Бюджетпен есеп айырысу

      К-т: «Ақшалар» деп аталатын шоты түріндегі  бухгалтерлік жазуы жазылады.

Заңды тұлғалардан  алынатын табыс салығы

      Есепті  жылда салық салынатын табыстары  бар заңды тұлғалар табыс салығын  төлеушілер болып табылады. Табыс салығын төлеушілер қатарына заңды тұлғалар, олардың филиалдары және оқшауланған (дербестелген) бөлемшелер кіреді.

      Әрбір салық төлеуші салық салынатын  табысты анықтау үшін, жылдық табыстың жинақталған сомасынан табыс  табу мақсатында жұмсалған шығындар мен шеккен зияандардың сомасын шегереді.

      Кәсіпорынның  жылдық табысына, яғни жыл бойы кіріс  еткен сомаларының жиынтығына сатылған немесе өткізілген өнімдер, атқарылған жұмысы мен көрсетілген қызметі  және басқа да қаражаттары, сондай-ақ сатып алушыдан алуға тиісті сомалардың есебінен өзара есеп айырысу ретінде үшінші тұлғаларға жіберилген немесе тікелей не болмаса жанама шығындарды өтеуге жіберілген немесе тікелей не болмаса жанама шығындарды өтеуге жіберілген қаржылар жатады.

      Салық салынған табыстардың және одан шегерілетін шегерімдер мен жеңілдіктердің құрамы, сондай-ақ  салынатын табыс салығының мөлшері салық кодексінде қаралады.

      Салық төлеуші кәсіпорын тиісті салық  органына «заңды тұлғаның салық салынатын  табысының деклорациясын» ұсынуға  тиіс.

      Ұйым  өзінің есепті жылдағы алған табысы бойынша  табыс салығы сомасын есептеу барысында бухгалтерлік есепте мына түрдегі екі жақты жазу жазылады:

      Д-т: «Корпоративтік табыс салығы бойынша  шығындар» шоты;

      К-т: «Төленетін корпоративтік табыс  салығы» - шоты.

      Ал  бұл сома бюджетке аударылғанда:

      Д-т: «Төленетін корпоративтік табыс  салығы» деп аталатын шот;

      К-т: «Ақшалар» деп аталатын шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

      Кейінге қалдырылған корпоративтік табыс  салығының есебі

      Бухгалтерлік  есепте  табыстың (зиянның) сомасы бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес анықталған табыс пен шығындардың айырмасынан құралады. Салық салынатын табыстың сомасы салық заңына сәйкес анықталады. Салық заңы талаптарынан  бухгалтерлік есеп талаптарынан өзгешілігі бар. Осының негізінде бухгалтерлік есепте анықталған табыс пен  салық салынатын  табыстың арасында айырмашылық пайда болады. Бұл айырмашылық пайда болу себептеріне байланысты тұрақты немесе ауқытша болып бөлінеді.

      Тұрақты айырмашылықтын пайда болу себебі, бухгалтерлік табысты анықтау барысында есепке алынатын табыс пен шығындардың кейбір бөлігі салық салынатын табысты санағанда есепке алынбайды. Тұрақты айырмашылықтар қатарына мыналар жатады:

• Валюталық шоттармен шетел валютасы бойынша туындаған бағамдық айырмашылық;
• Бюджетке төленетін айыппұл ықпалшаралары (санкциясы)
• Кәсіпкерлікпен байланысты емес шығындар;
• Қазақстан Республикасы Үкіметі белгіленген шектен артық мөлшерде төленген іссапарлық, өкілдік (представительские) және тағы басқа шығындар.

      Уақытша айырмашылықтың пайда болу себебі есеп беретін кезеңде есептелген бухгалтерлік табыстар мен шығындардың кейбір баптар бойынша сомасы осы кезеңдегі салық салынатын табыстарды анықтарды есепке алынбай келген кезеңдердегі салық салынатын табыстардың құрамына кіргізіледі. Сөйтіп, есеп беретін кезеңдегі пайда болған уақытша айырмашылық келешектегі есеп беретін мезгілде күшін жояды.

      Уақытша айырмашылық мыналардың нәтижесінде  пайда болады:

• Бухгалтерлік есеппен салық есебінде табыстар мен шығындарды мойындау уақытын белгілеу тәсілдемесінің айырмашылығынан (бухгалтерлік есепте – есептеу принципі, ал салық есебінде – кассалық әдіс бойынша);
• Бухгалтерлік есеп пен салық есебінде амортизациялық  ацырымды есептегенде әр түрлі әдістерді қолданудан;
• Негізгі құралдарды бухгалтерлік есептен шығарудан болатын айырмашылықтан және тағы басқалардан.

      Бухгалтерлік  және салық есептерінің талаптарындағы өзгешіліктер нәтижесінде пайда  болған айырмашылықтар «Кейінге қалдырылған  корпоративтік табыс салығы»  деп аталатын шотта жүргізіледі. Бұл пассивті шот болғандықтан кейінге  қалдырылған салық сомасы өскенде бұл шот кредиттелініп, ал азайғанда дебиттелінеді. Кейінге қалдырылған салық сомалары бұл шотта өздерінің түрлері бойынша бөлек есептеледі.

      Қосылған  құнға салынатын салық

      Қосылған  құнға салынатын салық тауарларыөндіру, жұмысты орнату немесе қызмет көрсету және олардың айналысы барысында қосылған құн өсімінің бір бөлігін аудару, сондай-ақ  осы елге тауарлар импорты кезіндегі аударым болып табылады. Бұл ретте салық объектісі болып табылады. Қосылған құнға салынатын салық «Қосылған құнға салынатын салық» шотында есептеледі. Бұл пассивтік шот болғандықтан  кредитіне салынған салық сомасы, ал дебитіне бюджетке аударылған және субъектінің жабдықтаушыларға тиісті түрде ресімделген салық шоты бойынша төлеген сомалары жазылады. Бюджетке төленуге тиісті қосылған құнға салынатын салық өткізілген өнім, орындалған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін есептелген қосылған құнға салынатын салықтың сомасы мен сатып алынған тауарлар, материалдар мен жабдықтаушылардың көрсеткен қызметі, орындаған жұмысы үшін төленген (есептелген) қосылған құнға салынатын салық сомаларының арасындағы айырма ретінде айқындалады. Қосылған құнға салынатын салық мөлшері Қазақстан Республикасының салық заңында белгіленеді.

      Жеке  тұлғалардан ұсталатын табыс  салығы

      Есепті  жыл бойы салық салынатын табысқа ие болған жеке тұлғалар салық төлеушілер болып табылады. Жеке тұлғалардың жылдық жиынтық табысына еңбеақы түрінде алынатын табыстар, кәсіпкерлік қызметтен алынатын табыстары, жеке тұлғалардың мүліктік табыстары және тағы да басқа табыстары кіреді.

      Жеке тұлғалардың мүліктік табысына тек қана активтің келесі түрлерінің құндарының инфляцияға  байланысты түзетуді есепке ала отырып өткізуден тускен құнның өсімі жатады: салық төлеушінің тұрақты тұратын жері болып табылмайтын, жылжымайтын мүліктің, бағалы қағаздардың, заңды тұлғаларға және  басқа материалдық емес активтерге қатысу үлесінен; шетелдік валютадан; асыл тастар және асыл металдар бар басқа да бұйымдардан, өнер туындылары мен антиквариаттардан. Жеке тұлғалардың салық төлейтін табыстарының құрамы салық кодексінде қаралады.

      Табыс салығының мөлшерін ай сайын бір  қалыпты ұстау үшін салық  салынатын  табыстың есепті сомасы мен одан ұсталатын  табыс салығының сомасы есептелетін  айлардың санын білдіретін сан мәні бар бірлікке 12 санының қатынасын  көрсететінқайта есептеу көрсеткіші белгіленген. Мердігерлік шарт бойынша жұмыс істейтін тұлғаларға төленетін төлем, сондай-ақ бір жолғы төлем түрінде берілетін басқа да басқа да төлемдерден салық ұстау кезінде бұл есептеу көрсеткіші қолданылмайды. Жеке тұлғалардан табыс салығы ұсталған уақытта:

      Д-т: «Қызметкерлермен еңбекақы бойынша  есеп айырысу» шоты;

      К-т: «бюджетке төленетін басқадай салықтар, алымдар және міндетті төлемдер»  шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы  жазылады.

      «Акциздік салықтар»

      Акциздік (жанама) салық дегеніміз – сатылатын тауардың бағасынақосылатын, сатып алушы төлейтін салық болып табылады. Акциздік салық салынатын тауарларға Қазақстан Республикасының аумағында шығарылатын немесе Қазақстан Республикасының аумағына импортталған тауар, яғни спирттің барлық түрлері, темекі өнімдері, құрамында темекісі бар басқа да өнімдер және күнделікті қолданылмайтын басқа да бұйымдар жатады.

      Қазақстан Республикасы аумағында акцизделуге  жататын тауарларды өндіретін немесе акциздеуге тиісті тауарларды импорттайтын немесе Қазақстан Республикасы аумағында (акциздеуге) ойын бизнесін жүзеге асыратын барлық заңды тұлғалар акциз салығын төлеушілер болып табылады. Кәсіпорындарда акциз салығы есептегенде:

      Д-т: «Алынуға тиісті борыштар» деп аталатын шоты;

      К-т: «Акциз салығы» деп аталатын шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

      Кәсіпорындар  мен ұйымдар бұл жоғарыда айтылған салықтардан басқа да өзінің меншігіндегі жерге, көлік құралына және мүлкіне  заңда бекітілген мөошерде салық  төлеп тұруы тиіс. Салықтардың  бұл түрлері есептелген уақытта кәсіпорынның бухгалтериясында:

      Д-т: «Жалпы эәне әкімшілік шығындар»  деп аталатын шоты;

      К-т: «Жер салығы»;

      «Көлік  құралына салық»;

      «Мүлікке  салық» деп аталатын оттар түрінде  екі жақты жазуы жазылады.

      Сондай-ақ «Бюджетке төленетін басқадай салықтар мен алымдар» шотында Қазақстан Республикасы заңдарында қаралған басқадай салықтар, алымдар мен міндетті төлемдер есептеледі. Бұл айтылғандардың қатарына:

• Шығарылған бағалы қағаздарды тіркеу алымы;
• Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салығы және тағы да басқалар жатады.

      Салықтардың, алымдар мен міндетті төлемдердің  түрлері, мөлшері және олардың төлеу  тәртібі Қазақстан Республикасы заңдарында қаралады. «Бюджетпен басқадай есеп айырысу» шотының кредитіне  тиісті шығындар есептелетін шоттардың  дебитінен еспетелген салық, алымдар мен міндетті төлемдер сомасы, ал бұл шоттың дебитіне тиісті төлем төленген шоттардың кредитінен төленген сомалар жазылады. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

II. БЮДЖЕТПЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЕСЕБІ

2.1 Еншілес  серіктестіктердің кредиторлық қарыздарының есебі 

      Бюджет – жалпы мемлекеттік тұрғыдан бөлініп пайдалану, жұмсау ушін құрылатын қаржы қоры болып табылады. Бюджеттің қаржысы экономиканы дамытуға, халықтың материалдық әл-ауқатын, мәдени деңгейін көтеруге және басқа да мақсаттарға пайдаланады.

      Қазақстан Республикасының салық кодексіне  сәйкес жеке және заңды тұлғалардан  алынатын салықтар, Мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі көзі болып  табылады.

      Еншілес (тәуелді) серіктестіктерге кредиторлық  қарыздардың есебі «Еншілес серіктестіктеріндің алашағы» және «Бірлесіп бақыланатын заңдытұлғалардың алашағы» деп аталатын синтетикалық шоттардажүргізіледі. Бұл шоттар пассивті, күрделі шоттар болып табылады. Талдамалық есеп әрбір еншілес серіктестіктерге сәйкес корреспонденциялаушы шоттар бойынша машинограммада немесе тізімдемеде жүргізіледі. Ірі кәсіпорындардың талдамалық шоттарында дебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысушылардың талдамалық есебінің карточкалары пайдаланады.

      Еншілес кәсіпорыннан бас кәсіпорынның алған  материалдары мен сатып алынған тауарларына мына түрдегі бухгалтерлік жазу жазылады:

      Д-т: «Материалдар» шоты;

      К-т: «Еншілес серіктестіктердің алашағы»;

      «Тәуелді  серіктестіктердің алашағы» немесе «Бірлесіп бақыланатын заңды  тұлғалардың алашағы» шоттарының тиістілері.

      Ал  еншілес кәсіпорыннан бас кәс3іпорынның  алған дайын өнімдері, негізгі  құралдары және материалдық емес активтеріне бас кәсіпорынның бухгалтерлік есебінде:

      Д-т: «Материалдық емес активтер»;

      «Негізгі  құралдар» және тағы да басқа шоттар;

      К-т: «Еншілес серіктестіктердің алашағы»;

      «Тәуелді  серіктестіктердің алашағы» немесе «Бірлесіп бақыланатын заңды  тұлғалардың  алашағы» деп аталатын  шоттардың тиістілері түріндегі  екі жақты жазуы жазылады.