Басқару есебі туралы жалпы түсінік

Есепті  бағалар бойынша шикізат пен  материалдарды бағалайтын болсақ, онда міндетті түрде олардың — баға айырмасы айқындала түседі, сондықтан осы айырманы не қоймаға келіп түскен материалдарға, не ерекше шоттарға жатқызады (бірақ бүндай ерекше шоттар Қазақстанньщ 1997 жыддан бастап енгізілген шоттар жоспарында карастырылмаған). Сондықтан бүл кезде пайда болатын есептік бағалардын накты сатып алынған бағалардан ауыткуын әр тоқсанның соңында жауапкершілік орталықтарының шығындарына жатқызады.

Осындай мәселелерге көңіл бөлмеудің  саддарынан, оларда салық жүйесінің үйлесімділігі бүзылады, нәтижесінде айыппүл төлеуіне тура келеді.

Егер ШС өзіне  келіп түскен материалдардың сақтау және жеткізу бойынша шығындарын, жеткізіп берушіге, яғни сыртқы субъектінін шығындарына жатқызса және бүдан былай аталған шығындарды сатудың дебет шоттарына шығынға жазса, бірақ бұл заматта материалдардың өздері әлі өндіріске босатылмаса, яғни коймада түрса, онда бүндай шығындардың есебі 201 шотта жалғаса береді. Нәтижесінде, сату шоттарының дебепік айнальшы артады, (занды түлғадан табыс салығьша салық салу базасы төмендетілді) және 201 шоты бойыңша дебеттік айналымы да азайады (ШС мүлк салығының деңгейін төмендетеді). Егер де материалдар бойынша орын алған қателіктер, өзінің есептік кезеңінде есептен шығысқа шығарылса, ол қаржылық нәтижеге әсер етпесе де, бәрібір түзету жазбаларын, жазуға тура келеді.

Материалдардық қорларды бағалау кезівде, жабдықтаушылар мен сатып алушылардың арасындағы келісім-щарт кезінде төденетін көлік шығыңдарының деңгейін анықтауға көмек беретін „Франк-бағалар" деп аталатын көлік шығынындарының жігін ажыратудың үлкен мәні бар. Бүгінгі күні экономикалық әдебиеттерде оның төрт негізгі варианттары белгілі болса, нақты өмірде олардьщ саны одан да көп болуы мүмкін:

• Франк-жабдықтаушы жағдайында, ол қоймадан бастап 
  түтынушыға дейінгі барлық шығынды түтынушы өзіне алады;
• Франк-жөнелтуші вагон станция жағдайында, ол қоймадан сатыпадущының вагон станциясына дейінгі жерге дейін жеткізіп беру шығындарын жабдықгаушы өзіне алады, одан әрі кдрай жеткізіп алуды сатып алушы төлейді;
• Франк-белгіленген (келіскен) жағдайында, ол вагон станциясына 
  дейінгі, яғни, келісім шартта көрсетілген жерге дейін жүкті жеткізіп 
  беруді жабдықгаушы көтереді, одан әрі қарай түтынушы өзі төлейді;
• Франк-сатып алушының қоймасына дейінгі жағдайында: барлық 
  шығындарды жабдықтаушы көтетерді. Бүдан баскд да сыртк£>і сауда 
  операциясында әр түрлі қосымша шығындар қосьшады, атап айтсақ: 
  баждар, салық пен алымдар, сақтандыру төлемдері сияқты т. б. 
  Сондықган, кэржылық есепті жүргізуші бухгалтерлер үшін,   аталған 
  шығьшдардың әрекеті (қылығы) ерекше мүддені туғызады, әсіресе 
  есептік және сатып алу бағаларын калыптастыру барысында:
• есептік баға — яғни, бухгалтерлік регистрлерде көрсетілген баға 
  бойынша материалдарды есепке алады;
• сатып алу бағасы — материалдарды сатып алу барысында 
  кдлыптасқан баға.

Бірақга, зерттеулер көрсеткендей, өндірістік (басқарушы) есепте қорлар күнын бағалау өте маңызды, өйткені одан сатылған тауарлардың өзіндік қүндары және сондай-ақ есепті кезең табыстары тәуелді. Бизнестің әрекет етіп түрған кезінде болатын, қорлар құнының өзгерісі, жалпы табыстың сомасында көрсетілмеуі мүмкін (жалпы сатылған өнімнен түскен олжадан барлық шығыстарды шегергевде табысқа тең болады). Одан басқа, баланста көрсетілген барлық қорлар қүны, айналымдық (мобильдік) ресурстарының сомасына да әсер етуі мүмкін.

Әңгіме өндірістік қорлар туралы болғандықган, екі басқа қорлар: аяқгалмаған өндіріс және дайын өнім — құнын бағалауды қалай ескеру керек деген мәселе туады. Біз алдымен олардың өзара бйаланысын 24 суретге көрсетеміз.

Мүнда материалдар (шикізат) пен дайын өнім қорлары  және олармен бірге „тірі" еңбек құны және үстеме шығындар өндіріс процесіне келіп түссе, овда ШС-де ТМҚ-дың физикалық және қүндык, ағындарының біртұтастығын қамтамасыз ету мүмкіндігі қиындайды, ал тап осы қиындық, онын жалпы құнын бағалауға да қатысты болады.

Сондыктан халықаралық есептік тәжірибеде ШС-нің айналы-мындағы тауарлы-материалдық ресурстарды „сатып алу ~ өңдеу -сату" сатылары бойынша бағалау кезінде, оньщ нақты физикалық түрғысындагы қозғалысы бойынша абсолюттік сәйкестігі сащпалады.

Бұл жағдайда, ен бір қолайлы вариант ретінде қорлардың құндарын тәптіштелген нысанында, яғни шаруашылық жағдайының аяқгалғанын толық көрсететін есептеу тәсілін (10 кестедегідей) пайдаланған абзал.

Сатылған тауарлардың  өзіндік құны шикізатты сатып  алуға жұмсалған шығындар, „тірі" еңбекжәне үстеме шығындарын жинақтап, сосын оған бастапқы қорды қосып, есептік кезең соңындағы қорды алып тастағаннан кейін шығады. Сөйтіп, кезең бойында қорлардың өсуі, сатылатын тауарлардың кұнын төмендетуге әкеледі, ал керісінше қорлардың төмендеуі, олардың күнын өсіруге әкеледі, яғни біз кезендегі корларды азайту үшін соңғы корлардың мәнін ескеруіміз керек, немесе кезендегі қорларды өсіру үшін бастапкы қорлардың не барын, не жоғын анықтауымыз керек, осылайша зерттеуіміздің арқасында біз қорлардың әрекетін (қылығын) белгілей аламыз. Өйткені, қорлардың әрекеті (қылығы) тек дүрыс бағалаудан ғана емес, сондай-ак ШС ез ішіндегі ресурстардын дүрыс теңгермешіддігінен тәуелді болады. Демек, тек барлық факторлардың жиынтығынан шыққан кешенді есебін және тауарлы-материалдық ресурстарды бағалаудың тиімді әдісін пайдаланғанда, басқарудың жоғарғы тиімділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік туады. Кешенді есептің құрамына, жоғарыда айтылғандардан баска: ысыраптың есебі, тасымалдау шығысының есебі, материаддарды алмастыру шығысының есебі және сонымен қоса ТМҚ-на жүмсалатын күрделі жүмсалымдардың оптимальды деңгейі кіреді.

Егер  ТМҚ-на таратылған түрақты шығындарды басқаруға кететін жүмыс уақытының көмегімен жорамалданса, онда бүл ізденіс тура басқару қызметінің шығындарын бақылауға арналғаңцығын көрсетеді.

Мүнда өндірістік есептің дәстүрлі әдістері бүрынғысынша сақга-лады, бірақга шығындарды бақылау және сол бақылаудың ерекше-ліктеріне назарды аударғанның орнына, басқарушы есептің басты екі типтік ақпаратына назарды аударған жөн. Атап айтсақ:

1. түтынушыға арналған бүйымдардьШ бағаларын белгілейтін 
   механизмін, яғни оған жүмсалған бүкіл шығьіндардың қандай деңгейде 
   өтелетіндігін көрсететін акдаратқа;
2. ШС-нің үзақ мерзімді рентабельді өяімінің номанклатурасын 
   және оның өндірістік мүмкіндіктерін көрсететін тиісті стратегиялық 
   ақпаратқа.

Бүл екі аталған  ақпараттардың екі типі ШС-сі үшін үлкен мәні бар, өйткені олар нарыкдық қатынаста болатын бәсекелестік күреске қарсы түруына көмектесе алады.

2. Еңбекке  ақы төлеу шығындары есебінің  мақсаты.

Өндірістік қызметте жүмыс күші негізінен қозғаушы күш ретінде таналады және ол өндіріс элементтерінің бірі болып саналады. Тек жұмыс күші, тірі еңбек (еңбекгің өзі) ғана косымша қүнды жасайды. Совдықган, көптеген авторлардың пікірі бойынша еңбек ресурстары өндіргіш күштердің маңызды элементі және экономикалық потенциалды көрсеткіштер ретінде ескеру керек деп санайды.

Еңбек ресурстары деп тек ШС-гі жүмысшылар саны емес, және олардың жалпы білімі мен кәсіби дайындЫҚ деңгейлері, сондай-ақ ездерінщ службалық міндеттеріне қатысы түсіндіріледі.

Еңбек ресурстарын  бағалау қажеттілігі туралы экономикалық әдебиеттерде бүрыннан зерттеліп келеді. Бүндай зерттеулерде бағалау тәсілдерінің ортақмағыналы емес екендігін ейбек ресурстарына арналған ғылыми еңбектерден көруге болады.

Дегенмен, еңбектің сапасы қызметкерлерДІҢ біліктілік деңгейімен, жалпы деңгеймен және арнайы бшімімен тікелей байланысты. Еңбек ресурстарын бағалаудың осы қырынай дәлелдеуге тырысқан экономистер аз емес. Дәл осы жағдай еңбеК ресурстарын рационалды пайдалануға қатынасты алдын ала анықтайды, демек, адамдарсыз, үжымсыз: ШС-де жоқ және қажетті адамдарсыз бірде бір ІПС-сі өз мақсаттарына. жете алмайды.

Жүмыс күшіне жүмсалған шығындардый басқарушы  есебі басқару жүйесінде басты орын алады және ол өндіріс шығындарына кіретін есептің бір бөлігі ретінде көрсетілген.

Бастапқыда  өндірістік есеп шеңберінде шығындарың түрлері бойынша еңбек ақы мен окладтардың ақідалай сомасының деңгейі анықгалады, сондай-ақ шығындардың пайда болу орындары бойынша олардың таратылуы жүргізіледі. Шегерулерге дейін еңбек ақыньщ жалпы сомасы: тарифтік мөлшерлемеден, тарифтен тыс қосымшалардан, өнімділікке төленетін сыйақьщан, белгіленген сағаттан тыс төлемдерден, мейрам және демалыс күндеріндегі жүмыстардан, түнгі алмасу (сменалық) жұмыстарынан қалыптасады. Окладтың деңгейі тарифтік мөлшерлемеден (немесе ШС өздері дербес белгілеген мөлшерлемеден) және оларға қосымшалардан (сыйақы, комиссиондық ақы, т. б.) калыптасады. Бірақга еңбек ақы немесе окладтың нақгы сомаларын анықгау БЕ-тің міндеті болып табылмайды.

Сондықтан жүмыс  күшіне байланысты шығындар есебін мына төмендегі бағытта жүргізеді:

• жіктеме топтары бойынша жүмыс күшіне арналған   шығындар 
  есебі — технологиялық операциялармен айналысатын өндірістік 
  жүмысшылардың негізгі еңбек ақьшары; үстеме шығындар құрамына 
  кіретін еңбек ақы;
• әрбір қызметкерге тиесілі еңбек ақыдан шегеру мен есептеулер 
  есебі; жекелеген қорлар мен бюджеттен тыс ұйымдарға тиесілі әр түрлі 
  аударьшымдардың есебі.

Жұмыс күшіне арналған шығындардың есебі мынадай мақсаттан тұрады - кызметтің түрлері бойынша жүмыс уақытына кететін шығындарын анықтау; шығарылған өнім деңгейі немесе ауысымы (сменасы) бойынша тапсырмалардың орындалу деңгейі; еңбек ақынының есептелуінің айқындығы, жүмыс істеп жүрген қызметкерлердің еңбек ақысы бойынша есеп айырысу; жалақы қорының пайдалануьш бақылау т. б..

Еңбек ақы шығындары бірщғай болып  келмейді, сондықтан басқарудың талаптарын қанағаттандыру үшін оларды жіктейді. Кез келген жіктеменің негізінде біртектес күбылыстарды сипаттайтын қағидалар жату керек. ШС тәжірибесівде жүмыс күшінің шығындарын есептеу үшін келесі топтамасы қолданады:

• жалақының түрлері бойынша — негізгі және қосымша;
• элементтері бойынша — кесімді істелген жүмысына карап төленетін, 
  сыйақылар, сыртқы себептердің салдарынан болған еріксіз тоқтауларға 
  төлеу, т. б.;
• кызметкерлердің қүрамы бойынша — тізімді-штаттық, келісім- 
  шарт бойынша жүмыс істейтінтіндер және т.б.;

• қызметкерлердіц категориялары бойынша — жүмысшылар, 
қызметкерлер, оның ішіндегі басшылар, бас мамандар, яғни ИТЖ .

Жоғарыда келтірілген шығындар жіктемесі отандық кәсіби әдебиеттерде бүрыннан жақсы зерттелген, бірақ ол басқару үшін қолайсыз бодцы, өйткені онда: жүмысқа алу; қызметкерлерді іріктеу және қысқарту; еңбек ресурстарын басқарумен тікелей байланысты еңбек және қызметкерлер санын нормалау және жоспарлау туралы ақпарттар жоқ . Суреттегі мәліметтерден шығындардың пайда болу себептерін анықтаймыз. Нарық жағдайында басқарудың акдараттык жүйелік

. Сурет. Еңбек  ресурстарын басщру жүйесінің  элементтері

типтерін тавдап алу оңай емес, өйткені овда үнемі  еңбек аіфіның көлемі және оның есептелу тәртібі, сондай-ақ компенсациялық және ынталандыру сипатында болатын әр түрлі төлемдердің колдануы, қосымша еңбектік пен әлеуметтік жеңілдіктердің берілуі (шаруашылықгың тарапынан да, мемлекеттің тарапынан да) жиі өзгеріс-терге үшырап отырады. Бүл аз болғандай, жүмыс беруші кәсіпорындар (әсіресе шетелдік) тең күнды, тең сапалы жүмысқа әр қилы еңбек ақы төлейді. Олар бүндай келенсіз жайды өздерінің ішкі есеп беру саясатымен байланыстырады. Бүл жағдайда жүмыс күшіне жүмсалатын шығындардың дифференциалдық шектеулері басқарудың талаптарына сай келе бермейді.

Болашақта еңбек  шығынын анық анықгауға үмтылсақ, ШС-нің ағымдағы есебіне өнімнің  өзіндік қүнына кіретін еңбек  ақы қорларын дүрыс бағаласақ, шығындарды таратуда, болашақ шығындардың ара жігін ажырата аласақ, және т.б. осы сияқты мәселелерді шешуде белсенділік көрсетсек, онда басқарушы есептің күрделі экономикалық есептеулерін біршама жеңілдетеміз.

Шығындар  сомасын тарату кезінде оның екі белгісіне: яғни тікелей мен үстеме шығындарына көңіл белу керек. Шешімді қабылдаудың белгілері бойынша, енімнің өзіндік күнына кіретін еңбек ақының үлкен көлемі тікелей болып келуі мүмкін, ал басқа жағдайда, оның біршама бөлігі үстеме болып табылады. Демек бүл, „негізгі" еңбек ақының қүрамында тікелей де, үстеме шығынның да бар екенін көрсетеді. Осыған үқсас пікірталас „қосымша" еңбек ақы кезінде де пайда болады. Бүл мәселелерге экономикалық әдебиеттерде бір мағыналы жауаптар әлі табылған жоқ.

Осыған  байланысты келесі баптарға көңіл бөлу керек сияқты:

• өнімді өндіру процесінде тікелей қатысатын, өндірістік 
  жүмысшылардың еңбек ақы шығындары. Бүған келісімді норма және 
  бағалау (расценка) бойынша жүмыстар, істеген жүмыс күніне карай 
  төленетін жүмыстар кіреді;
• жүмыс сапасына, жоғары шеберлігіне, шығындарды төмендетуге, 
  графикті орындағаны үшін ынталандыру сипатында төленетін қосымша 
  төлем;
• жалдау шығындары, жұмыс күшін іріктеу (өндірістік жүмысшы- 
  ларына кдтысты ғана, қалғандары үстеме шығыстарына жатады);
• өндірістік емес төлемге басты назар аудару керек — өндірістің 
  еріксіз тоқгап қалуына, заңға сәйкес келетін жұмыс істемеген уақыт- 
  тарына, қалыпты жүмыс жағдайынан тыс ауыткуларына төленетін 
  қосымша төлемдерге; жүмысшылардың кінәсінен емес жіберілген 
  ақауларға төленген төлемнің зандылығына.

Барлық осы  аталған шығындардың 80% жуығы енімнің  өзіндік құнына кіреді, яғни олар тікелей  шығындар қатарына жатқызылады (немесе бірінші қатардағы шығындар деп  атайды).

• Өндірістік бөлімшелерін басқарумен байланысты қызметкерлердің 
  еңбек ақы шығыңцары үстеме шығындар қатарына кіреді.
• ШС басқарумен айналысатын мамандар мен басшылардың еңбек 
  ақы шығындары жалпы әкімшілік шығындарының құрамына кіреді.

Соңғы екеуі, сондай-ақ басқа да қосымша¹³ шығындар (әлеуметтік сақтандыру, демалыс төлемдері, ауырғаны туралы бюллетень, т. б.) үстеме чиығындарының қатарына жатқызылады және олар өнімнің өзіндік қүнына кірмейді, сондықтан аталған шығындарды жанама деп атайды (немесе екінші қатардағы шығындар болып саналады).