Басқару есебі туралы жалпы түсінік

Қазақстанда есеп жүйесі үшін жіктеменің бұл қағидасы жаңа, бірақта, эсіресе табыс деңгейін оптималдандыруда оның маңызды эдістеме екенінде дау жоқ. Өнім шығындары өнімнің өзіндік құнына кіреді, оларфизикалық бірліктермен байланысты, сондай-ақ олардың ішінара бөлігі қоймадағы дайын өнімге немесе сатып алушыларға жіберілген тауарларға жатқызылуы мүмкін және табысты есептеудің процесі толығымен аяқталған соң бір ай кешігіп барып қатысады. кЕзең шығындары дайын өнімнің физикалық көлемімен (бірлігімен) бірдей қозғалыста болмайды, тек ол бірден сату шотының дебетіндегі шығындарға жатқызылады да, табысты азайтады.

Кезеңдік шыгындар - бүл инвентаризациялауға болмайтын шығындар. БЕ-де осышығындарды кейде белгілі бір кезең шығындары деп атайды, өйткені олардың көлемі өндіріс көлеміне емес, олар кезеңнің үзақтығына тэуелді. Бүл шығындар есеп беру кезеңі бойында тиісті көрсетілетін қызметтерді алумен байланысты. Халықаралық бухгалетерлік есеп стандарттарына сэйкес олар дайын өнімнің өзіндік құнын есептеу барысында қолданылмайды. Сондықтан оларды кейде қорсыйымды емес деп те атайды. Кезеңдік шығыстар тікелей процесімен байланыссыз өндірістік емес сипаттағы шығындармен көрсетілген.

 

Олар коммерциялық жэне экімшілік шығыстарынан тұрады. Коммерциялық шығыстар, өнімді сатуға дайындау жэне сатуды жүзеге асырумен байланысты, ал экімшілік - ШС басқару бойынша шығыстар.

Осылайша  шығындар жіктемесінің кағидаларын  өндірістік және кезеңдік шығыстарға талдай келе, біз бірқатар жормалдар жасаймыз:

• Кезең шығындары өзінің экономикалык мэні бойынша өнімді шығару 
  жэне оны сатумен  байланыссыз, оларды эрбір есем  беру  кезеңінің 
  жағымсыз    шығындары    (зиян    алуға    тұрақты    себепші    болатын 
  шығындар) ретінде қарастыруға болады;
• Тек   кезең   шығынын,   қандай   табыс   алса   да,   кандай   қызметімен 
  айналысса  да,  ол  ұйымның  жалпы  тыныс-тіршілігімен   байланысты 
  шығындар деп санайды.

Дегенмен  де аталған шығын, операциялық шығындарының бір түрі ретінде және оларды есепті кезең аяғында тікелей 571 "Жиынтық табыс" шоты арқылы есептен шығару нэтижесі саналы жэне қисынды болып көрінеді, өйткені оны қозғаушы күш ретінде мойындауымызға тура келеді. Сонымен қатар, негізгі қызметтен басқа, эртүрлі инвестициялык, қаржылық жэне басқа да сату операцияларынан түсетін табыстар мына төмендегі шоттарда есепке алынады: 722 "Негізгі құралдарды сатудан түскен табыс " шоты, 723" Бағалы қағаздарды сатудан түскен табыс" шоты.

Жалпы жэне экішілік шығындарының түрлері:

• экімшілік қызметкерлеріне жататын қызметкерлерге еңбек ақы төлеу;
• шаруашылық жэне кызмет көрсетумен айналысатын кызметкерлерге 
  еңбек ақы төлеу;
• байланыс торабы, дабыл кағу құралдары, есептеу орталықтары жэне 
  басқа өндіріске жатпайтын техникалық басқару қүралын қамтамасыз 
  ету жэне ұстау шығындары;
• кеңселік, баспалық, почта-телеграфтық жэне телефондық шығындар;
 

• өкілеттік жұмыстар;
• жалпы шаруашылық қарамағындағы негізгі  құралдарды жалға беру 
  шығыстары;
• салықтар,     алымдар     жэне     қозғалмайтын     мүліктен     жасалатын 
  аударымдар;
• комуналдық қызмет, қызметкерлер еңбегін қорғау, субъектіні қорғау 
  шығыстары,  өртке   қарсы   корғау   шығыстары,  сауықтырушараларын 
  жүргізу    шығыстары,    директорлар    кеңесін    ұстау    жэне    жалпы 
  шаруашылық сипататғы шығындар;
• сот шығындары;
• табысты жасырғанда төленетін айыппұлдар мен өсімақылар;
• жалпы шаруашылық шығыстармен байланысты басқа да шығыстар;

 

 

Тақырып 8.  Шығындар есебі мен онімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың  мақсаты және әдістері.

1. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың мэні.
2. Калькуляция объектілері жэне калькуляциялык бірлік.
3. Калькуляциялау түрлері, эдіс-тэсілдері.

1. Шаруашылық  субъектісінің өндірісік қызметін  басқару жүйесі қайта үйымдастыру  (немесе кұру) отандық өндірістік  есебіне, яғни "өнімнің өзіндік күнын калькуляциялау мен өндіріске кеткен щығындар есебіне" үғымдык жағынан принципиальды жаңа талаптар кояды.

Өнімнің өзіндік  қүнын калькуляциялау мен өндіріс  шығындарның есебі бойынша нормативтік құжаттар, сондай-ак арнайы эдебиеттер, калькуляциялау мен шыгындар есебінің әдістеріне жеткілікті жэне анық ұғым бермейді, ал көптеген танымал авторлардың берген ұғымы бір-біріне өте ұксас болып келеді. Ол өндірісте шығындардың басқарушы (бұрынғы аналитикалық) есебін құрудан, шығындардың жіктеу қағидаларын таңдаудан, шығындар есебінің номенклатуралық объектісінен (бүйым, тапсырыс, өңдеу, шығындардың пайда болу орны т.б.), сатылған мен дайын өнімнің жэне аяқталмаған өнімнің өзіндік құнын тарату эдістерінен, шығындарды тікелей қаржылық нэтижелерге жатқызу жолымен өтеуден тұрады.

Өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік күнын калькуляциялауды шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде жалпы барлық шығарылған өнімнің өзіндік құны есептеледі, екіншіде - эрбір өнім бойынша нақты өзіндік құны (немесе "шығындарды тарату"), үшіншіде - өнім (орындалған жүмыс немесе көрсетілген қызметтің) бірлігінің өзіндік кұны. Осыдан, өнімнің (жұмыстың, кызметтің) өзіндік құнын калькуляциялау деді Васин Ф.П. - ол жалпы шаруашылық субъектісі бойынша да, өнім түрлері мен оның бірліктері

 

бойынша да, оны  сатуға байланысты шығындарды есптен шығару деп түсіндіреді.

Өзіндік құнды  басқару - бүл кез-келген шаруашылық субъектілеріндегі басқарушылық қызметің едэуір күрделі және ең маңызды бөлігі, өйткені ол өтіп жатқан өндірістік процестердің барлық жақтарын қамтиды. Сайып келгенде, өндірістің қызметін бакардың жүйесін қайта ұйымдастыру, ол өндіріс шыығндарының трансформациялануына экеледі жэне ШС-ін ұйымдастырудың жаңа жэне нақты модельдерін жасауға көмектеседі.

3.Калькуляциялау мақсаттарына байланысты халықаралық тэжірибеде: сметалық, накты (қорытынды) жэне жоспарлы калькуляция болып бөлінеді.

I. Сметалық     калькуляцияны,     тапсырысты     алганға     дейін     жэне 
өндірістібастамай       тұрып       жасалады.       Бү_л       шығындардың       бағалау 
көрсеткіштерімен   немесе   жоспарлаудың   негізінде   жасалады.   Алдын   ала 
калькуляциялау эрқашанда клиенттердің сұранысы бойынша немесе жекелеген 
тапсрмалар бойынша жасалады. Бірлі-жарым жэне тапсырысты (позаказной) 
әдісімен   жұмыс    істейтін   өндірістерде   сметалық   калькуляциясы   ұсыныс 
бағаларын анықтау үшін, сондай-ак тапсырысты қабылдау немесе бас тарту 
туралы шешімдері үшін қажет. Келісім-шартар бойынша тиісті дайындықтар 
жасау үшін, яғни жиынтық шығындарсыз-ақ өзіндік күнның сметалық шегін 
анықтауға жэне оның негізінде баганың төменгі шегін есептеуге болады.

II. Қорытынды калькуляциясы негізінінен өндіріс процесі анықталған соң 
жасалады жэне онда өнім (тапсырыс) бірлігіне келетін барлык барлық нақты 
шығындары   көрсетіледі.   Бірлі-жарым   жэне   тапсырысты   эдісімен   жұмыс 
істейтін    өндірістерде    қорытынды    калькуляциясы    сметалық    пен    нақты 
шығындарды   салыстыру   үшін,   сондай-ак   тапсырыстыорындаудан   алатын 
табысты   анықтау  үшін  кажет.   Одан  басқа,   қорытынды калькуляциясының 
ақпараттары - болашақта үқсас тапсырыстар бойынша сметаларды жасау үшін 
нысанаретінде пайдаланады.

 

III. Жоспарлы калькуляциясы аясында белглі бір жоспарлы кезеңде өнім бірлігінің шығындарын есептеуге нақты (тұп-тура) келетіндер алдын ала есептеленеді. Қажетті ақпараттар ШС жоспарлы шығындар жүйесінің есебінен алынады. Калькуляциялауға жататын барлық шығындар мэліметері: өнімнің спецификациясы, қажет материалдар саны (көлемі, мөлшері), технологиялык процестардің графигі жэне т.б. - жоспарлы кезең басталғанға дейін белгілі болу керек. Сондықтанжоспарлы калькуляцияны жасау стандарттары сериялык өндірістерде іске асуы мүмкін. Бірлі-жарым жэне тапсырыс бойынша жүмыс істейтін өндірістерде мұндай калькуляциялар колданбайды, өйткені қажетті мэліметтер белгілі бір жоспарлы кезеңге емес, ол жекелеген тапсырыстың эр қайсына беріледі. Осыдан келіп, сметалық калькуляцияның жоспарлыдан айырмашылығы көрінеді.

Калькуляциялау  жүйесі басты үш әдіске бөлінеді: тапсырыс - }оһ со5Ііп§, процесті - ргосевз созііп§, нормативтік - зіапсіаіі созііп§. Мүндай жіктеу орынсыз, өйткені нормативтік есеп кең спектірлі жағдайында үйымдастырылуы мүмкін және де ол тапсырысты немесе басқа да өндірістік есептің эдістерімен үйлесімділік жағдайында пайдаланылады.

Отандық эдебиеттерде элі  де болса нормативтік есебін қолданады, бірақ біздегі қолданып жүрген түріндегісін іс жүзінде тиісті кемеліне жеткізбей колдануына болмайды, өйткені ол нақтыдан жоспардың ауытқуын ғана тіреуді мақсат тұтады.

 

 

Тақырып 9.  Өнімнің өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік әдісі.

 

1. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құның калькуляциялаудың     процестік әдісі.

2. Шығындарды жинақтау

3. Өнімнің эквиваленттік бірлігінің өзіндік құнын есептеу

 

1. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құның калькуляциялаудың     процестік әдісі.

1. Процестік  әдістер негізінде қазба байлықшығаратыр  өнеркәсібінде (тас көмір,таукен,газ,мұнай  және т.б.) және энергетика саласырда  өте жиі қолданады.

Шығындардың процестік  колькуляциясы деп-өндірістің әрбір бөлімшелері өндірістік процестің жеке бөлігін орындайтын және өнімді дайындау барысында бір операциядан келесі өңдеу операциясына өтетін,ең сонында дайын өнім болып,кәсіпорын қоймасына өтетін технологиялық процестерді айтады.шығындар белгілі бір кезенде бұйымға қаттыссыз өндірістік бөлімшелер бойынша қортылады.

Бұл жағдайда,өнім бірлігінің өзіндік есептеу кезінде,кезендер бойынша жұмсалған өндірс шығындарын өнімнің қандай көлеміне жатқызудың керектігін өте қиын.әдетте есепті кезеңнің басында және аяғында аяқталмаған өндірістер болады,оларға да шығындар жұмсалады,бірақ олардың осы кезенде дайын болу ,болмауыда мүмкін.бұл мәселені шешүге өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі ғана жауап бере алады.

Өзіндік қүнды  калькуляциялық процестік әдісін өнімнін бір түрін сериялық жолымен өндіретін немесе үздіксіз өндірістік роцесі бар ұйымдар қолданады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын белгілі бір уақыт аралығында, белгілі бөлімшелердің шеккен өндірістік  шығындарының жалпы сомасын осы уақыт аралығында өндірілген дайын өнім бірлігіне   бөлу арқылы анықталады  

 

2. Шығындарды жинақтау

2. Шығындарды жинақтаудың процестік калькуляциясының жобасын талдай келе есептік процесті үш кезенге бөлуге болады.

а. Өндірістің шартты көлемін есептеу.

б. Өнім бірлігірің өзіндік құнын есептеу.

в. Өзіндік құнның жиынтық кестесі.

Бірінші кезең. Өндірістік процесті натуралды бірлікте,ал қалған екеуі –құндық көрскткіште  беріледі.осы аналитикалық кестедегі ақпараттарды пайдалана отырып, дайын өнімге жатқызылатын шығынның бөлігін ,сосын есепті кезең аяғында аяталмаған өндіріске жатқызыла-

Тын бөлігін  анықтауға болады.

     Бірақта  Шеремет А Д ұсынған аналитикалық  кестесін жасау теория тұрғысынан  орынды болғанымен бірақ ол  тәжірибе талабына сай емес Бұл мыналармен байланысты: біріншіден материалдар шығындары бір процесстің аясында жасалады  және барлық процесс бойында теңдейбөлінбейді;

Екеншіден ағымдағы сатып алу бағалары пайдаланбайды  демек оның баламалы шығындары көрсетімейді; үшіншіден аяқталмаған өндіріс тұрақты түрде ынталандырушы қоры болғандықтан қондырғылардыпайдаланғанның есебінен тұрақты шығындардың бір бөлігін қалыптастырады; төртіншіден тұтас барлық есептеулер біздінше шартты сипаттағы есептеуді береді Сондықтан бұл анықтама даулы Отандық өндірісте өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндіріс шығындарын есептеу үшін жартылай фабрикатсыз және жартылай фабрикатты құрама варианттарын қолданады Өндіріс шығындарының құрама есебі бірінші не екінші варианттарын тек негізгі өндірісте аяқталмаған өнім болған жағдайда ғана қолданады яғни кейбір фабрикаттардың өзіндік құнын аяқтаудың қажеттілігінен туындайды Бұл жартылай фабрикаттардың бір бөлігін ыртқа өткізумен байланысты болуы мүмкін Ол кезде бухгалтерияғажартылай фабрикаттарды өндірудің құрама шығындарын жасау қажет және оның да өзіндік құны аяқталуы тиіс

     Жартылай  фабрикатсыз вариянты кезінде  өндіріс шығындарының есебі өз  өндірісінде өндірілген жартылай  фабрикаттардың өзіндік құнын  бір құрылымдық бөлімнен келесі бөліміне жасалатын аударылымдар бухгалтерлік шоттарға жазбай-ақ жүзеге асырылады Ал олардың қозғалысын бақылау жасау үшін бухгалтерия жедел түрде тек натуралдықкөрсеткіштерін пайдаланады Жартылай фабрикаттарды бөлшектер детаьдар мен тораптарды узелдерді дайындау шығындары цехтар бойынша шығыстар баптарында есепке алынады  Қосылған шығындар жеке әрбір цехтар бөлістер бойынша бейнеленеді  ал шикізаттың бастапқы құны тек бірінші бөлістің өнімнің өзіндік құнынажатқызылады  Бұл вариянт кезінде дайын өнім бірлігінің өзіндік құны цехтардың бөлістердің шығындарынан тұрады және олардың әрбіреуінің дайындау процесіне қатысу үлесі ескеріледі содан соң олардың қосу жолымен өндіріске кеткен шығындардың құрама есебі қалыптастырылады.