Бухгалтерлік есебінің даму тарихы

    Мемелекеттік  бюджеттің соңғы бөлігі - бюджет  тапшылығын (профицитті пайдалану) қаржыландыру ішкі және сыртқы мемлекеттік борышты өтеу жөніндегі шығыстарды қамтып көрсетеді. Оның қос арналымы бар:

   1) тапшылық болған  жағдайда – ішкі көздерден  (Ұлттық банктен, коммерциялық  банктерден, бағалы қағаздар сатудан,  есепке алу бойынша, шығыстарды жабуға бағытталатын жыл басындағы бюджет қаражаттарының қалдықтары) және сыртқы қарыздардан қаражаттар тарту;

   2) профицит кезінде  – жоспардан тыс түсімдерді, бірінші  кезекте мемлекеттік міндеттемелерді  өтеуге немесе бірінші кезектегі  бюджеттік бағдарламаларды қосымша қаржыландыруға пайдалану.

    Кірістер мен  шығыстардың егжей-тегжейлі тізбесі  мен топтамасы бюджеттік сыныптамамен  айқындалады. Қаржы Министрлігі  бекіткен бірыңғай бюджеттік  сыныптама – функционалдық, ведомствовалық  және экономикалық сипаттамалар бойынша бюджетке түсетін түсімдер мен бюджеттен жұмсалатын шығыстардың топтастырылуын белгілейтін нормативтік құқықтық акт. Ол кірістердің сыныптамасынан, шығыстардың функционалдық және экономикалық сыныптамаларынан тұрады. Бірыңғай бюджеттік сыныптама бюджеттің мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік дамуының жоспарларымен, болжамдарымен және бағдарламаларымен, министрліктер мен ведомстволардың, ұйымдар мен мекемелердің қаржы жоспарларымен тығыз байланысын қамтамасыз етеді; жеке (дара) сметалар мен қаржы жоспарларын құрама сметалар мен жоспарларға біріктіруге мүмкіндік береді, құрама жоспарлар мен бюджеттің жазбаша тізбесі арасындағы үйлесуді қамтамасыз етеді.

    1996 жылға дейінгі  бюджеттік сыныптама мынадай  бөліктерді қамтыды: бөлім, параграф, бап, тарау. Алайда ұзақ уақыт қолданылып келген сыныптама бюджет қаражаттарын жобалаудың, оған есеп жүргізудің және бақылаудың, сондай –ақ бюджет процесін жүзеге асырудың қазіргі заман талаптарына сай болудан қалды. Сондықтан 1996 жылдан бастап ол жаңа, халықаралық стандартқа сәйкес келетін сыныптамамен ауыстырылды.

    Жаңа бюджеттік  сыныптамаға сәйкес кірістер  енді төрт бөлікке жіктелетін  болды, олар: санат, сынып, ішкі  сынып, ерекшелік. Мысалы, бюджеттің  кірістері мына санаттарды қамтиды:  салық түсімдері; салыққа жатпайтын түсімдер; капиталмен жасалатын операциялардан алынатын кірістер; алынған ресми трансферттер (гранттар); бюджеттен берілген кредиттерді өтеу; жалпы қаржыландыру; бюджеттің қаражаттары қалдықтарының қозғалысы. Қалған бөліктер кірістерді кіріс көздерін неғұрлым тәптіштеу ретінде  сипаттайды. Мысалы, салық түсімдеріндегі сынып – салық тобын, ішкі сынып-салық түрін, ерекшелік – нақты салық төлеушіні немесе салық объектісін білдіреді.

    Шығыстарда  функционалдық, экономикалық және  ведомстволық сыныптама қарастырылған.  Функционалдық сыныптама қызмет  түрлерінің, шаралардың және бюджет  қатынастары қатысушыларының кең  көлемді сипаттамасы болып табылады. Функционалдық сыныптамаға байланысты шығыстар бес бөлімге бөлінеді: функционалдық топ, ішкі функция, мемлекеттік мекеме-бағдарламалардың әкімшісі, бағдарлама, ішкі бағдарлама. Аталған деңгейлердің ұштастырылуы шығыстардың функционалдық сыныптамасының кодын құрайды.

    Шығыстардың  экономикалық сипаттамасы оларды экономикалық белгілері бойынша төрт бөлімге бөледі: санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік. Санат мыналарды қамтиды: ағымдағы шығыстар, күрделі шығыстар, кредит беру, қаржыландыру. Сынып, ішкі сынып және ерекшелік шығыстардың арналымы мен сипатын нақтылай түседі, мысалы, ағымдағы шығыстарда: тауарлар мен қызметтер көрсетуге жұмсалатын шығыстар - жұмысшылар мен қызметшілердің негізгі жалақысы.

    Бюджеттің  атқарылуы кезінде екі сыныптаманың  негізгі бөлімшелерін қамтитын  тоғыспалы сыныптама түріндегі функционалдық және экономикалық сыныптамалардың ұштастырылуы пайдаланылады.

    Ведомстволық  сыныптама бойынша шығыстардың  атқарылуы мен бюджеттік несиелендіру  әкімшілер бойынша бюджет бағдарламаларын,  мысалы Қазақстан Республикасы  Президентінің Әкімшілігі, Парламенттің шаруашылық басқармасы, Премьер-министрдің Кеңсесі, облыстар мен Астана және Алматы қалаларының әкімдері, министрліктер, комитеттер, агенттіктер, Қазақстан Республикасының басқа ведомстволары мне службалары бойынша топтастыруды білдіреді.

   Бюджеттік сыныптама  автоматтандыру құралдарын қолданатын  басқарудың жоғары жеделдігіне  жету үшін түсімдер мен шығындарды  жан-жақты, айқын және арнаулы  етіп жүйелеуге мүмкіндік береді.

    Бюджеттік  жоспарлау - мемлекеттің қаржы  саясатының талаптарына бағындырылған қаржылық жоспарлаудың маңызды құрамды бөлігі. Мұндай жоспарлаудың экономикалық мәні елдің жалпыұлттық әлеуметтік-экономикалық дамуы негізінде түрлі деңгейдегі бюджеттерді жасау мен олардың атқарылуы процесінде бюджет жүйесінің буындары арасында қоғамдық өнімнің құны мен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлуде болып отыр. Бюджеттік жоспарлау барысында қаржы елдің дамуының экономикалық және сапалық көрсеткіштеріне және табиғи, материал, еңбек және қаржы ресурстарына белсенді ықпал жасайды.

    Бюджеттік  жоспарлаудың бірлігі мыналарға  негізделеді:

   1) республикалық  және жергілікті бюджеттерден  қаржыландырылатын бюджеттік бағдарламалардың  тізбесін қалыптастыруға;

   2) заңнамалық актілер  мен кірістерді республикалық  және жергілікті бюджеттер арасында бөлу нормативтерін, облыстық өкілді органдардың шешімдерімен – кірісті облыстық бюджет пен аудандар (қалалар) бюджеттерінің арасында бөлудің тұрақты нормативтерін белгілеуге;

   3) заңнамалық актілермен  республикалық бюджеттен облыстық  бюджеттерге берілетін субвенциялардың және облыстық бюджеттерден, Астана және   4) Қаржы министрлігімен келісе отырып, облыстар мен Астана және Алматы қалаларының бюджеттеріне түсетін түсімдер сомасын анықтауға;

   5) тиісті қаржы  жылына арналған республикалық  бюджет туралы заңда және жергілікті бюджет туралы жергілікті өкілді органдардың шешімдеріне облыстардың, Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органдарының тиісті қаржы жылының аяғындағы борышының лимитін белгілеуге;

   6) Үкімет белгілейтін  тәртіп пен жергілікті атқарушы органдар тартатын қарыздар жөніндегі сыйақының (мүдденің) шекті мөлшерін белгілеуге.

    Қазақстан  Республикасының экономикасы басынан  кешіріп отырған нарықтық қатынастарға  көшу кезеңі оның бюджетінің  мазмұнына, кірістері мен шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр. Бюджеттің, әсіресе оның шығыстарының абсолютті және относителді тез өсуі оған тән сипат болып отыр. Бұл инфляциялық процестерден және егеменді мемлекеттің функцияларының кеңеюінен, Қазақстанның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін өзі қамтамасыз ету қажеттігінен туып отыр.

    Бюджеттің  кірістері – бюджетке қайтарылмайтын  негізде салықтардан, алымдардан  және бюджетке төленетін басқа  да міндетті төлемдерден алынатын  түсімдердің, сондай-ақ капиталмен  жасалатын операциялардан түсетін кірістердің көлемі.

    Қазақстан  Республикасының "Бюджет жүйесі  туралы" заңына сәйкес республикалық  бюджетке түсетін түсімдер мыналарды  қамтиды:

   1) республикалық  бюджеттің кірістерін, олар мыналардан  тұрады:

   а) салықтар, алымдар  және басқа да міндетті төлемдердің түсімдерінен (корпорациялық табыс салығы; қосылған құнға салынатын салық; импортқа салынатын акциздер; жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары; әкелінетін тауарларға салынатын кеден бажы, әкетілетін тауарларға салынатын баж салығы және басқа салықтар, алымдар мен төлемдер);

   ә) салыққа жатпайтын  түсімдерден ( республикалық мемлекеттік  кәсіпорындар пайдасының үлесі;  Ұлттық банк кірісінен алынатын  түсім; Үкіметтің депозиттері  бойынша алынған сыйақылар (мүдделер); республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге тиесілі мүліктерді сатудан түсетін түсімдер; республикалық меншік болып табылатын акциялар бумаларына түсетін дивидендтер; мемлекеттік лотереялардан алынатын кірістер (жергілікті өкілді органдарының шешімдері бойынша өткізілетін лотереялардан алынатын кірістерді қоспағанда); жер қойнауы туралы ақпаратты пайдалануға бергені үшін төлемдер; республикалық бюджеттен кредиттер берілуі үшін алынған сыйақылар (мүдделер); республикалық меншікті мүлікті жалға беруден алынатын түсімдер; тәркіленген мүлікті, белгіленген тәртіппен республикалық меншікке өтеусіз өткен мүлікті сатудан алынатын түсімдер, соның ішінде мемлекеттің пайдасына бас тартудан кеден режимінде рәсімделген тауарлар мен көлік құралдары; Қазақстан Республикасы азаматтарының төлқұжаттары мен жеке куәліктер бергені үшін төлем; мемлекетке өткен мүлікті, заңсыз алынған мүлікті өз еркімен тапсырудан немесе оны өндіріп алудан немесе мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілетті тұлғаларға немесе оларға теңестірілген тұлғаларға заңсыз көрсетілетін қызметтердің құнын өндіріп алудан алынатын сомалардың түсімдері; өнімдерді лицензиясыз әкеткені үшін төленетін айыппұл сомаларының түсімдері;

   б) капиталмен  жүргізілетін операциялардан алынатын  кірістерден: мемлекеттік резервтерден алынған тауарлар үшін берешекті өтеуден және мемлекеттік қордан астық сатудан алынатын түсімдерден;

   2) мына төмендегілерден  алынған ресми трансферттерді ( гранттарды):

   заңды және  жеке тұлғалардан немесе шет  мемлекеттерден;

   бюджеттік алынымдардан;

   3) республикалық  бюджеттен бұрын берілген кредиттер  бойынша негізгі борышты өтеуден.

Бюджеттің шығыстары  – бұл бекітілген бюджет шегінде  қайтарылмайтын негізінде бөлінетін  қаражаттар.

    Республикалық  бюджеттің қаражаттары: жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсетуді (заң шығарушы және басқа функцияларға кірмей қалған өзге де органдарды, қаржы және салық-бюджет саясатын, сыртқы экономикалық қызметті, іргелі зерттеулерді және басқаларын); қорғаныс қабілетін қамтамасыз етуді; қауіпсіпсіздікті қамтамасыз етуді; республикалық деңгейдегі жалпы орта, орта кәсіптік және қосымша білімді; республикалық деңгейде азаматтарға тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін; заң актілеріне сәйкес республикалық бюджеттен арнаулы мемлекеттік жәрдемақыларды алатын азаматтардың санатына осы жәрдемақыларды, арнаулы мемлекеттік жәрдемақыларды, зейнеткерлерді, Ұлы Отан соғысының қатысушылары мен мүгедектерін, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алушыларды жерлеуге берілетін жәрдемақыларды, республикалық деңгейдегі әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік көмек саласындағы қызметті; республикалық деңгейдегі мәдениет, спорт және ақпарат саласындағы қызметтерді; ауыл, орман, су және балық шаруашылығының басым бағдарламаларын; көші-қон саласындағы қызметті; қоршаған табиғи ортаны қорғау жөнінде республикалық деңгейде жүргізілетін шараларды; республикалық деңгейдегі өнеркәсіп, көлік және құрылыс объектілері саласындағы арнайы бағдамаларды; фельдъегерлік байланысты; республикалық деңгейдегі жобалау-іздестіру жұмыстарын; республикалық маңызы бар жол жүйесін пайдалануды, салуды және жаңғыртуды; гидрометеорологиялық мониторингті; үкіметтік борышқа қызмет көрсету жөніндегі шығыстарды; мемлекеттік кепілдіктер бойынша міндеттемелерді орындауды; жергілікті бюджеттерге республикалық бюджеттен берілетін ресми трансферттерді және басқа республикалық бағдарламаларды қаржыландыруға жұмсалады.

    Қазақстан  Республикасының мемлекеттік бюджет  кірістерінің құрамы мен құрылымы  мына мәліметтермен сипатталады.

          Кесте 5 - Мемлекеттік бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы

                                                                                                                    (млн.теңге)

    Кестеден көрініп  тұрғандай, кірістердің негізін  салықтық түсімдер құрап отыр ( қосылған құнға салынатын салық,  корпорациялық табыс салығы, әлеуметтік  салық, жеке табыс салығы және т.б.). Бұл кестеден біз салықтық түсімдердің жылдан жылға көбейіп жатқанын көріп отырмыз. Мемлекеттік бюджет кірістерінің басқа көзі – салыққа жатпайтын түсімдер.

        Сондай-ақ жоғарыда аталған қызмет  түрлерін жүзеге асыратын республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілерін, олардың аумақтық бөлімшелерін және мемлекеттік бағыныштағы мекемелерді ұстауға арналған шығыстар да республикалық бюджеттен қаржыландырылады.

    Республикалық  бюджеттік бағдарламалардың әкімшілерін  ұстауға арналған шығыстар Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің актілерімен бекітілген штат саны лимиті мен үкіметтің актілерімен бекітілген мемлекеттік органдардың топтары бойынша бір қызметкерге жұмсалатын ағымдағы шығыстардың нормативтері негізіне алына отырып белгіленеді және оларды республикалық бюджеттен басқа, өзге де қаржыландыру көздері есебінен ұстауға жол берілмейді.

    Республикалық  бюджеттен шығыстар мне кредиттердің  жекелеген бағыттары бойынша  немесе жекелеген республикалық  бюджеттік бағдарламалар бойынша тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңдағыдан басқа, өзге де нормативтік құқықтық актілерде шығыстар мен несиелендірудің ең аз, шекті немесе тіркелген мөлшерлерін белгілеуге жол берілмейді.