталық  шоттардын аударылса: 431 немесе 432 шоттардың,  банктерден алынған несиелердің  есебінен аударылса: 601-шоттың, банктен  тыс басқа да мекемелердің  несиелері есебінен аударылған  болса: 602 немесе 603 - шоттың кредитіне  жазылады. Ал жабдықтаушыға аккредитивтен  түленген сома бухгалтерияда  671-«Мердігерлдер мен жабдықтаушылармен  есеп айырысу» шотының дебетіне 421-«Аккредитивтегі ақшалай қаржы» - деп аталатын шоттың кредитіне  жазылады. Ал аккредитив жабылған  уақыттағы пайдаланылмаған немесе  жүмсалынбаған сома 441, 431, 432, 601, 602 және 603-шоттардың тиестілерінің дебетіне, 421-шоттың кредитіне жазылады.

Чектермен есеп айырысу. Есеп айырысудың бү_л нысаны бойынша шоттың иесі (чек беруші) үзінің шотынан  сатып алушының (чек ұстаушы) шотына қаражаттың белгілі бір сомасын  аудару жүнінде үзіне қызмет күрсететін банкке чек түрінде жазбаша тапсырма береді. Чектер алынған өнімдер, күрсетілген қызметтер үшін есеп айырысқанда және «Қазақстан Республикасында чектермен есеп айырысу ережесінде» күзделегн басқа жағдайларда қолданылады. Чектер үтелген және үтелмеген болып бүлінеді. Біріншісі - депозитпен үтелген, екіншісі - алдын - ала депозитпен үтелмеген. Сонымен қатар чектер түленуі жүнінде банк кепілдемесіне ие болуы мүмкін, соның ішінде үтелмеген чектер бойынша да. Чек беруші мен банктің қүқықтары мен міндеттері чекті қолдану келісім - шарты негізінде туындайды. Яғни, чек беруші банкі клиенті - чек берушінің (заңды немесе жеке түлға) чектерін түлеу міндеттерін үзіне алады, ал клиент үзіне банктің белгілеген чекті беру және қолдану тәртіптерін сақтау міндетін жүктейді. Чек үстаушы қүқықтары чек берушіден чекті алу моментінен бастап туындайды.