Аудиторлық қызметті нормативтік-құқықтық реттеу

Республикалық аудиторлар палатасы:

1. Аудиторлар палаталарының қызметін жарғы  негізінде үйлестіруді жүзеге асырады;
2. Мемлекеттік органдарда, қоғамдық бірлестіктерді, шетелдік және халықаралық ұйымдарда аудиторлардың, аудиторлық ұйымдар мен аудиторлар палаталарының мүдделерін білдіреді;
3. Халықаралық практика негізінде аудит стандарттарын әзірлейді және аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың уәкілетті орган бекіткен  стандарттар талаптарын  сақтауын қамтамасыз етеді.
4. Аудиторлардың аудиторлық ұйымдардың және аудиттелетін субъектілердің аудиторлық қызметті жүзеге асыруға байланысты дауларын қарайды.

ҚР аудитор  палатасы  еліміздегі салыстырмалы түрде жаңа мамандық – аудиторлық қызметтің білгілі бір деңгейдегі ебелге ие болып, оның дамуына өз септігін тигізді. Ол 1994 жылы құрылды. Уақыт өте келе Палата сөзіне  құлақ асатын, өз саласында беделге ие, тәуелсіз мемлекеттік емес, кәсіби  құрылымға айналды.

Елімізде  халықаралық бухгалтерлер федерациясына  толық мүше жылғыз йым болып табылады. Срнымен қатар, палата ТМД елдеріндегі аудиторлық қызмет көрсету аудит тарихында алғаш болып Халықаралық бухгалтерлер федерациясы комитетінің  құрамына енді.

Қазіргі таңда палата құрамына 450ден астам  аудиторлар және 100-ден астам аудиторлық фирмалар кіреді. Бұл нарықта қызмет көрсететіндердің 80 пайызын құрайды және де халықаралық компаниялар «үлкен төрттікке» палата мүшелігінде.

2000 жылы  Эдинбургте өткен Халықаралық  бухгалтерлер мен аудиторлапдың   Евразиялық кеңесі құрылды. Бұл  ұйымда  қазіргі таңдағы 40000 бухгалтерлер мен аудиторлар біліктіліктерін шыңдап үлгерді. Сонымен қатар, Палата «Қаржы –аналитикалық қызмет  институттары конфедерациясының» құрылуына өз септігін тигізді. Оның құрамына Аудиторлар палатасы, Кәсіби бухгалтерлер палатасы,Бағалаушылар палатасы, Бағалаушылар Институты, Кәсіби бухгалтерлер мен аудиторлар институтты кіреді. /21/

Өткен жылдарда  Аудиторлар Палатасы әлемнің  көптеген елдерінің мамандарымен  іскерлік  байланыс орнатты.

2006 жылы  Палата  Аудиттің  халықаралық  стандарттарының аудармасын жасап, жинақ ретінде баспадан шығарды. Таралымы 3000 дана  жинақтың 1000 данасы Қазақстанның ЖОО-на таратылса, 100 данасы – Қаржы министрлігіне, Ұлттық банкке, 46 данасы – Қор биржасына, «Атамекен» бірлестігіне, кәсіпкерлер форумына, 30 данасы- ЕССБА мүшелеріне берілді. /22/

Қазақстан Республкасының «аудиторлық қызмет туралы» заңындағы 2006 жылғы  өзгерістерге сәйкес нарықта бірнеше кәсіби  аудиторлық  ұйымдар болуына  мүмкіндік бар. Осы заң  күшіне  енгеннен соң Республикамызда  кәсіби  аудиторлық  ұйым – «Аудиторлар коллегиясы» «аудиторлық қызмет туралы» заңға сәйкес , 2007 жылы аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар бастамасымен құрылды. 2007 жылдың сәуірінде ҚӘҰ «аудиторлар коллегиясы» ҚР қаржы минситрлігінде акредитациядан  өтті.

Оның  негізгі мақсаттары : аудиторлардың аудит принциптерін сақтауын жоғары деңгейге жеткізу; аудиторлардың кәсіби біліктілігін жоғарылату; мемлекеттің, қоғамның, акционерлердің және меншік иелерінің аудиторлық  есептерге  деген сенімділігін арттыру; оның сапасын жақсарту, отандық аудит дамуының мәселелерін шешу мақсатында басқа да  қоғамдық  және  коммерциялық емес ұйымдармен тығыз серіктестік байланыста.

КӘҰ «аудиторлар  коллегиясының» Қазақстан кәсіпкерлер  форумының, қазақсатнның салық төлеушілер ассоциациясының мүшелігінде, сонымен қатар ол аудиторларға  деген сенімділікті нығайту, оның сапасын жақсарту, отандық аудит дамуының мәселелерін шешу мақсатында басқа да  қоғамдық және коммерциялық емес мәселелерді шешуге бағытталған:

• Оқыту, аудиттің халықаралық стандарттарын қолдана отырып арнайы курстар өткізу арқылы  аудиторлардың біліктілігін көтеру;
• Қаржылық есептілікті  қолданушылар арасында  есептілікті түсіну тұрғысынан ағартушылық қызмет көрсету;
• Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарын және қаржылық есептіліктің ұлттық стандарттарын ендіру;
• Құзыретті  мемлекеттік органдармен, басқа да  мемлекеттік органдармен және мемлекеттік емес ұйымдармен Қазақстанның аудитін дамыту мақсатында өзара байланыстар орнату;
• Аудиторлық ұйымдар мен аудиторларға қойылған шектеулерді алып тастау;
• Аудиторлық қызмет туралы заңға сәйкес басқа да  жарғыда көрсетілген мақсаттарға жету; /23 /

Аудиторлыққа  кандидаттарды аттестациялау жөніндегі  біліктілік комиссиясы оның құрылтайшылары болып табылатын аудиторлар палаталарының республикалық конференциясында ұйымдық-құқықтық нысанда құрылады. Біліктілік  комиссиясы  ол туралы аудиторлар палаталарының республикалық конференциясында бекітілген Ереже негізінде әрекет жасайды.

Біліктілік  комиссиясының қызметін қаржыландыруды, материалдық-техникалық қамтамасыз етуді оның  құрылтайшылары Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 105-бабына сәйкес жүзеге асырады. /7/

Біліктілік  комиссиясың құрамына :

• Жалпы санының үштен екісінен аспайтын, әр аудиторлық палаталарының өкілдері;
• Жалпы санынынң үштен бірінен кем емес, Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен мемлекеттік органдар өкілдері кіреді.

Біліктілік  комиссиясының негізгі функциялары:

• Біліктілік талаптарына сай жасалған емтихандар өткізу арқылы аудиторлыққа үміткерлердің біліктілік деңгейін анықтау;
• Аудиторлардың жеке мөрін және «аудитор» біліктілігін тағайындау туралы күәлікті беру арқылы  «аудитор» бліктілігін беру туралы шешім қабылдау;
• Біліктілік күәлігін жою туралы шешімдер қабылдау және бұл шешім туралы Департамент пен Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне ақпарат беру; /19/

Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау жөніндегі біліктілік комиссиясының құрамындағы тәуелсіз аудиторлардың басымдылығы Қазақстандағы аудиторлық қызметті реттеуде өзін-өзі реттеудің басым екендігін көрсетеді. ТМД аумағында жоғары деңгейде қалыптасқан аудиторлық қызмет нарығының бірі Қазақстан нарығы бола тұра, мұнда да көптеген талас туғызар жайттар бар. Жоғарыдағы схемада өзін-өзі реттеу қызметін аудиторлық ұйымдар атқаратынын көреміз.  Аудиторлық ұйымдар нарықты реттеумен қатар, оны жалпыға ортақ  түсінікті  ету жолында  қызмет жасайды.

Аудит секілді қолданушылары әрқилы деңгейдегі қызмет үшін стандарттар мен ережелердің  бір болуы өте маңызды. Соңғы  жылдарға дейін саланы стандарттаумен бір ғана аудиторлар палатасы айналысса, заңдардағы соңғы өзгерістерге  байланысты қызір нарықта аудиторлар палатасы бірнеше.

Тиісінше, әр палата  өз қызметі  барысында  өз нұсқаларын ұсынып, нарықта біршама  түсініспеушіліктер болцы мүмкін. Сондықтан да  осы жағдайларды заң жүзінде реттеуіміз керек.

Қандай  да болмасын саланың жақсы дамуы  үшін қызметін жетік меңгерген,білікті  мамандар қажет. Ал аудиторлық қызмет нарығы білікті мамандардан тапшылық көруде. Мәселен, соңғы  екі жыл көлемінде аудиторлар саны тек 11 адамға көбейді. Бұл көрсеткіш қырқынды дамып келе жатқан сұраныс  кезеңінде өте аз. Оған себеп емтихандардың қиын болуынан немесе  үміткерлердің тиісінше  дайындалмауынан  болып отыр. Екі себептің қайсысында болмасын аудиторлық қызметті  реттеуші органдар тиісті  шаралар қолдануы қажет. Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау жөніндегі біліктілік комиссиясы емтихандардың сапасы мен күрделілігін  бақылауға алса, аудиторлар палаталары  мамандарды  дайындау процесін жетілдіруі керек екедігі анық.

Қорыта  айтқанда Қазақстан Республикасының  аудиторлық қызмет нарығын реттеу орта деңгейд деп айтуға болады. Осы  бір экономикамыздың дамуына  өзінің жанама әсерін тигізіп отыратын және оған деген сенімділікті туғызатын  аудиторлық қызметті әрдайым дамытып, өзіне тән тәуелсіздігін жоғалтып алмаымыз керек. Алайда нарықта сапалы бәсекелестіктің жоғалмауы үшін мемлекеттік реттеудің де рөлі маңызды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды 

    Қазақстанда нарықтық қатынастар енгізілуімен бірге экономикалық субъектілердің қаржылық қорытынды есебін пайдаланушылардың қажеттіліктерін ол ақпараттардың  дұрыстығын дәлелдеу түрінде  қамтамасыз етуші  тәуелсіз бақылау жүйесі өркендеп дамып келеді. Аудиторллық қызметті реттеуші стандарттар енгізілуде, аудиторлар  жұмыстарының сапасына  кәсіби бақылау жүйесі жақсарып келеді, сондай-ақ, бұл салада кәсіби мамандар даярлауға қосымша талаптар қойылуда.

Қандай  да болмасын саланың жақсы дамуы  үшін қызметін жетік меңгерген,білікті  мамандар қажет. Ал аудиторлық қызмет нарығы білікті мамандардан тапшылық көруде. Мәселен, соңғы  екі жыл көлемінде аудиторлар саны тек 11 адамға көбейді. Бұл көрсеткіш қырқынды дамып келе жатқан сұраныс  кезеңінде өте аз. Оған себеп емтихандардың қиын болуынан немесе  үміткерлердің тиісінше  дайындалмауынан  болып отыр. Екі себептің қайсысында болмасын аудиторлық қызметті  реттеуші органдар тиісті  шаралар қолдануы қажет. Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау жөніндегі біліктілік комиссиясы емтихандардың сапасы мен күрделілігін бақылауға алса, аудиторлар палаталары  мамандарды  дайындау процесін жетілдіруі керек екедігі анық.

Заңдар  мен нормативтік актілер қаржылық қорытынды есепке қатысы бойынша  едәуір ажыратылады. Кейбір заңдар немесе нормативтік актілер субъектінің  қаржылық қорытынды есебінің нысанын немесе мазмұнын, есепке алынуға тиісті ақпараттарды айқындайды. Басқа заңдар немесе нормативтік актілер субъект басшылығы тарапынан сақталуға тиісті, яғни, олар субъектіге өзінің қызметін жүзеге асыруға құқық беретін шарттарды  белгілейді. Субъект қызметінің заңдар мен  нормативтік  актілерге сәйкес келмеуі айыппұл төлеу, сот  процесстері  және тағы сол сияқты қаржылық  зардап шегуге алып келуі мүмкін.

Қорыта  айтқанда Қазақстан Республикасының  аудиторлық қызмет нарығын реттеу орта деңгейд деп айтуға болады. Осы бір экономикамыздың дамуына өзінің жанама әсерін тигізіп отыратын және оған деген сенімділікті туғызатын аудиторлық қызметті әрдайым дамытып, өзіне тән тәуелсіздігін жоғалтып алмаымыз керек. Алайда нарықта сапалы бәсекелестіктің жоғалмауы үшін мемлекеттік реттеудің де рөлі маңызды. 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қолданылған әдебиеттер:

1. Абдыкалыков Г.А., Сатмурзаев А.А. Основы  бухгалтерского учета и аудита. Учебное пособие, Уральск, дастан ,2001 г.
2. международные стандарты аудита, т. 1 стандарт 250 «Рассмотрение законов и нормативных актов при аудите финансовой отчетности» Алматы, Раритет,2001 г.
3. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі – 30 қаңтар 2001 ж., №155 – 2 (өзгертулер мен толықтыруларымен)
4. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі.
5. ҚР-ның Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім)
6. ҚР «лицензиялау туралы» Заңы
7. ҚР «аудиторлық қызмет туралы» Заңы
8. Правила лицензирования аудиторской деятельности
9. «об утверждении инструкции о требованиях, предъявляемых к заявителю, и перечне документов, прилагаемых к заявлению о выдаче лицензии на проведение аудита банков, страховых   организации и накопительных пенсионных фондов» Постановление НАцБанка
10. «Положение негосудартсвенного учреждения Квалификационной комиссии по аттестации аудиторв РК»
11. «О порядке аттестации кандидатов в аудиторы» Приказ №25 от 20.10.2003г.
12. Суйц В.П., Ахметбеков А.М., Дубровина Г.А., Аудит : общий банковский, страховой , М, ИНФРА-М, 2000, 556с.
13. аудит, учебное пособие, проект по развитию предпринимательства в центральнойй азии )ЮСАИД), Алматы, 2003г,103 с.
14. Кодекс этики аудиторв РК
15. Адамс Р, Основы аудита., М, «ЮНИТИ» , 1995 г.,398 с.
16. Пятенко С.В. Выбор аудитора и консультанта, М. ФБК-пресс, 1998,176с.
17. междунарродные стандарты аудита, т.1 Стандарт 500 «аудторское доказательство» , Алматы, раритет, 2001г.
18. Кочинев Ю.Ю. аудит : теория и праткика – Санкт-петербург: ПИТЕР, 2007г.
19. Ержанов М.С. Аудит-1.-Алматы: Бастау,2005ж.
20. Новости в области учета и аудита //журнал «евразийский вестик аудтора» 2008,апрель-май,№4-5
21. об итогах деятельности ПАО «палата аудиторов РК» журнал «евразийский вестик аудитора» 2008,№1
22. kz-adviser.kz
23. audit.kz
24. Сәтмырзаев А.А.,Укашев Б.Е. Аудит теориясы –алматы,2000ж.