Аудит туралы түсінік

Ішкі аудитордың жұмысын  сыртқы аудитордың бағалауы. Егер сыртқы аудитор ішкі аудитордың жұмысына сенімді болса, онда оған келесі процедураларды орындау керек.

·      Қарастыру қажет:

-         Тексерілуге тиісті баптардың, сонымен қатар ішкі аудиттен алуға болатын ақпараттардың маңыздылығын; аудиторлық дәлелдеулердің толық жеткіліктілігін;

-         Тексерілуге жататын салалардағы болмай қалуы мүмкін емес аудиторлық тәуекелдіктің немесе алынуы қажет ақпараттың деңгейін;

-         Талап етілетін пікір білдіру деігейін;

-         Аудиторлық дәлелдеулердің толық жеткіліктілігін;

-         Аудиторлық қызметкерлерге тән кәсіби тәжірибені;

·      Келесідей мақсатпен ішкі аудиторлардың жұмысын ексеру және бағалау:

-         Олар жұмысты профессионалды түрде және дайындықтың тиісті деңгейі бойынша орындады ма, және көмекшілердің жұмысы міндетті түрдебақыланды ма;

-         Жасалған қорытындыларды растау үшін жеткілікті деігейде тиісті дәлелдеулер жиналды ма;

-         Бірдей қорытындылар жасалды ма, қорытынды есеп оларға сәйкес келе ме;

-         Ерекше жағдайлар мен өзгешеліктер қарастырылды ма;

Ішкі бақылау процедураларына, сонымен қатар ішкі аудиттің процедураларын қайта жүргізуге бақылау орнату қажеттігі туындауы мүмкін. Сыртқы аудитордың сенімділік дәрежесі құжаттарда көрсетілуі керек.

 

3.2    Аудит нәтижелерін бағалау және құқықтық рәсімдеу.

Ішкі аудиторлар аудиттің нәтижесі бойынша қорытынды есеп тапсырулары қажет. Қорытынды есептің  қорытындысында аудиторлық тапсырмалардың мақсаттары, аудиттің көлемі, сонымен  қатар тиісті қорытындылар, ұсыныстар және іс – әрекеттердің жоспары жөнінде ақпарат болуы керек. Қорытынды есепке тиісті тіркемелерімен қоса ішкі аудиторлық тексерулердің актісі тіркеледі.

Тексеру нәтижелері негізінде  аудитор анықтаған қажеттіліктердің, кемшіліктердің, бұрмалаушылықтардың  және тағы да басқалардың маңызы жөнінде  сипаттама қалыптастырады. Осындай  тұжырымды шығарардың алдында аудитор  төмендегі жалпы принциптерге сүйенеді:

·      Ішкі аудиторлар әдетте маңыздылықтың талдауын нақты аудит объектісінің қаржылық қорытынды есебі негізінде жүргізеді, өйткені басты пайдаланушылар (басшылық) өзінің шешімдерін осы мәліметтердің негізінде қалыптастырады;

·      Маңыздылықты анықтау кезінде аудитор ықтимал қателіктермен қоса қателіктердің болуы мүмкін болатын жаңа типтерін де ескереді. Ықтималдар катергориясының құрамына аудиторға белгілі, шоттардағы қалдықтар мен операцияларды тәуелсіз тексерудің жолы арқылы анықталған қателіктер типтері, сонымен қатар ішінара бақылау әдісімен анықталған алдын ала болжанған қателіктер және талдамалық жолмен анықталған қателіктер кіреді. Қателіктердің болуы мүмкін болатын жаңа типтері шоттардағы қалдықтардың немесе операциялардың толық қамтылмауымен, зерттеу жұмыстарының белігісіздігімен байланысты болады.

Қорытынды есептің соңғы  нұсқасы, егер бұл қажет болса, ішкі аудитордың қорытындысын немесе нәтижелі пікірін білдіруі керек.

Қорытынды есеп объективті, түсінікті, толық және уақытылы болуы керек.

Ішкі аудиттің жетекшісі  мақсаты мен менеджменттің ұсыныстарды  орындауға бағытталған нәтижелі қадамдарды қолданғанына көз жеткізу болып табылатын бақылау мен бағалаудың келесі кезектегі процессін белгілеуге тиісті.

Кәсіпорынның  өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметінің ішкі аудитінің актісі – лауазымды тұлғалардың ішкі аудитті жүргізу фактісін дәлелдейтін, сонымен қатар жалпы кәсіпорынның және оған сәйкес құрылымдық бөлімшелердің өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметін бақылаудың нәтижелерін бейнелейтін, анықталған кемшіліктер мен нормативті – құқықты актілердің, ішкі стандарттар мен ережелердің орындалуының сақталуын көрсететін қызмет құжаты.

Кәсіпорынның өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметі ішкі аудитінің актісін жоғарғы басшылар тағайындаған комиссия жасайды. Бұл актіде жүйелі түрде кәсіпорынның өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметінің объектілерін тексерудің нәтижелерін көрсетеді. Кешенді аудиттің актісі заңнамалық актілерді бұзуды, кемшіліктердің заңды түрдегі дәлелдемесі болып табылады. Осының кесірінен меншік иесіне аудит жүргізу процессінде анықталған зиян келтірілген. Сондықтан оның азаматтық заңдардың талаптарын, бухгалтерлік есептің стандарттарын, есеп саясатын, кәсіпорынның ішкі бақылау бойынша саясатын, сонымен қатар ведомстволық нұсқаулықтарды, ережелерді және министрліктер мен ведомстволар бекіткен басқа да нормативтік құжаттарды есепке ала отырып жасау керек. Азаматтық заңдар бойынша кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызметіне жауап беретін тұлғалардың аудитке міндетті түрде қатысулары қарастырылады, сондықтан жеке актілірде – «аудит белгілі бір тұлғалардың қатысуымен жүргізілген немесе белгілі бір тұлғалардың келісімімен жүргізілген», және тағы да басқаларында кездесетін дәл еместіктерге жол бермеу керек. Шаруашылық операцияларын рәсімдеумен қатар жаппай және ішінара тәсілмен тексерілген құжаттарды міндетті түрде көрсету керек. Бұл қажет жағдайда нақты шаруашылық операциясының аудитор бақылауының объектісі болғандығын және ішкі аудитор қандай қорытындылар жасағандығын анықтауға мүмкіндік береді.

Өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметті ішкі тексеру актісі кіріспе және негізгі бөліктерден, сондай – ақ тіркемеден тұрады.

Актінің кіріспе бөлігіне бақыланатын кәсіпорынның орналасқан жері мен құрылу мерзімі, аудиторлық құрамы, бақыланатын кезең, аудитті жүргізудің уақыты және жекелеген операцияларды құралдарды тексерудің толықтығы, тексеру кезеңдері туралы басқа да мәліметтер және т.б.кіреді.

Актінің негізгі бөлігі аудитті  тағайындаған кәсіпорынның жоғарғы  басшылығы бекіткен бағдарламаға сәйкес бөлімдер бойынша құрылады. Актінің бөлімдері шаруашылық операциялары бойынша кемшіліктердің жүйелі түрде көрсетілуін қамтиды.

Актінің бөлімдерін үш бөлікке қамтиды:

1)     Материалдық, қаржылық ресурстарды пайдалану және еңбекке ақы төлеу аудиттің нәтижелері көрсетілетін бөлімдер (еңбекақы қорын пайдалану, тауарлы – материалдық босалқылар, кассадағы және банктердегі корреспонденттік шоттардағы ақша қаражаттары операцияларының және тағы да басқаларының аудиті);

2)     Өндіріс және өнімді өткізу, өзіндік құн және рентабельділік аудитінің бөлімдері (өнімді өндіру мен сатып өткізу, шығындар, өнімнің өзіндік құнын есептеу бойынша операцияларды тексеру, өнімнің, рентабельділігін бақылау және тағы да басқалары);

3)     Кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызметі нәтижелерінің, есеп айырысулар, инвестициялар, дебиторлық және кредиторлық борыштар аудитінің бөлімдері (өзара есеп айырысулардың, инвестициялардың аудиті, өндірістік – шаруашылық қызметінің нәтижелерін бақылау және т.б.).

Актінің бөлімдерін аралық тексеру актілерінің, сонымен қатар есептеулердің, талдамалық кестелердің, ведомостардың негізінде құрады.

Аралық тексеру актілерін  материалдық жауапкершілікті тұлғалық қызметтерін бақылау процессінде  құрады, мысалы, дайын өнімді, материалды және кассадағы ақшаларды кенеттен түгелдеу. Бұл актілерге тек тексеретін аудиторлар ғана емес, сонымен бірге материалдық жауапкершілікті тұлғалар, және де осы тексерулерге қатысқан басқа лауазымды тұлғалар қол қояды. Аралық актілердің мазмұнын ішкі аудиттің негізгі актісінде қайталамайды, тек оның нәтижелері мен тексеру фактісі көрсетіледі. Яғни, қоймадағы материалдардың сақталу жағдайын тексерудің аралық актісінен ішкі аудиттің негізгі актісіне тек материалдарды тексерудің уақыты, олардың кемшіліктері мен артықшылықтары және олардың сақталу жағдайы ғана кіргізіледі. Материалдық жауапкершілікті тұлғалардың түсіндірме хаттары мен аралық актілер тексерудің басқа да материалдарымен қоса ішкі аудиттің  негізгі актісіне тіркеледі.

Жиналған фактілердің  негізінде аудитор өзі жасаған  құжаттарға сүйене отырып, актіде анықталған кемшіліктерді қорытындылайды. Актіде тіркелетін тіркемелерді хронологиялық тәртіппен номерлейді және оларға аудиторлар мен кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызмтіне жауап беретін тұлғалар қол қояды.

Актіні жасаған кезде  кәсіпорында қандай нормативтік – құқықтық актілердің, нұсқаулықтардың, ережелердің орындалмай,бұзылып жатқандығын, бұл қалай көзге түскендігін, кім және қандай дәрежеде тигізілген зияны үшін жауапты екендігін нақты көрсету қажет, және де нақты тұлғаны, жауапкершілік түрін (жеке, ұжымды), зиян шеккен соманы көрсету керек. Бұдан басқа, кәсіпорынның лауазымды тұлғаларының қайсысы ұырсыздық немесе материалдық шығынға алып келген әрекеттер үшін жауапты екенін анықтау керек.

Кемшіліктерді тек анықтаумен ғана шектелмей, ауытқулар мен теріс  пиғылды әрекеттердің себептерін көрсету  керек. Мысалы, ассортименттегі өнімді өндірудің жоспарының орындалмағандығын ғана белгілемей, шикізатты жеткізу жөнінде келісім – шарттар құрылды ма, жабдықтаушылардың қайсысы оларды орындамады, қандай шаралар қолданды және олар осы кемшіліктердің болашақта алдын алу үшін қаншалықты пайдалы екендігін анықтау талап етіледі.

Егер тексерілетін құрылымдық бөлімшенің жетекшісі немесе бас бухгалтері аудиторлық тексеру актісіне қатысты ескертулер мен қарсылықтар білдірсе, олар бұны жазбаша түрде көрсетеді. Бұл құжаттар да актіге тіркеледі.

 

3.3    Ішкі аудит жүргізу әдістемесі.

 

Аудиттің әдістемесі жоғарыда қарастырылған стандарттардың ішінде ең бастысы болып саналады. Аудит процессі бірнеше негізгі кезеңдерге бөлінуі мүмкін. Төменде аталған кезеңдер кез – келген аудиторлық тексеруге, оның ішінде ішкі аудитке де (оның ерекшеліктерін есепке ала отырып) тән:

§      Алдын ала жоспарлау;

§      Тәуекелдікті бағалау;

§      Аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын жасау;

§      Аудитті жүргізу;

§      Аудиттің нәтижелерін құжаттық рәсімдеу және бағалау;

Алдын ала жоспарлау. Алдын ала жоспарлаудың құрамына тексеру жүргізіпжатқан объект жөнінде толық мәлімет алу, аудиттің объектісіне қолданылатын нормативтерді және есеп стандарттарын, құқықтық міндеттемелерді талдау, аудиттің негізгі тәуекелдіктері мен міндеттерін алдын ала анықтау; басқа да аудиторлық құрылымдар тарапынан қажетті көмекті бағалау кіреді. Аудиттің объектісі жөнінде толық мәлімет алу үшін аудиторлар алдымен осы объект жайлы тұрақты ақпараттарды зерттейді.

Тәуекелдіктерді бағалау. Аудиторлық тексерулерді жоспарлау мен оларды жүргәзу үшін қажетті ресурстарды анықтаудың негізі болып табылатын кәсіпорынның қандай да бір бөлімшесіне тәуекелдіктерді жүйелі түрде бағалау процессі. Мұндай бағалаулар ішкі аудиторлық қызметтің басшыларына қандай да бір объектісінің «тәуелділігін» есепке ала отырып тексерулерді жоспарлауға мүмкіндік береді. Аудиттің объектісін алдын ала зерттеу мәліметтері, оған қолданатын нормативтер мен бухгалтерлік есеп процедуралары арқылы аудиторлар ең басты тәуекелдіктерді анықтайды және осы тәуекелдіктерге сай келетін аудиттің міндеттерін қалыптастырады. Тәуекелдікті бағалаудың қажетті алғы шарты болып аудиттің объектісінің сипаттамасын алу саналады. Объекті жөнінде құжатталған ақпараттардың массиві операциялардың әр типтерін, ақпаратттық алмасуларды ішкі бақылау сауалдарын, жұмысқа тартылған қызметкерлерді, қолданылып жүрген бухгалтерлік есеп шоттарын қамтиды.

Қателіктерді және дұрыс  емес әрекеттерді анықтау мен  олардың алдын алу тұрғысынан ішкі бақылау жұйесінің тиімділігін анықтау ретінде нашар бақылаудың тәуекелдігін бағалау осы кезеңнің басты элементі болып табылады. Ол келесі іс –әрекеттерді алдын ала қарастырады:

·      Осы объектіге тән тәуекелдіктер мен болашақ қателіктерді анықтау;

·      Қателіктің ықтималдығын немесе қандай да бір тәуекелдікті төмендететін бақылаудың істеп тұрған жүйелерін тағдау;

·      Бақылаудың таңдалған жүйелерінің сенімділігін бағалау;

·      Бақылаудың нақты жүйелерінің жұмыс істеуін жан жақты тексерудің қажеттігін анықтау;

Ішкі аудит қызметі  төмендегі бөлімдер бойынша қйымның  қаржы – шаруащылық қызметімен және оның ақпараттық жүйелерімен, корпоративтік  басқарумен байланысты тәуекелдіктерді  бағалауға тиісті:

·      Қаржы шаруашылық қызметі жайлы ақпараттың толықтылығы смен растығы;

·      Шаруашылық қызметінің тиімділігі мен нәтижелілігі;

·      Активтердің сақталуы;

·      Келісілген міндеттемелер мен нормативтік актілердің, заңдардың сақталуы;

Аудиттің жалпы  жоспары мен бағдарламасын жасап  шығу. Ішкі аудит қызметі жұмысының жоспары кем дегенде жылына бір рет жүргізілетін тәуекелдіктерді бағалаудың негізінде жасалуы керек. Жоспарды жасаған кезде жоғарғы басшылардың ұсыныстарын ескеру керек.

«Акционерлік қоғамдар туралы»  заңның 53 – бабының («5 – бөлім») 2 –тармағында ішкі аудит қызметінің тәртібін, ішкі аудит қзметкерлеріне сый ақы беруді және олардың жасаған еңбегіне ақы төлеудің шарттары мен көлемін Директорлар кеңесі анықтайтыны қарастырылған. Сондықтан оның басшысы Директорлар кеңесіне олардың орындалуына қажетті ресурстарды көрсетумен ішкі аудит қызметі жұмысының жоспарларын тапсыруға, сонымен қатар есепті кезеңде орындалып жатқан жоспарлардағы маңызды өзгерістерді айтуға міндетті.

Жоспарлауды жасау кезіндегі  бірінші қадам болуы мүмкін қателіктерді анықтау болып табылады. Осы мақсатпен:

·      Қателіктердің негізгі түрлерінің тізімі жасалады: болмаған операция, нақтыланбаған немесе уақытылы тіркелмеген операция, рұқсат етілмеген операция және т.б.;

·      Операциялық циклдің қиын кезеңдері қарастырылады: операцияны дайындау, бекіту, тіркеу және оның орындалуына рұқсат беру, сәйкес құжатты рәсімдеу мен бақылау, түзету, өңдеу.

·      Осы объектіде жүргізілген алдыңғы аудиторлық тексерулердің тәжірибесі бағаланады.

Әрі қарай аудит объектісінің сипаттамасы талданады және қателіктерді іздеп табу мен түзетуге немесе олардың алдын алуға мүмкіндік беретін қолданыстағы бақылау жүйелерінің сенімділігі анықталады. Бақылаудың келесі басты механизмдері қарастырылады: