Басқару есебі туралы жалпы түсінік

Өнімнің өзіндік  құнын калькуляциялау мен өндірістік шығындарының есебі бойынша нормативтік  құжаттар, сондай-ақ арнайы әдебиеттер, калькуляциялаумен шығындар есебінің әдістеріне жеткілікті және анық ұғымды бермейді, ал көптеген танымал авторлардың  берген ұғымы бір-біріне ұқсас болып келеді. Шығындар есебіні мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау негізгі өндірісте де аласуы мүмкін.

Өнімнің өзіндік  құнының калькуляциялау мен өндірістік шығындары есебінің әдістері деп  өнімнің нақты өзіндік құнының, сондай-ақ өнім бірлігіне келетін    шығындарын,     анықтауын қамтамасыз   ететін, өндірістік шығындарын  көрсетуімен  құжаттау  тәсілдерін  жиынтығы   түсіндіріледі.

Экономикалық  әдебиеттерде жиі калькуляциялауды өнімнің (жұмыс, қызмет) жекелеген түрлері  бойынша есептейтін экономикалық жүйесі ретінде санайды.

Сондықтан, өнімнің  түрлеріне және оны өңдеуге технолгиялық процестерінің типтеріне тәуелді  болып келетін  калькуляцилаудың әртүрлі әдістерін қолданылады. 

Калькуляциялау  мен шығындар есебінің әдісін ШС дербес тандайды, өйткені олар мынадай жеке факторларға,  атап айтсақ: қандай салаға жататындығына, көлемдеріне қолданылатын технологияларына, өнім ассортименттеріне, ШС индивидуалды ерекшеліктері тәуелді болып келеді. Сондықтан әдістерінің әр қайсысы не нақты, не орташа, не жоспарлы шығындарды, сондай-ақ олардың толық немесе ішінара есептері кезінде есептеу үшін қажет. Калькуляциялау әдісі калькуляциялаудың бір түрімен шектелмейді. Өйткені, бүгінге дейін  калькуляциялаумен шығындар есебінің жалпы қабылданған жіктемесі жоқ.

 

2. Нормалар, нормативтік калькуляциялар.

Өзіндік құнды  калькуляциялау мен шығындар есебінің нормативтік әдісі мынадай тұрғыда  сипатталады, ол онда ШС-нің әрбір  бұйымы бойынша алдын ала жасалған нормативтік калькуляциясы, яғни еңбек  шығындары мен материалдар шығындарының ай басына әрекет етуші нормалары бойынша есептескен өзіндік құнның калькуляциясы.

Норма – бұл  прогрессивті технологиямен өндірісті  ұйымдастыру жағдайындағы шаруашылық қызметтің алдын ала белгіленген  нәтиженің сандық көрінісі. Нормативтік калькуляциялаудың материалдар мен еңбек ресурстарының шығыстарын техникалық нормаларын негізінде есептейді. Олар өз кезегінде, өнім өндірісін  техникалық құжаттамаларға сәйкес белгілейді (конструкторлық бюро дайындарын детальдардың (черчеждары)) және субъектінің шаруашылық қызметінің барлық жағдайын реттейтін өзара байланысты жүйесін құрайды.

Нормативтік калькуляциялау әдісінің нақты өнімнің өзіндік  құнын, өндірістегі   ақауды бағалау  және аяқталмаған өндірістің көлемін  анқтау үшін қолданылады. Қолданыста жүрген нормалардың барлық өзгерістері ай бойындағы нормативтік калькуляциялауды ескеріледі. Өндірісті игерудің барысында және материалдық пен еңбек ресурстарын пайдалануды жақсартудың нәтижесінде, нормалар өзгеріске ұшырауы мүмкін (әдетте ,олар төмендетіледі).

Бұл жерде есеп барлық ағымдардағы шығындарды: шығындардың  нормасы мен нормадан бөліп көрсетеді. Анықталған ауытқулар туралы мәліметтер бұйымның өзіндік құнын басқаруға  және сонымен бірге, әрбір баптар бойынша нормалардан ауытқудың  үлесін тиісінше нормативтік өзіндік құнға қосу (немесе шегеру) арқылы нақты өзіндік құнды калькуляциялауға мүмкіндік береді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаумен    шығындар есебінің нормативтік  әдісі яғни айдың аяғын  күтпей ақ нақты өнімнің өзіндік құнына ие болуға (нормадан ауытқулар олардың өзгерісі, нормативтік өзіндік құнының алгебралық сомасы ретінде), сондай-ақ ауытқулардың себебін үнемі талдауға (он күнде бір рет) және кінәлілерді анықтауға мүмкіндік береді. Нормадан ауытқуларды жүйелі құжаттаудың арқасында, олардың пайда болған ауытқуларының себептерін дер кезінде белгілеу мүмкіндіктері туады, ол «тарихи»  калькуляциялау  тәсілдеріне  ауытқулардың  себептеріне   кінәлілер өзіндік құнының калькуляциялауын жасағаннан кейін ғана анықталады.

Калькуляциялау мен шығындар есебінің нормативтік әдісін пайдалану кезіндегі бухгалтерлік жазулар келтірілген. Бұған мысал ретінде есепті кезеңде дайындалған дайын  өнімнің нақты өзіндік құны жүз мың аб құрайды. Дәл осы сомма, нормативтік бағалау бойынша сатылған өнімнің өзіндік құнына көшіріліп жазылады оның деңгейі жүз жиырма мың аб-ны құрайды. Қоймада дайын өнім қалдықтары жоқ.  Өнімді сатудан түскен  түсім – екі жүз мың аб демек, алдын ала анықталған қаржылық нәтижесі шығарылды – сексен мың аб. Нақты шығындардың нормативтік ауытқулар жеке көрсетілді де және ол өнімнің өзіндік  құнына жатқызылды. Дайын өнімнің нақты өзіндік құны туралы ақпараттар дайын өнім шотының дебеті немесе кредиті бойынша жинақталады.

Әрбір тоқсанның  бірінші күнінде дайын өнім шотының нақты өзіндік құнының нормативтіктен ауытқулары анықталады.     

 Есепті  кезеңнің  аяқталуына байланысты артық  шығыстардың сомасына қосымша  жазу жазылады  (бесінші бухгалтерлік  жазу) және бір мезгілде осы  сомаға қаржылық  нәтижесі түзетіліп  жазылады яғни табыс көзі осы артық жұмсалған артық сомаға кеміді (алтыншы бухгалтерлік жазу).

Жоғарыда келтірілген  нақты өзіндік құнының нормативтіктен ауытқуларымен байланысты жазулар «Дайын өнімнің» баланстық шоттында жүзеге асырылады.

Жоғарыла айтылғандай, нормативтік  есебінің әдісі негізінде нормативтік калькуляциялау жатыр, ал оны төмендегі кестеде жасау нысаны берілген.  Нормативтік калькуляциялаудың сырт бетінде жоспар бойынша және әрекет етуші және қолданыстағы нормалар бойынша жасалған талдаулар келтріледі.

кесте. Бұйым бірлігінің нормативтік калькуляциясы.

 

Шығындар баптары	Әрекет етуші  нормалар		Жоспарлы өзіндік құн	Нақыт өзіндік  құн, оның ішінде ауытқулар
	басы	аяғы		Барлығы	Есептік ескерілген)	Есептік емес(ескерілмеген)
А	1	2	3	4	5	6

 

Демек,нормативтік есеп әдісінің негізгі қағидалары келесідей жағдайларға жатады:

1. ШС-лерінде әрекет етуші нормалар мен сметалардың негізінде әрбір бұйымдар бойынша өзіндік құнының нормативтік калькуляциясы алдын ала жасалады. Осы қағидаралы ШС-де алғашқы  технологиялық, конструкторлық, қаржылық және әкімшілік құжаттамалардың негізінде есептелінген норматвтік, сметалық (бюджеттік) көрсеткіштерінен тұратын норматив бар болса ғана жүзеге асады, сонымен қатар басқарудың әртүрлі мүқтавждары үшін қолданылатын: өндірістік және коммерциялық  процестерге нормативтік шығындары сомасын белгілеу және өндіріс пен шаруашылық мақсаттарға материалдық және отын энергетикалық ресурстарды босатудың лимиттерін жасау, есептелінген еңбек ақы қоры, қызметкерлердің санын және басқару аппараттарын ұсынуға арналған шығыстарының сметаларының және ресурстарының бағасын бекіту керек. Өкінішке орай осы уақыттқа дейін отандық тәжірибеде, нормативтік базаның тек жекеленген фрагменттері әрекет етеді, көбінесе олар өткен жылдың нақты шығындарының деңгейінде (бұрмаланған  есебі бойныша) қалыптасады: өте ұзақ кезең аралығындағы ауытқуларды ғана есептеумен шектеледі, көп жағдайда олар құжатталмайды, кінәлі адамдарды да, ауытқудың себебі де анықталмай ақ олардың есебі ірілендірілген түрде жүргізіледі, нормадан тыс ескерілген ауыркулардың үлес салмағы қомақты болады және т.б. Нәтижесінде  шығындар есебінің нормативтік әдісі өзінің пайдалану аясын тарылады. 

Егер норма  бүгінгі күннің талабына сай, яғни ынталандыру  құралы болып танылмаса онда оны  іс жүзінде өнімнің өзіндік құнын калькуляиялау мен шығындар есебінің нормативтік әдісі ретінде пайдаланудың экономикалық құндылығы жоқ.

Пайда болу орындары бойынша нормадан ауытқулардың себебін  талдау және белгілеу. Мұндай есеп және тап осындай есептеудің алгоритімін сақтау, өте үлкен  еңбекті қажет етеді, бірақ бұл бұдан кейінгі талдау және бақылау үшін қажет болады, шығындар туралы дұрыс ақпараттарды алуға мүмкіндік береді. Осы арада айтып өтетін жайт, іс жүзінде бүгінге дейін көлікте, инергетикалық және жөндеу – құрылыстық, эксперементалдық салаларында  нормативтік базалар бұрынғыша өзгеріссіз қалпында қалап отыр.

Басқарушы есеп жүйесінде, нормативтік әдісін пайдалану  үшін, әсіресе шаруашылық етуші субъектінің  әлсіз және қуатты жақтарын бағалау  үшін, талдау коэффиценттерін кеңінен пайдалану жөн. Бұндай  коэффиценттердің басым көпшілігі Батыс елдерінің тәжірибесінен алынса, ал қалған жартысы өзіміздің дәстүрлі экономика саласынан да белгілі. Осындай коэффиценттар топтамасының көмегімен үстеме шығыстарының жоспарлы мөлшерлемесімен, дебиторлық пен кредиторлық берешегін, қорлардың (запастардың) және т.б. шығындарының есебін есептеп олардың бағдарламасын анықтауға мүмкіндік береді.

Жоғарыда шоғырландырып  берілген басқарушы есептің негізгі  қағидасы, студенттерге есептің мәнін, мазмұнын, құрлымын, есептеу тәсілін үйретеді және олар өзінің алған ілімінің арқасында, басқарушы есеп  жүйесінің келесі сатысына өткенде: басқарудың манерін, өндірісті дамытудың икемді жолдарын (тәсілдерін) және дұрыс шешім қабылдаудың жүйесін қалыптастыра алады.            

  

 

 

 

 

Тақырып 12. Шығындардың толық таратылуымен және өзгермелі

шығындар бойынша  өзіндік құнның калькуляциясы

 

1. Шығындардың  толық тарату мен өзіндік құнды  калькуляциялау әдісінің мағынасы  және мәні.

2. Өзгермелі  шығындар бойынша өзіндік құнды калькуяциялау

3. Екі әдістің  пайда  мөлшер әсерінің салыстрмалы  талдауы. 

 

1. Шығындардың толық тарату мен өзіндік құнды калькуляциялау әдісінің мағынасы және мәні.

 Дәстүрлі отандық есеп үшін өндіру және сатумен байланысты кәсіпорынның барлық шығындарын өзіне енгізетін әдісін толық өзіндік құнның калькуляциясы әдісі деп атайды.

Жалпы алғанда есептің  бұл жүйесі, әсіресе  отардық тәжірибеде өндірістік есеп ретінде  қолданылатыны  туралы: Безруких П. С., Козлова Е. П., Парашутин В. Ф., Бабченко Т. Н., Радостовец В. К., Кондраков Н. П., Ткача В. И.,    Палий В. Ф.,   Сатубалдин С. С.,   Стукрв С. А.     Новодворский В. Д. және  басқа да  көптеген  ғалымдардың еңбектерінде жан – жақты зерттелген.

Калькуляциялаудың бұл  жүйесін негізінен күрделі құрылымы бар ірі шаруашылық субъектілерінде қолданылады. Бұл әдістің мәні отандық кәсіби әдебиеттерінде өте жақсы зертелгеніне байланысты, біз оны қысқартылған нысанында қарастырамыз. Бірінші кезекте өндіріске кеткен шығындар есебінің кезеңдерін анықтайық.

Өнімнің өзіндік құнын клькуляуиялау мен шығындар есебінің техникасы мен әдістемесінің  барлық айырмасына қарамастан, жалпы  алғанда, олар экономикалық тұрғыдан «шығындар - өндіру – табыстар» қағидасын жүйелі түрде жүзеге асрыуға негізделген. Бұл  процесс өзіндік құнды басқару мәселелерін шешуге, яғни өндірістің тиімділігін анықтауға, ресурстардың барлық түрлерін пайдалануын бақылауға, оларды үнемдеу резервтерін іздестіруге бағытталған.ШС өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаупроцесі негізінен келесі кезеңдерден тұрады:

• калькуляциялау  және шығындар есебінің обектілері бойынша калькуляциялық баптар шеңберінде бастапқы шығындарды жинау, топтастыру және талдау тексеру;
• ақаудың түпкілік өзіндік құнын анықтау;
• жанама өнім мен өндіріс қалдықтарын бағалау;
• аяқталмаған өндірісті бағалау;
• дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс шығындарының арасын айыру;
• өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеу.

Шаруашылық субъектілерінде  калькуляциялау процесі, өнімді сату мен  өндіріс  шығындарының  есебін және жоспарлаудың жалпы әдістемесіе  жасау  үшін ұйымдастырылады. Ол өнімнің өзіндік құнын есептеудің әдістемелі біртұтастығын қамтамасыз ететін жалпы қағидаларды сақтауды және каькуляциялаудың мәліметтерін талдау үшін бар мүмкіндіктерді пайдалану, сондай – ақ кәсіпорынның жа және оның жекелеген ішкі өндірістік буындарының да жұмыстарын бағалауды талап етеді.

Онда қағидалар болып  мыналар табылады:

• ғылыми негізделген өндіріс шығындарының жіктемесі;
• шығындар есебінің объектісін  калькуляциялау  және калькуляциялық бірліктерін белгілеу;
• жанама шығындарды  тарату әдісін таңдау;
• кезеңдер бойынша шығындарды  айыру;
• өзіндік құнның калькуляциялық бірлігін есептеудің әдістерін таңдау.

Бұл жалпы қағдидалар жекелеген кәсіпорындарда өндірістің ерекшелігі мен саланың спецификасын (немесе өзгешелігін)  ескере отырып айқындалады.

ШС – де болатын  калькуляциялау процесінің негізгі  міндеттері болып мыналар табылады:

• жекелеген өнім (жұмыс, қызмет)  түрлерінің бірліктерінің нақты өзіндік құнын анық есептеу;
• шығындар  нормативтері мен әрекет етуші нормаларды әсер ететін факторларды анықтау;
• шығындарды алынған нәтижесімен салыстыру жолымен, кәсіпорынның да, жекелеген ішкі өндірістік құрылымның (өндіріс, цехтар, бөлімше, бригадалар)  да жұмыс тиімділігін бағалау;
• өнімнің өзіндік құнын төмендететін резервтерді анықтау және пайдалану т.б.

  Өнімнің өзіндік  құнын калькуляциялау мен өндірістік  шығындар есебінің әдістері деп  өнімнің калькуляциялық бірлігін  есептеу үшін қолданылатын әдістер  жүйесі түсіндіріледі.

 

2. Өзгермелі  шығындар бойынша өзіндік құнды  калькуяциялау