Бухгалтерлік есебінің даму тарихы

Салық Кодексiндегi төлемақыларға:

• жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• қоршаған ортаның ластанғаны үшiн төлемақы;
• жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• радиожилiк спектерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы.

Мемлекеттiк  бюджеттiң кiрiс көзiн құрайтын негiзгi қаржылық көздер – салықтар. Қазiргi кезде Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiндегi салықтық төлемдердiң үлесiн келесi 2-шi кестеден көре аламыз.

Кесте 2

Қазақстан Республикасы мемлекеттiк бюджетiнiң жалпы кiрiсiндегi салықтық түсiмдердiң үлес салмағы /18/

Кестеден көрсетiлген мәлiметтердi қарастыра келе, қазiргi кезде елiмiздiң бюджетiнiң кiрiс  көзiнiң 90%-ы салықтардан тұратыннын көруге болады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзi ұлғайған сайын салықтық түсiмдердiң де өсiп отырғаны байқалады. Себебi, салықтың экономикалық табиғаты өндiрiске байланысты. Өндiрiс бар жерде табыс та бар, одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндiрiстiң дамуына барынша өз ықпалын тигiзiп, өндiрушiлердiң ынтасын арттыруға жағай жасауы қажет. /18/

Аталған заңнаманың негізінде  салықтар мен басқа да міндетті төлемдер санының қысқартылуы және салық  салу механизмінің оңайлатылуы, салық салу қағидаттарының халықаралық стандарттарға көшірілуі, салық жүйесінің экономика талаптарына сәйкестендірілуі елдегі салық ауыртпалығының төмендеуіне, шаруашылық субъектілерінің қызметінің тұрақталуына және сәйкесінше мемлекеттік бюджетке түсімдердің жоғарлауына мүмкіндік жасады.

Бюджеттік түсімдердің алынған ресми трансферттер бөлігімен яғни тауарларды немесе қызметтер көрсетуді сатып алуға, кредиттер беруге немесе өтелмеген борышты төлеуге байланысты емес тегін және қайтарылмайтын төлемдермен толықтырылады.

Бюджеттен берілген кредиттерді өтеу санаты бюджеттік кредиттер бойынша мемлекеттік шаруашылық жүргізуші субъектілер тарапынан ақшалай қаражаттардың түсуі болып табылады.

Бюджеттің шығыстар бөлігі функционалдық топтардың шығыстарын қаржыландыруға жұмсалады. Мемлекеттік борышқа қызмет ету жөніндегі шығыстар «борышқа қызмет ету» функционалдық тобы бойынша бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің мемлекеттік мекемелерін - әкімдер аппаратын және кіші бағдарламалар – қарыздар бойынша сыйақылар төлеу бойынша Қаржы министрлігін бөле отырып жүргізіледі. /9, 358 б/

Бюджет тапшылығы шығыстар мен бюджеттен қайтарымды негізінде  бөлінген кредиттер ауқымының бюджетке түсетін түсімдердің жалпы сомасынан  асып түсуін қамтып көрсетеді. Бекітілген бюджет тапшылығының көлемі ұлттық валютамен және жалпы ішкі өнімге пайызбен көрсетіледі. Ал бюджет профициті  - бұл бюджетке түсетін кірістер мен ресми трансферттер түсімдерінің  және бұрын бюджеттен берілген кредиттер бойынша негізгі борышты өтеудің жалпы сомасының жалпы шығыстардың және қайтарымдық негізде бөлінетін кредиттердің ауқымынан асып түсуі.

Мемлекеттік бюджеттің  соңғы бөлігі – бюджет тапшылығын қаржыландыру ішкі және сыртқы мемлекеттік  борышты өтеу жөніндегі шығыстарды қамтып көрсетеді. Оның қос арналымы бар:

1. тапшылық болған жағдайда – ішкі көздерден (Ұлттық банктен, коммерциялық банктерден, бағалы қағаз сатудан, есепке алу бойынша) және сыртқы қарыздардан қаражаттар тарту;
2. профицит кезінде – жоспардан тыс түсімдерді, бірінші кезекте мемлекеттік міндеттемелерді өтеуге немесе бірінші кезектегі бюжеттік бағдарламаларды қосымша қаржыландыруға пайдалану.

Бюджет тапшылығы (профицитi) таза бюджеттiк кредит берудi және қаржы активтерiмен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегерiп тастағандағы операциялық сальдоға тең.

Бюджет  тапшылығын қаржыландыру - қарыз алу және бюджет қаражатының бос қалдықтары есебiнен бюджет тапшылығын жабуды қамтамасыз етуді білдіреді. Бюджет тапшылығын қаржыландыру көлемi алынған қарыздар сомасының, бюджет қаражаты қалдықтары қозғалысының қарыздар бойынша негізгi борышты өтеу сомасынан асып түсуi ретiнде белгiленедi. Бюджет тапшылығын қаржыландыру мәнi оң белгiмен белгiленедi және бюджет тапшылығының шамасына сай келедi.

Кесте 4 - Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің атқарылуы

(млн. теңге)

   Кестеден көрініп  тұрғандай, кірістердің негізін  салықтық түсімдер құрап отыр ( қосылған құнға салынатын салық,  корпорациялық табыс салығы, әлеуметтік  салық, жеке табыс салығы және  т.б.). Салықтық түсімдер жылдан  жылға өсіп келе жатыр. Ал  шығындардың көбісі әлеуметтік көмекке жұмсалып отыр. Кестеден көрініп тұрғандай, бюджеттік кредиттер жылдан жылға азайып келе жатыр.

    Бюджет профицитiн пайдалану - қарыздар бойынша негiзгi борышты өтеуге бюджет профицитiн, қарыздар қаражатын, бюджет қаражатының бос қалдықтарын жұмсауды білдіреді. Бюджет профицитiн пайдалану көлемi қарыздар бойынша негiзгi борышты өтеу сомасының алынған қарыздар және бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы сомасынан асып түсуi ретiнде белгiленедi. Бюджет профицитiн пайдалану мәнi терiс белгiмен белгiленедi және бюджет профицитiнiң шамасына сай келедi.  /6, 397 б/

Кірістер мен шығыстардың  егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы  бюджеттік сыныптамамен айқындалады. Қаржы Министрлігі бекіткен бірыңғай бюджеттік бюджеттік сыныптама  – функционалдық, ведомствовалық және экономикалық сипаттамалар бойынша бюджетке түсетін түсімдер мен бюджеттен жұмсалатын шығыстардың топтастырылуын белгілейтін нормативтік құқықтық акт. Ол кірістердің сыныптамасынан, шығыстардың функцияналдық және экономикалық сныптамаларынан тұрады.

Жаңа бюджеттік сыныптамаға  сәйкес кірістер енді төрт бөлікке  жіктелетін болады, олар: санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік. Мысалы, бюджеттің  кірістері мына санаттарды қамтиды: салық түсімдері; салыққа жатпайтын  түсімдер; капиталдармен жасалатын  операциялардан алынатын кірістер; алынған ресми трансферттер; бюджеттен берілген кірістерді өтеу; жалпы қаржыландыру; бюджеттің қаражаттары қалдықтарының қозғалысы.  Сонымен қатар,  салық түсімдеріндегі сынып – салық тобын, ішкі сынып – салық түрін, ерекшелік – нақты салық төлеушіні немесе салық объектісін білдіреді.

Шығыстарда функционалдық, экономикалық және ведомствовалық сыныптама  қарастырылады. Функционалдық сыныптама  қызмет түрлерінің, шаралардың және бюджет қатынастары қатысушыларының кең  көлемді сипататмасы болып табылады. Функционалдық сыныптамаға байланысты шығыстара бес бөлімге бөлінеді: функционалдық топ; ішкі функция; мемлекеттік мекеме-бағдарламалардың әкімшісі, бағдарлама, ішкі бағдарлама.

Шығыстардың экономикалық сыныптамасы оларды экономикалық белгілері бойынша төрт бөлімге бөледі: санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік. Санат мыналарды қамтиды: ағымдағы шығыстар, күрделі шығыстар, кредит беру, қаржыландыру. Сынып, ішкі сынып және ерекшелік шығыстардың арналымы мен сипатын нақтылай түседі, мысалы, ағымдағы шығыстарда: тауарлар мен қызметтер көрсетуге жұмсалатын шығындар – жұмысшылар мен қызметкерлердің жалақысы – жұмысшылар мен қызметкерлердің негізгі жалақысы.

    Салық түсімдері  структурасында негізгі бөлігі  корпорациялық табыс салығы –  39,3 % (680,6 млрд. теңге) және ҚҚС – 18,7 % (323,3 млрд. теңге). Ең көп түсімдер осы салық түрлерінен, бұл 2010 жылдың осы периодымен салыстырғанда 2,2 есе көп, сәйкесінше 32,8 %.

    Әлеуметтік  қызметтердің шығындар бөлігі 47,1 %, жалпы сипаттағы мемлекеттік  қызметтерге және қорғанысқа 18,4 %, экономика салаларына 18 %, официалды трансфеттерге 12,8 %, өзгелеріне 1,9 %, кредит беруге 1,8 %, бүкіл бюджеттің шығындар көлемінен.

  Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Назарбаев үкіметке 2010 жылы мемлекеттік шығындарды көбейтпеуін тапсырды. Бұл тапсырысты ол 23 қаңтарда жаңа министрлер кабинетімен кездесуінде айтты. «Барлық дәрежелердегі әкімдердің және депутаттардың дәлелденбеген талаптарды қамтамасыз етуі экономика және бюджетті жоспарлау министрлігіне норма болып қалды. Алғаш рет өткен сессияда бюджетке $ 300 млн. жоспарланбаған шығыстарға 400 өзгертулер енгізілді» - деп Н.Назарбаев айрықща атап өтті. «Шығыстар дәлелденген және есептелген болуы керек» - деді ҚР президенті. «Мен бұл сұраққа үлкен жауапкершілікпен қарауды талап етемін. Барлық шығыстар саналуы керек, мемлекеттік шығыстардың көбеюіне жол бермеу керек. Ең алдымен ақшаны басты мақсатқа жетуге - әлемнің 50 бәсеке елдердің қатарына кіруге бағыттау керек» - деп Н.Назарбаев ерекше атап өтті. 

Кесте  1 - 2005-2011 жылдардағы мемлекеттік бюджет кірісіндегі салықтық түсімдердің өсу қарқыны                                                                             (млрд.тг.)