Бухгалтерлік есебінің даму тарихы

Соңғы  2011 жылдың қорытындысы бойынша салықтық түсімдердің өсу қарқыны алдыңғы жылмен салыстырғанда 110,5 пайызға көтерілген.ал, 2010 жылмен салыстырғанда өсу қарқынының төмен болуының бірден бір себебі, 2011 жылдың тамыз айынан бастап жер қойнауын пайдаланушылардан түсетін барлық салықтық түсімдердің Ұлттық қорға жіберіле бастауы.

Жеке табыс салығы салық төлеу әдісі бойынша  ерекшеленетін, екі салық салу объектісін бөліп көрсетеді:  есептеу, ұстап  қалу, және бюджетке аудару салық агенттерімен жүзеге асырылатын төлем көзінен салық салынатын табыс және салық сомасын есептеу мен төлеу жеке тұлғалардың өзімен декларация тапсыру негізінде жүзеге асырылатын, төлем көзінен салық салынбайтын табыс. Салық 2011 жылдың соңына дейін алынған жылдық табыстың мөлшеріне қарай, 5% тен 20%-ға дейінгі  прогрессивті шкала бойынша төленді. (2009 жылдың 1-қаңтарына дейін 5% тен 30%-ға дейін болды). Бірақ, аталған шкаланың 15% бойынша салық салынатын дивидент, сыйақы, ұтыстар түріндегі табысқа және 10% мөлшерлеме бойынша салық салынатын адвокаттар мен нотариустардың табыстарына қатысы жоқ болды. 2010 жылдың қаңтарынан бастап жалпыға ортақ 10% мөлшерлеме арқылы салық салына бастады. Қазақстанның салық жүйесінде аталған салық түсімі жағынан төртінші орында тұр (кесте -2).

 

Кесте 2 - 2005-2011 жылдар аралығындағы Мемлекеттік бюджет кірісінің құрылымы                                                                                                            (%)

Түсімнің түрлері	2005ж	2006ж	2007ж	2008ж	2009ж	2010ж	2011ж
Кірістер	100	100	100	100	100	100	100
Салықтық түсімдер	89,2	87,0	93,0	94,2	92,1	95,2	94,5
Корпорациялық табыс салығы	27,8	22,7	25,6	27,1	29,7	39,7	33,2
Жеке табыс салығы	8,6	9,2	9,5	9,3	7,7	5,8	7,0
Әлеуметтік салық	16,8	16,7	16,5	15,7	13,0	9,4	10,1
ҚҚС	19,5	21,5	21,7	23,0	19,0	16,3	20,9
Акциздер	3,2	2,9	3,1	2,6	2,3	1,5	2,0
Мүлік салығы	2,5	2,8	3,0	2,6	2,4	1,8	2,0
Жер салығы	0,9	0,7	0,7	0,5	0,5	0,3	0,4
Көлік құралдары салығы	1,0	0,8	0,6	0,4	0,4	0,3	0,4
Табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін түсетін түсімдер	3,7	3,6	6,2	7,3	12,2	16,0	12,9
Халықаралық сауда және сыртқы операцияларға  салынатын салық	3,1	3,4	4,8	4,2	3,9	3,0	4,7
Басқа да салықтар мен алымдар	1,4	0,7	0,3	0,3	0,4	0,2	0,2
Салыққа жатпайтын түсімдер	6,5	9,4	5,9	4,5	6,3	3,1	2,3
Алыну көзі: ҚР ҚМ статистикалық бюллетені. №12. 2003-2011ж.

 

 

2.2 Салықтардың жергілікті бюджет кірісін қалыптастырудағы рөліне экономикалық талдау (Алматы қаласы мысалында)

 

Қазақстан Республикасының  салық және бюджет заңнамаларында белгіленген барлық түсімдердің, соның ішінде мемлекеттік акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және республикалық мемлекеттік кәсіпорындардан алынатын түсімдердің толық тізбесінің және шығыстарының бюджеттерде міндетті және толық көрсетілуімен қамтамасыз етіледі. Сөйтіп, ол мемлекеттік билік пен басқару органдарының барлық кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың объективтік қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін, сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.

Жергiлiктi бюджеттер  бюджет  жүйесiнiң  дербес  буыны  ретiнде  өз  қызметiн  жүзеге  асырады.  Дербес  бюджет –  аумақтық  басқарушы  органдар  өздерiне  Заң  жүiзнде  бекiтiлiп  берiлген  кiрiстер  базасы  негiзiнде  бюджеттiң  көлемiн,  кiрiспен  шығыстың  мөлшерiн  баптарға  сәйкес  анықтап,  олардың  құрылымын  белгiлейдi.  Олардың  орындалуы  Республика  заңдарына  сәйкес  атқарылады.

Республикалық  бюджет  негiзiнен  жалпы  мемлекеттiк  салықтар  есебiнен  қалыптастырылатын  және  Қазақстан  Республикасының   Үкiметi  өзiне  Конститутциямен,  заңдармен  Қазақстан  Республикасы  Президентiнiң  актiлерiмен   жүктелген  мiндеттердi  жүзеге  асыру   үшiн  белгiлейтiн  жалпы  мемлекеттiк  бағдарламалар  мен  шараларды  қаржыландыруға  арналған  орталықандырылған  ақша  қаражатының  қоры  болып  табылады.

Бірақта, кейбір экономистердің пікірінше салық  салудың әртүрлі ставкаларының  енгізілуі келесідей жағымсыз жағдайларға  әкелді:

- салық салудың  әділеттілігінің вертикалды және горизонтальды салық салу принципінің бұзылуы;

- төмендетілген  ставкалар табысы жоғары және  табысы төмен тұлғалар үшін  қолайлы болды. Бірақ азық-түлік  тауарларының төмендетілген ставкамен  салық салу табысы жоғары тұлғалардың  көпшілігінің қосылған құн салығын төлеуді жеңілдікпен жүзеге асырды.

Тіркелген және салық  төлейтін кәсіпкерлердің арасында айырмашылық  көп, себебі салық органымен тілдеспей  жоқ болып кеткендігі. Кәсіпкерлердің жұмысын тоқтататындығы немесе салықтан қашатындары сияқты айырмашылығы көптігі көрінеді.

Барлық түскен салықтар және басқа міндетті төлеулер қала бюджетіне жеке тұлғалардан түскен салықтардың үлессалмағы бар, дамуына  үлес қосады. Келесі кестеден жалпы  талдауын көреміз.

 

 

 

10-кесте - 2009-2011 ж. Алматы қаласы бойынша шағын кәсіпкерлерден бюджетке түсетін салықпен жинаулардың үлес салмағы.

Жеке тұлғалардың төлем  түрлері	2009		2010		2011
	Млн.тенге	%	Млн. тенге	%	Млн.тенге	%
Бюджеттен төленетін  жеке тұлғалардан міндетті төлемдер мен  салықтар	2335	100	2879	100	3078	100
Оның ішінде кәсіпкерлік- пен айналыса -тын азаматтар- дың жеке табыс салығы	1049	45	1139	40	12975	46
ҚҚС жеке кәсіпкерлер- ден	28	1,2	111	3,9	186	5,7
Тіркеуге алынған жинауы	2,7	0,1	16	0,6	24	0,9
Базарларға тауар тарату құқына жинау ,алу	813	35	1030	35	1276	38
Жеке тұлғалардан алынатын салықтар мен басқа да жинаулар	396	17	486	16	546	20

 

10-шы кестеден көргеніміздей  жергілікті бюджетке түсетін  табыстар Алматы қаласы бойынша  шағын кәсіпкерлерден түсетін  салықтар маңыздырақ рөл атқарады.

Шағын кәсіпкерлердің белгілі бөлігі салық салу механизімі нарықта тауар таратуын жинау құқығына ие , жергілікті бюджеттер тұрақты табыс алуына және толығына құқық алды.

Ендігі кезекте Алматы қаласы бойынша жергілікті бюджетке бекітілген салықтардың үш жыл ішіндегі түсімдерінің сандық мәліметтерін қарастыратын болсақ.

Енді жалпы осы жергілікті бюджетке бекітілген салықтарды әрқайсысын жеке-жеке даралап талдайтын болсақ, бірінші кезекте жергілікті салықтардың  түрақты көзі ретінде меншік салықтарына  тоқталмақпыз және үш жыл ішіндегі түсімдерін қарастырайық.

Жергілікті бюджет кірісіндегі  салықтық төлемдерге экономикалық талдауды қалалық маңызы бар Алматы қаласы салық комитетінің деректері  бойынша, жергілікті бюджетке толғымен түсетін салықтарға, оның ішінде бекітілетін  салықтар бойынша түсімдер құрамында:

- жер салығы (673330,0 мың  теңге немесе орындалу пайызы 91,1%-і),

- мүлік салығы (нақты  2389936 мың тг немесе орындалу  пайызы -107,8%);

- көлік салығы (1030012,0 мыңтг немесе орындалу пайызы-102%-і),

- жеке табыс салығы (нақты 15849429,0 мың тг немесе орындалу пайызы -100,05%);

- әлеуметтік салық  (22876505,0 мың тг немесе орындалу  пайызы -105,6%);

- акциз (нақты 2146455,0 мың тг немесе орындалу пайызы -105,3%).

 

4 кесте

Жергілікті бюджетке түсетін салықтық түсімдердің 2009-2011 жылдар аралығындағы сандық көрсеткіші (Алматы қаласы)

Төлемнің	2009 жыл	2010 жыл	2011 жыл
Атауы
Барлық       салықтық түсімдер,           оның ішінде	116284	127072	148846
Жер салығы	763	765	673
Мүлік салығы	1472	1798	2390
Көлік салығы	1028	1193	1030
Жеке                табыс салығы	10666	14128	15849
Әлеуметтік салық	16604	21481	22876
Акциздер	1293	1714	2146

Көзі: Алматы каласы, Салық комитетінің 2009-2011 жж. материалдық базасы мәліметтері

 

Жер салығы 2011 жылдың 12 айының қорытындысы бойынша болжамдалған 739367,0 мың теңгенің орнына 673330,0 мың теңгені қүрады немесе 91,1%-ке орындалды. 2008 жылмен салыстырғанда салықтың бүл түрі бойынша түсім 92153,0 мың теңгеге азайды.

Бұл салық бойынша болжамның орындалмауы келесідей мынадай негізгі факторлардың әсерінен туындады:

1.   көптеген   кәсіпорындардың   жер   учаскесін   жалға   алып   жүмыс істеулері әсер етті. Осының негізінде  өткен жылда орташа шамамен 107424,5 мың тг салық төленбеді (оның ішінде ААҚ Алматының Халықаралық Аэропорты, ЖАҚ Бителеком, ПК Радуга, ЖШС Ақсай, ДЭУ Автобаза, ЖШС Промтехмонтаж, АТП-3 және т.б);

2. Біршама кәсіпорындар  қаржылық жағдайының тұрақсыздығынан 2009 жылдың ағымдағы төлемдерінің сомаларын 2006 ж орташа жуық шамамен мынадай сома 17892 мың тг төленген;

3.   Қ.Р Салық кодексінің 340 б. 7 тр енгізілуінің негізінде,  жыл ішінде жер салығын есептеу  мен төлеу бойынша міндеттемелер  туындаған кезде  салық төлеушілер  салық міндеттемелері туындаған  күннен бастап отыз күнтізбелік күн ішінде ағымдағы төлемдердің есебін салық салу объектісінің орналасқан жері бойынша салық органына табыс  етуге тиіс.  Бірақ бірқатар  салық төлеушілер жер  салығы бойынша ағымдағы төлемдерін уақытылы төлеуін жүзеге асырмайды;

4. Қ.Р Салық Кодексінің 324 б. 7 тр негізінде, діни бірлестіктер жер салығын төлеушілер болып табылмайды. Бұл түрі бойынша салықтық үтылу 4418 мың тг;

Аталған салық бойынша  түсімдерді көбейту мақсатымен келесідей  іс-әрекеттер жүзеге асырылуда:

1.  Алматы қаласы  бойынша салық комитеті мен Жер ресурсын басқару комитеті арасында   түрақты және жедел ақпаратпен алмасу қызметі жөнінде жоспар келісілген және бекітілген;

2.   Алматы    қаласы    әкімінің    шешімінің    негізінде    жер    учаскілерін  пайдалануға алған заңды және жеке түлғалардың жер салығы бойынша төлемдердің уақытында төленуіне бақылау жұмысы тұрақты жүргізілуде, аудандық салық комитеттеріне осы   жұмыстарды күшейту мақсатымен шолу хаттары тарқатылған. №12-1 -7/7213 05.06.2007ж;

3. Тоқсан сайын жер  ресурстарын басқару комитетінен аудандық салық комитетіне жер участкілерін сатып алған субъектілер жайлы ақпараттар беріледі. Соның негізінде олардың тиісті салықтарын төлеуге және уақытылы есепке тұруларына бақылау жүргізіледі және т.б іс-әрекеттер жүзеге асырылуда.

Осы мәліметтерге негізделе  отырып қаланың барлық аудандарында мүлік салығы бойынша болжам артық  орындалғанын байқауға болады. Бұл өз кезегінде жергілікті бюджеттің кіріс базасын молайта түседі.

 

6-кесте

Мүлік салығы бойынша  салықтық түсімдердің сандық көрсеткіші

2009жыл

2010 жыл

2011 жыл

Төлемнің атауы

Жоспар

Факт

Орын далу пайызы

Жоспар

Факт

Орын далу пайызы

Жоспар

Факт

Орындалу пайызы

Мүлік салығы

1160000

1245584

107,3

1350314

1497298

110,9

1937693

2096556

108,2