Қаражаттардың мақсатына және үнемді жұмсалуын тексеру

Қайтарылатын  аккредитив – сатыпалушы аккредитивті қайтарып ешқандай кепіл бермейді, бұл сирек қолданылады.    

Құжатты аккретитив – сатып алушы (тапсырушы) мен сатушы (жабдықтаушы, мердігер) арасындағы ішкі және халықаралық сауда айналымындағы тауарлар, ең бастысы сыртқы сауда операциялары бойынша есеп айырысуларда қолданылады.

Бекітілген  аккредитив – аккредитив ашылған  банкінің жауапкершілігін куәландыратын аккракредиттің формасы.

Бекітілмеген  аккредитив – сатушының банкісі  аккредитивашылған жөнінде ғана ақпарат береді, бірақ оның төленуін жүргізбейді. Бұндай  жағдайда міндеттеменің  орындалуына сатыпалушының банкі  жауапты.

Мерзімсіз аккредитив – банктің клиенттің тапсырмасы оның счетына тапсырылады көрстілген сумманыңшегінде және шарттарынаасәйкес белгілі бір тұлғаға төлемдер жүргізудің мерзімсіз  міндеті.

Бөлінетін аккридитив – аккредитив сомассының шегінде бірнеше  аккредитивтер  - басқа тұлғаға беруге болатын аккредитив.

Аккридитивтерде ақша– қаражаттарының есбі үшін 1060 “Аккредитивтегі ақшалар” шоты арналған. Бұл активті шоттың дебеті бойынша аккридитивке түскен қаржыларды, ал кредит бойынаша бұл қаражаттың есптен шығаылуы көрсетіледі. Кәсіпорын банкпен клиентпен есеп айырысу жүргізу үшін чек кітапшасын алуға болады. Есеп айрысу чектері бұл банкіге ечк берушінің шотынан чекте көрстілген соманы аударуға тапсырма. Чек кітапшаларында ақша қаражаттарының есбі үшін 1060 “Чек кітапшаларындағы ақшалар ” активті шоты арналған.

Банкте басқа  да шоттардағы ақша қаражаттарының есебі  үшін 1060 “Банктердегі арнай шоттардағы ақшалар” активті ал пайдалануын кредиты бойынаш көрсетеді.

 

Кесте 5 -1060 “Банктегі арнайы шоттардағы ақшалар” бөлімшесінің шоттарының типтік коррспонденциясы

№	Шаруашылық  операциялардың мазмұны	Корр.шоттар
		Дебет	Кредет
1.	Аккредитивтерге ақша қаражаттарын аудару	1060	1030,1010
2.	Банк несиесі  есебінен аккредитивтерге ақша қаражаттарын салу	1060	3010-3020
3.	Аккредитивтің пайдаланылмаған қалдығын аудару	1030,1010	1060
4.	Аккредитивті  жадықтаушының шотын төлеуде  есепке шығару.	3310	1060
5.	Ағамдағы жал  бойынша қарзды өтеу	3397	1060
6.	Чек кітапшаларын беруде қаражаттарды депоненттеу	1060	1030,3010
7.	Кәсіпорын шотына банкке қайтарылған пайдаланыл-маған чк кітаптары қалдықтарының сомасын аудару.	1030,1010	1060
8.	Чек кітапшалары  бойынша шоттарды төлеу	3350,3397	1060
9.	Тауарлы- материалдық  қорларды жабдықтауға, жұмыс-тарды орындауға және қызмттерді көрсетуге аванс беру	1610	1060
10.	Банктердегі арнайы шоттардан жабдықтаушының қарызын  өтеу	3310,3220	1060
11	Пайдаланылмаған авансты қайтару	1060	351,352

 

ЖШС “Саят” ақша –қаражаттарының есебі нормтивті және нұсқаушы актілрге, кәсіпорынның есептік саясатына сәйкес жүргізіледі. Кассадағы қолма-қол ақшалардың есебі 1010 “Кассадағы қолма-қол ақшалар” бөлімінің шоттарына, есеп айырысушотындағы қолма-қол ақшалар “есеп айырысу шоттындағы  ақшалар” бөлімінің шоттарында шетел валютасының есебі 1030 “Ел ішіндегі валюталық шоттағы ақшалар” шотында жүргізіледі.

ІІІ ҚАРАЖАТТАРДЫҢ МАҚСАТЫНА ЖӘНЕ ҮНЕМДІ ЖҰМСАЛУЫН ТЕКСЕРУ

 

3.1 Есеп айырысу шотындағы қаражаттардың мақсатына жұмсалуын тексеру

 

Ақша қаражаттар - кассадағы және банктердегi шоттардағы ақшалар болып табылатыны бәрiмiзге белгiлi.

Ақша қаражаттар аудиторлық тексеруiнiң бағдарламасы қосымшада   №2 кестеде көрсетілген.            

Ақша қаражаттар аудитiнiң кезiнде банктiк операцияларының тексерiлуiне көп көңiл бөлу қажет.

Iске асып жатқан заңға сәйкес кәсiпорындар өз ақша қаражаттарын банктiң қызмет көрсету мекемелерiнде сақтауға мiндеттi.

Ақша қаражаттарды есеп айырысу, ағымдағы, валюталық және басқа да шоттарда сақтаудан, қысқа, ұзақ мерзiмдi несие алудан, оларды өтеу мен қайта рәсiмдеуден, шоттардағы болып қалған қате жазбалар бойынша банкке деген претензиялардан банк мекемелерiмен есеп айырысу қарым-қатынастары туады. Банк мекемелерi арқылы кәсiпорындар арасындағы есеп айырысулар қолма-қолсыз нысанында жүзеге асады.

Банктiк операцияларды  тексерудiң аудиторлық бағдарламасы қосымшада №3 кестеде берілген. Кәсiпорынды түгел тексеру ме әлде iшiнара тексеру керек па деген шешiмге iшкi бақылау деңгейi мен банктiк операциялар есебiнiң жүйесiн бағалап болғаннан кейiн келуге болады. Ол үшiн арнайы жазбаша және ауызша тест қолданылады. Оның ңұсқасын қосымшада №4 кестеден көруге болады.

Тестiлер анкетасын  талдауының негiзiнде кәсiпорында банктiк опреациялардың iшкi бақылауы қандай деңгейде және бухгалтерлiк есептiң жүргiзiлуi қойылған талаптарға сәйкестiгiн не сәйкессiздiгiн анықтауға болады.

Тестiнi өткiзгеннен кейiн ақша қаражаттар шотындағы қалдық сомасын тексерiлiп отырған мерзiмнiң есеп айырысу шотының банктiк көшiрмесiндегi, бухгалтерлiк есеп регистрларындағы (№2 журнал-ордер, №2 ведомость, Бас кiтап) және  есеп берудегi қалдық сомасымен салыстыру қажет.

Жоғарыда бағдарламада қаралған мәселелердiң ауқымын кеңейте  түсу үшiн есеп айырысу шотына тән  кейбiр ерекшелiктердi ескере отырып, мына мәселердi анықтауды талап етедi.

1. Есеп айырысу шоты қай банк мекемесiнде ашылғандығын;
2. Банк көшiрмесiнде көрсетiлген сомасыныңоған тiркелген алғашқы құжаттар сомасына сәйкестiгiн;
3. Көшiрмеде тiркелген бастапқы құжаттарда банк белгiлерiнiң соғылғандығын;
4. Төлемдi табыстауға берiлген келiсiмге байланысты байланыс бөлiмдерi арқылы аударылған ақша қаражаттардың негiздiлiгiн сондай-ақ аударымды алушылардың байланыс мекемелерiндегi мекен-жайы көрсетiлген тiзбеттiң дұрыстығын;
5. Теңге бағамына байланысты операциялардың есепте дұрыс көрсетiлуiн;
6. Банктегi операциялар бойынша бухгалтерлiк корреспонденциялардың дұрыстығын тиiстi шоттарда көрсетiлгендiгiн;
7. Бухгалтерлiк есеп бойынша өндiрiс шығындарына немесе айналым шығындарына шығысқа шығарылған операцияларды;
8. Банк көшiрмесiнiң және оған тiркелген құжаттардың толықтығын және дұрыстығын;

Банк көшiрмесiнiң толықтығын олардың бет номерi мен шоттағы қаражаттар қалдықтарының көшiрiлуi арқылы анықтауға болады. Шот бойынша алдыңғы банк көшiрмесiнiң мерзiм соңындағы қаржылар қалдығы келесi көшiрменiң мерзiм басындағы қаражаттар қалдығына тең болу керек. Егер банк көшiрмесiнде келiсiлмеген жөндеулер мен өшiрулер болса, онда банк мекемесiнде қарама қарсы тексерудi жүргiзу керек.

Банктiк көшiрмелердi тексеру  банктiк құжаттарды мәнi бойынша  зерттеп оқумен бiрге болу керек. Бұл жерде аудитордың тексеретiнi заңсыз банктiк операциялар жiберiле ме (келiсiм шартсыз), мысалы, тексерiлiп жатқан кәсiпорынмен ешқандай келiсiм шарты жоқ басқа бiр кәсiпорынның қарызын өтеу немесе тауарсыз чектер бойынша басқа бiр кәсiпорынның шотын төлеу, төленген материалдық құндылықтардың толық және дер кезiнде кiрiске алынуын, ссуда немесе займ алуға ұсынылған құжаттар шын ба және займдар ұсынуға қаржылық тұрғысы мен қаржы көздерi тарапынан жағдайы келе ме жоқ па; қолма-қолсыз есеп айырысу үшiн банктен алынған чектiк кiтапшалар есепте дұрыс көрсетiлен бе және олар заңды түрде қолданыла ма, есеп беру тұлғаларға расписка арқылы ғана берiле ме, есеп беретiн тұлғалар чектiк кiтапшаны қолданылғаны туралы есеп бере ме, есеп беретiн тұлғалардың есеп беруiндегi айналымдар мен қалдығы арнайы шоттар бойынша қалдықтарға сәйкес келе ме және т.б.

Аудитор жабдықтаушылардың алдындағы қарызды өтеу мақсатында аударылған қаражаттың аударымының қаншалықты нақтыға сәйкестiгiн және негiздiлiгiн тексеру керек. Кәсiпорындар, мысалға, сатып алған азық-түлiк тауарлары үшiн қаржыны аудрады, ал бұл тауарлар шын мәнiсiнде қоймаға түскен жоқ немесе түстi, бiрақ құжатта көрсетiлегн тауарлар ассортиментiне сәйкес емес. Орындалмаған құрылыс монтажды және жөндеу жұмыстары үшiн кәсiпорындардың ақша аудару мысалдары жиi кездеседi. Сондықтан, банктегi ақша-қаражаттар шоты бойынша операциялар ревизиясы кезiнде қарама-қарсы тексерулердi жүргiзу керек және бiрыңғай операциялар бойынша бiр-бiрiмен байланысты алғашқы құжаттарды  мұқият ерекше зерттеп тексеру қажет. 

 

 

 

3.2 Банктегi шоттардағы және жол үстiндегi нақты ақша қаражаттар есебiнiң аудитi

 

Аудитор аккредитивтiк нысандағы есеп айырысу қолданудың дұрыстығына, заңдылығына тексеру жүргiзгенде мына мәселерге  назар аударуға тиiстi:

1. аккредитивтiк нысандағы есеп айырысуды қолданудың келiсiм шартта қаралғандығында
2. аккредитивтiк нысанда есеп айырысу төлеушiнiң сатып алушыны аккредитивтiк нысанында есеп айырысуға өткiзгендiгi
3. аккредитивтiк есеп айырысу нысанының бiр ғана жабдықтаушымен (сатушымен) есеп айырысу үшiн қолданғандығында
4. аккредитивтiк есеп айырысу нысанының байланыс немесе телеграф арқылы ашылғандығын
5. аккредитивтiң қолдану мерзiмiн таралтардың келiсiм шартта белгiленгендiгiнде
6. күшiндегi заң актiлерге қаралған баптарға сәйкес аккредититвтен нақты ақша жұмсауға рұқсат етiлмей талаптардың орындалғандығында
7. аккредитивтi жабу бойынша құжаттарына, нақты қолда бар банк көшiрмелерiне және оған тiркелген құжаттардың дұрыстығына
8. аккредитивтiк есеп айырысу нысанының жабылатын (депоненттелген) жабылмаған (кепiлдiк берiлген), керi қайтарылатын түрде ашылғандығын
9.   аккредитивтiк қаржының субьектiнiң өз қаржысының немесе оған берiлген несие есебiнен екендiгiн
10. аккредитивтегi пайдаланбаған қаржының қайтарылу және қайтарылмау тәртiптерiнiң сақталуын

Чек кiтапшаларының ақша қаражаттары бойынша есеп айырысу  аудитi кезiнде мына мәселелердi анықтауға тиiстi:

1. чектер түрлерiн;
2. ҚР банктерi эмиссиялаған чектердiң қабылдану және төлену тәртiптерiнiң сақталғандығын;
3. Шаруашылықтың чек кiтапшасын алу үшiн банкке берiлген өтiнiмiн;
4. Клиенттiң қаржы сұранысын бiлетiн банк эмитент белгiленген чек кiтапшаларындағы соммалардың ең төменгi және ең жоғарғы мөлшерiн;
5. Чек кiтапшасында көрсетiлген мерзiмнен кейiн толтырылған чектер төленуге қабылдамағанын;
6. Чек арқылы тауарлар мен қызметтерге алдын-ала төлем жасалған және жеке тұлғалармен есеп айырысу чек кiтапшаларының пайдаланғандығын;
7. Чек кiтапшасындағы пайдаланбаған қалдық соманың нақты ақшаға айырбасталғандығын;
8. Чек кiтапшаларындағы жазылған чектердiң көшiрмелерiнiң бiр iздiлiгiнiң сақталғандығын;
9. Чектiң төлем сомасы анықталмай тұрып алдын ала жазылғандығын;
10. Толтырылмаған чек кiтапшаларының банктен қаражат алуға және басқа да тұлғаларға берiлмегендiгiн;
11. Толтырылған чектердiң деректемелердiң толықтығын;
12. Чектегi және чек түбiртегiндегi чек ұстаушының атауы және оның есеп айырысу шотының номерi көрсетiлген жерiне таңба қойылғандығын;
13. Чектiк жазылған қалдық кiтапша иесiнiң мөр таңбасы басылып расталғандығын;
14. Чектердi жазып толтырған кезде ешқандай түзету және өшiрулерге жол берiлмейдi;
15. Қате толтырылып бүлiнген чекке және оның түбiртегiне қиғашынан бүлiнген деп жазып, мерзiмi көрсетiлiп кiтапша иесiнiң қолы қойылғандығын;

Аудитор банктегi арнайы шоттағы нақты қаражаттарға аудиторлық тексеру жүргiзген кезде 1060 «Бантегi арнайы қаражат» шотында сақталатын ақша қаражаттың көздерiн анықтауға тиiстi.

1. Үкiметтiң жәрдемi ретiнде бөлiнген қаражат;
2. жергiлiктi бюджеттен мектептерге дейiнгi балалар мекемелерiне  бөлiнген мақсатты қаражат;
3. мәдени ағарту мекемелерiне, демалыс үйлерiне, ұйымдарының және басқа да көздерден бөлiнген қаражаттарды;

Шаруашылықтың құрамына кiретiн филиалдарға, бөлiмшелерге жеке балансқа бөлiнген, бөлiнбеген орналасқан жерiнде қызмет көрсететiн банктен ағымдағы шот ашуына рұқсат берiлген. Кәсiпорын активтерiнiң құрамы мен құрылымы қосымшада №5 кестеде берілген.

Кесте қорытындысы.

Осы кестеге қарай отырып, актив (мүлiк) құны +21559208,76 млн. теңгеге артқанын көрiп отырмыз. Бұл өзгерiс негiзiнен негiзгi құралдар құнының +9886993 млн. теңгеге, ақша қаражаттарының +1866940,08 млн. теңгеге және дебиторлық қарыздың +9991385 млн. теңгеге артуының себебiнен болып отыр.

Кәсiпорында ақша қаражаттар сомасы көбейдi. Оның себебi валюталық  шотта ақша қаражаттардың пайда  болуы. Яғни кәсiпорын өз қызметi барысында  резидент емес тұлғалармен есеп айырысты. Сол есеп айырысудың нәтижесi валюталық  шотта ақша қаражаттардың пайда болуы. Бұл жақсы көрсеткiш, кәсiпорын қызметiнiң ауқымы кеңейдi деген сөз. 

Осы жерде дебиторлық қарыз мөлшерiнiң көбейуi жақсы  көрсеткiш емес. Егер бұл борыш  дер кезiнде қайтарылмаса, кәсiпорын  инфляция әсерiнен өз ақшасының нақты құнынан зиян шегедi, ал егер ол мүлдем қайтарылмаса, онда кәсiпорын бұл борышты өз пайдасының есебiнен күдiктi қарыз бойынша резерв арқылы жабады. Әрине, бұл кәсiпорын үшiн шығын болып табылады.

2008ж кәсiпорында материалды емес активтер пайда болды.

Иммобильдi құралдар үлес салмағының мобильдi үлес салмағына қарағанда төмен екенiнен кәсiпорынның коммерциялық қызметпен айналысатынын аңғаруға болады. Бiрақ, 2008ж. мобильдi құралдар үлес салмағы азайып, иммобильдi құралдар үлес салмағының артқанын көремiз. Бұның басты себебi, негiзгi құралдар мөлшерiнiң көбейуi. Активтер айналымдылығы қосымшада № 6кестеде берілген.

Элиминациялау әдiсiн қолдану арқылы активтердiң айналымдылық уақытына факторлық талдау

1. 3120747,94*360/22315035,95=50,35
2. 3120747,94*360/182691898,37=6,15
3. 13900352,32*360/182691898,37=27,39

Ал ендi тiзбек құрайық:

6,15-50,35 = -44,2

27,39-6,15 = +21,24

-44,2+21,24 = -22,96

1. Өнiмдi сатудан түскен түсiмнiң +160376863 млн. теңгеге артуы активтер айналымдылығын 44,2 күнге жылдамдатты.
2. Актив мөлшерiнiң +10779604 млн. теңгеге артуы активтер айналымдылығын +21,24 күнге тежедi.
3. –44,2+21,24 = -22,96 – бұл осы екi фактордың әсерi, яғни факторлардың жиынтық әсерi мүлiктер айналымдылығы 

   (–) 22,96 күнге жылдамдады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Сонымен, бухгалтерлiк  есеп бүгiнгi таңда басқару жүйесiнде маңызды орындардың бiрiн алады. Ол өндiрiстiң, айналыстың, бөлудiң және тұтынудың нақты үрдiстерiн көрсетiп, кәсiпорынның қаржылық  жағдайын сипаттап, басқарушы шешiмдерiн қабылдаудың негiзi болып табылады. Қазақстан Республикасында бухгалтерлiк есеп Бухгалтерлiк есеп стандарттарына бекiтiлген принциптерге сәйкес жүргiзiледi.

Әр бiр кәсiпорын өзiнiң қызметi барысында сатып алынған тауарлар, көрсетiлген қызметтер, орындалған жұмыстар үшiн  басқа шаруашылық жүргiзушi субьектiлермен, бюджеттiк мекемелермен, бюджеттен тыс қорлармен және т.б. мекемелермен есеп айырысады. Ал, есеп айырысу операцияларының тиiмдiлiгi көбiне ақша қаражаттарының бухгалтерлiк есебiнiң жағдайына байланысты. Ақша қаражаттар бойынша есеп айырысу қолма қол және қолма қолсыз нысанда жүредi. Қолма қолсыз ақшаның есебi есеп айырысу шоты, валюталық шот, банктегi арнайы шоттардағы ақша қаражаттар операцияларының есебi арқылы, ал қолма қол ақшалардың есебi касса операцияларының есебi бойынша жүзеге асады.