Басқару есебі туралы жалпы түсінік

түсіндіреді".

Тура  осындай мазмұндағы анықгаманы сәл  кейінірек проф. Шеремет А. Д. және басқа да авторлар берді .

Осы ұғымдардан „шығындар" тұжырымдамасының абстрактілі деңгейде екегіі көрініп тұр. Дәл сондықган, осы күнге дейін экономи-калық әдебиетгерде осы мәселе бойынша көзкарастардың біртүтастығы жоқ. Отандық тәжірибеде, „шығындар", „шығыстар", „жұмсалған кара-жат" үғымдары бірдей деп тендестіріледі немесе ұқсас болып келеді және „өндіріс шығындары", не „өндіріске жұмсалған шығын" термин-дері қолданылады. Біздің пікірімізше, „шығын" деген сөздің табиғаты, әр қилы ахуалға байланысты әр түрлі мәндерге ие болып келетін сияқгы. Басқару есебінде (БЕ) шығындар әр түрлі мақсаттар үшін әр түрлі әдістермен жіктеледі, яғни ол бір мағыналы емес. Шығың факторы - бұл шығындардың пайда болуына әкелетін кез келген оқиғалар немесе жағдайлар.

Сондықтан, мұндағы шығындардын ой өзегі, „әр  түрлі мақсаттағы

шығындар  әр түрлі топтастырылуы" мүмкін.

„Шығындар" үғымына өндіріс шығындарының пайда болуымен байланысты активтердің азаюы (материалдар, ақшалай қаражаттар) немесе міндеттемелердің артуы (әсіресе, кредиторлық қарыз) енеді. Бухгалтерлік есептің стандарттары бойынша „актив" келешекте одан табыс әкелінеді деп күтілетін және өткен оқиғалар нәтижесі ретінде, субъект бақылайтын ресурстар тұрғысынан карастырылады. „Шығын-дар" мен „шығыстар" үғымдарын толық деңгейде ұқсас деуге болмайды. „Шығыстар" — бұл ағымдағы есептік кезеңге жатқызылатын шығындар баптары. Шығыстар ағымдағы кезең бойында табыс табу үшін пайдаланылған ресурстарды көрсетеді.

Бухгалтерік есептің стандарттары бойынша „Шығыстар" есепті кезеңде активтерді пайдалану немесе есептен шығару жағдайында табыстын азаюын, сондай-ақ капиталдың азаюына әкелетін және соған сәйкес міндеттемелердің пайда болуы мүмкін.

Енді  біз «шығындардың» мәнін түсіну үшін, оны үш жақты қарастыру керек. Біріншіден, шығындар ресурстарды пайдаланумен анықталады. Екіншіден, шығындар ақшалай өлшеммен көрсетілген пайдаланылған ресурстардың санын көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез келген бөлімшенің қызметі, өнімді өндіруді, яғни олардың іске  асырылу жайын салыстырады.

Осыдан  келіп, шығындар өзіндік құнға қарағанда  едәуір кең және бір мезгілде белгілі  мақсаттарға ақшалай көріністе  ресурстарды пайдалану деңгейін көрсетеді.

Осыдан  барып, есептің мақаты, атқаратын  қыметі және мазмұндарды згерді. Осыдан «шығындарды» өздігінше есепте көрсету, оның соңғы өнім болып  табылады, ал ол мақсатқа жетудің құралы ретінде  көрінеді. Икемді шығындар әр түрлі  өндіріс көлемінде әр түрлі «өздерін алып жүреді», ал жекелеген тұрғысынан қарасақ, ол: «Шығынның» мұндай әрекетін көре тұра, шетелдік әдебиеттерде, әсіресе бухгалтерлік есеп бойынша теориялық еңбектерінде «шығындардың әрекетті» деген терминді өте жиі қолданады. Қазақстандық тәжірибеде шығындар динамикасы туралы айту қабылданғанмен, бірақта «шығындардың әрекетті» термині, біздің пікірімізше, тек қарқынды ғана емес, сондай-ақ осы немесе бақса шығыстардың мүмкін болатын статистикалық жағдайын көрсететін, өте ауқымды ұғым болып көрінеді. Шешім қаьылдау үшін іскерлік белсенділік пен өндірітік қызметтің деңгейлерінен тәуелді «шығындардың әрекетті» қалай өзгеретінін көрсету өте маңызды роль атқарады. Сондықтан осыдан мынадай мәселелер туады:

• келесі жылға өндірістік қызметтің қандай көлемін жоспарлау қажет?
• сатылатын тауарлардың  көлемі өсуіне байланысты сату бағасын азайту керек пе?
• өнімді атумен айналысатн қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу қандай нысанда болу керек: тек комиссиондық сыйақы, тек жалақы немесе олардың комбинациялары?
• өнім шығарудың мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып алу керек пе?

Бұндай  құбылыстарды ұғыну үшін осы немесе басқа белгілері бойнша шығындарды топтастыру жүргізіледі. Объектілерді жіктеу белгілері көп болған сайын, оның зерттеліну деңгейі де жоғары болады,. Бұл, з кезегінде объектінің бақарушылық деңгейін арттырады.

Одан  бақа, бақылау және реттеу функцияларын жүзеге асыру үшін басқарушы есебінде реттелетін және реттелмейтін шығындар тобы да ажыратылып көрсетіледі.

Демек, бідің пікірімізше, шығындардың жітемісі басқару мәселелерінің шешу үшін құал ретінде, яғни шешімді қабылдайтын және оның зардаптарын анықтайтын процесіне қатысды. Дұрыс шешім қабылдау үшін оның қандай шығындар мен олжаға жетелейтінін білуі керек. Релевантты шығындар деп тек шешімді қабылдау барысында ғана өзгеретін, болашақ шығындарды еептеуге болады.

2. Шығындарды жіктеудің негізгі бағыттары.

Шыпындарды жіктеудің мақсаты - ждипы массадан тек релевантгы шығындарды бөліп көрсету (оның өзгеруіне ықпал етуге болатын бөлігіне қатысты). Сондықтан, жіктеудің әдістері (немесе жіктеу багаттары) басшьшың алдыңда турған нақгы мәселелерден тәуелді болып кёледі. Басқарушы есебінің осындай негізгі мәселелеріне (неіііесе баіъптарына) мыналар жатады:

1) Бірінші бағыт - жай өндірістік есеп, оньвд негізгі міндеті: өнімді 
сатудан күтілетін табыс (қызметгерден, тасымалдаудан, сатудан) және 
өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын анықтау үшін жұмсалған 
шығындар (тікелей және жанама) туралы есептік, мәліметтерді алу 
болып табылады;

2) Екінші бағыт - өзіндік күн туралы есеп берулер мен нақгы 
шығындар туралы алынған ақпараттарды болашақ өндірістік шығындар

мақсатында  пайдалану және дұрыс шешімдер кабылдау үшін барлық деңгейдегі басшыларды (цехтардың, өндірістің; ШС) осы ақпараттармен қамтамасыз ету;

3) Үшінші бағыт — шығу орындары бойынша шығындарды бақылау мен реттеу мақсатында шығындар орталықтары бойынша да, жауапкершілік орталықтары бойынша да есепті ұйымдастыру.

Осы келтірілген  мәселенің әрқайсысын шешуде шығындардың өзіңдік жіктелуі жасалады

Кесте. Басқару есебінің мақсатына сай жасалған шығындардың жіктемесі (мүмкін болатын варианттар

Карастырылып  отырған жіктемемен сәйкес есепті жұргізу — отандық өндірістік шығындар есебінде жаңа құбылыс. Нарықгық катынатарды жоспарлауда, нормалауда, болжауда және жалпы өндірісті басқару жүйесінде басқарушы есебінің (оның, ішінде өндірістік есепте) ролі күшейіп отыр.

Баптар (статьялар) бойынша щығындарды топтау „Негізгі өндіріс" шотында аяқталған көрінісі бойынша бейкеленеді, бірақта осы мәліметтер бойынша ШС әрбір өнім (қызмет пен жұмыс) турлерінін өтелуі жөнінде, оларда қабылданған шешімнің тиімділігі және қабылданатын шешімнің табыспен шығыс йёңгейіне әсері туралы қорытынды жасауға болмайды. Қөп жағдайдаіосы мәселелерді шешу қолданылатын шығындар топтастырылумен анықталады. Басқару мақсаттарын қанаттавдыратан щығындардың жіктемесі, өндірістік шығындар туралы ақпараттарды таддау және өндеу әдісі, өндірістік қызметінде басқарушы есепті үйымдастырудың басты қағидасы болып табылады.

Басқарушы есептің аясында шығындарды жіктеудің  көптеген белгілері туралы қызу пікірталастың  арқасында, шығындарды анықтаумен қатар, оның болашақтағы тенденцияларын да анықтайды.

Осыдан  келіп, ееп тәжірибесінде ШС-нің  шығындарын тиімді басқаруға жаңа тәсілдерді дайындау және пайдлану мәселелері отандық  және шетелдік экономикалық әдебиеттерде кеңінен талқыланып жатыр. Шығындар еебінің жалпықабылданған мәнін анықтау деп, бұл “шығындар еебі – белгілі бір уақытта кезеңде оларды сандық өлшеу арқылы жабдықтау, өндіру, олардың еңбегінің өнімін сату, дайын өнімдердің өзіндік құндарын қалыптастыру, тіркеу, топтастыру және жіктеп талдау бойынша ШС-гі өтіп жатқан процестерді көрсетуге бағытталған саналы іс-әрекеттердің жиынтығы”. Мұндай көрініс ШС басқару қажет  толық ақпаратты алуды және қаржылық нәтижелерді шығару арқылы оның қызметін бағалауды қаматамасыз етеді.

Бірақта, дамыған өндірістік есеп теориясы мен бақару еебінің бастапқы даму жағдайында мұндай тәсілдің пайдалану бағыттары бойнша шектелген. Біздің пікіріміше, техникалық жағынан басқа  өндіріс  шығындарының еептік мәнін анықтау, өндірістік қызметтің бақарушы есебін ұйымдастыруға немесе өндіріс шығындары есебін трансформациялауға әдістің әр түрлі тәсілдерін қамтуы қажет. Сайып келгенде, шығындар есебінің мазмұнын анықтау, ШС-де оны ұйымдастыру моделдерінің нақты алғы шарттарын жасайды. Дәл, басқару процесіне кері ақапараттық ағын ретінде, есеп тек шындықты ғана көрсетіп қоймай, сондай-ақ ШС-тісінің болашақтағы экономикасын модельдеу үшін ақпаратты дайындайды, демек мұндай есеп жүйесі зіндік құнды бақарудың жоғарыда аталған негізгі мәселелеріне сәйкес келеді.

3. Калькуляциялау баптары және  олардың сипаттамасы.

Шаруашылық  субъектісінің өндірістік қызметін басқарудың жүйесін қайта ұйымдастыру  немесе құру отандық өндірістік есебіне, яғни "өнімнің өзіндік құнын  калькуляциялау мен өндіріске кеткен шығындар есебіне" ұғымдық жағынан  принципиальды жаңа талаптар қояды.

Өнімнің өзіндік  құннын  калькуляциялаумен өндіріс  шығындарынның есебі бойынша  нормативтік құжаттар, сондай-ақ арнайы әдебиеттер, калькуляциялау мен шығындар есебінің әдістеріне жеткілікті және анық ұғымды бермейді, ал көптеген танымал  авторлардың берген ұғымы бір-біріне өте ұқсас болып келеді. Ол өндірісте шығындардың басқарушы (бұрынғы аналитикалық) есебін құрудан, шығындардың жіктеу қағидаларын таңдаудан, шығындар есебінің номенклатуралық объектісінен (бұйым, тапсырыс, өңдеу, шығындардың пайда болу орны т.б.), сатылған мен дайын өнімнің және аяқталмаған өнімнің өзіндік құнын тарату әдістерінен, шығындарды тікелей қаржылық нәтижелерге жатқызу жолымен өтеуден тұрады.

Басқарушы есеп жүйесінен бсқа да маңызды жағы болып, ол өндіріс шығындарының есебін және калькуляциялау процесін өнімді шығарумен байланысты екенін ескеретін біртұтас есептік процесі ретінде қарастырылады. Бұл кезде шығындар есебінің объектісін таңдау ішкі есеп беру көрсеткіштерінің жүйесін, басқарудың әр түрлі мақсаттар үшін калькуляциялық есеп берудің кезеңділігін анықтайды.

Есеп берудің  жұйесі келесідей кезеңдерден тұрады:

1. Өндірістік қызмет процесінде олардың пайда болуына қарай, өндіріске жұмсалған ресурстарды алғашқы құжатта көрсету.
2. Қызмет түрлері, өндірістер, құрылымдық бөлімшелер, шығындардың пайда болу орындары, жауапкершілік орталықтары, өнімдер, жұмыстар және т.б. өндірістік шығындар туралы мәліметтерді локализациялау (тараптау).
3. Өндірістік шығындарды олардың пайда болу уақыттары: "тарихи", өткен шығындар, есеп беру кезіндегі шығындар және болашақ кезең шығындары бойынша локализацияланады;
4. ШС жалпы шығындарын өндірістік бөлімшелер арасында тарату; жалпы өндірістік шығындарды аяқталмаған, дайын және сатылған өнімнің өзіндік құнына енгізу арқылы өтеу;
5. Қызмет көрсетуші өндірістің өндірістік шығындарын олардың аяқталмаған және дайын өнімдерінің (орындалған жұмыстарының мен қызметтерінің ) арасына таратады және қызмет көрсетуші өндірістің өнімін, жұмысын және қызметін тұтынушылары бойынша, яғни өндірістік бөлімшелері бойынша шығындарды қайта таратады;
6. Өндіріс процесінде алынған қалдықтар, аяқталмаған өндірістерді анықтау және бағалау, және өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құнын, сосын барлық тауарлы өнімнің көлемін анықтау.     

Сонымен, өндірістік есеп өзіне өндіріс шығындарының есебін, яғни 1-5 кезеңін енгізеді, ал калькуляциялық есебі ол 4-6 кезеңдерін қамтиды да, осы соңғы кезең интегралданған есеп жүйесі ретінде, өзіндік құнды басқару үшін ақпаратпен қамтамасыз етеді.

Өзіндік құнды  басқару - бұл кез-келген шаруашылық субъектілеріндегі басқарушылық қызметтің едәуір күрділі және ең маңызды бөлігі, өйткені ол өтіп жатқан өндірістік процестерінің барлық жақтарын қамтиды. Сайып келгенде, өндірістің қызметін басқарудың жүйесінің қайта ұйымдастыру, ол өндіріс шығындарының трансформациялауына әкелді және ШС - ң ұйымдастырудың нақты және модельдерін жасауға көмектеседі. 

Егер негізгі  мақсатты орындауға бағытталған, басқару  модельдеріне сәйкес келетін өндірістік қызметтің өткен, қазіргі және болашақтағы  нәтижелері мен шығындарын пайдаланатын болса, онда мұндай есеп жүйесі өзіндік құнды басқарудың негізгі міндеттеріне сәйкес келеді.

• Одан басқа, калькуляция тек дәстүрлі мәселелер бойынша негізделген шешімдерді қабылдауға көмектесіп қана қоймай, сондай-ақ мынадай жағдайлардың экономикалық зардаптарын болжайды:
• өнім өндірудің  бұдан былайғы мақсатқа лайықтылығы;
• өнімге оптималды баға белгілеу;
• өндірілетін өнімнің ассортиментін оптималдандыру ;
• әрекет етуші технологияларды және парк станоктарын жаңартудың бүгінгі күннің талабына лайықтылығы;
• басқарушы персоналдың жұмыстарының сапасын бағалау.

Калькуляцияның  мәнін сипаттауды аяқтай келе, біз  оның негізгі аранлымын тағы бір  атап өтсек - табыс алуға басшының бағдарламасын дайындау мен жетілдіру, және де қолданыстағы калькуляциялау процесін барынша мақсатына бағыттау және оны сынақтан өткізу болып табылады.

Қазіргі кезде  калькуляциялаудың негізі, ШС -де немесе жауапкершілік орталықтарында қабылданған  жоспарлардың орындалуын бағалауда  жатыр. Ол өзіндік құн бойынша  жоспарлы тапсырмалардан ауытқулардың себептерін талдау үшін қажет. Нақты калькуляцияның мәліметтері негізінен өзіндік құнды келесі кезектегі жоспарлау үшін, жаңа техниканы енгізудің экономикалық тиімділігін негіздеу, қазіргі кездегі технологиялық процестерді таңдау, өнімнің сапасын арттырудың шараларын жүргізу, кәсіпорынның реконструкциясын және құрылыс жобасын тексеруде қолданылады. Калькуляциялау нәтижесі жөндеу жұмыстары бойынша дербес жүргізу немесе басқа да ұйымдардың қызметтерін пайдалану туралы шешім қабылдауға болады.

Сайып келгенде, калькуляциялау трансфеттік бағаны жасаудың негізі болып табылады. Трансферттік бағаны қалыптастыру мәселесінің айрықша  актуалды екендігі жөнінде баршаға  белгілі, ол тек ШС бөлімшесінің өз бетімен сыртқы ортаға шығу құқығы бар болса ғана іске асады. Бұл жағдайда дұрыс трансферттік бағаны қалыптастыру ұйымның жалпы қаржылық жағдайына тәуелді болып келеді. Егер де өнім ШС ішінде толығымен өз қажеттілігіне жұмсалса, онда трансферттік баға ШС ішкі бөлімшелерінің арасындағы шыраушылық байланыстарын қамтамасыз ету үшін қажетті есептік баға категориясы болып табылады, демек бұл кезде  ол ұйымның түпкі нәтижелеріне әсер етпейді.