Қаражаттардың мақсатына және үнемді жұмсалуын тексеру

Есеп айрысу шотында ақша қаражаттарының қозғалысы бойынша шоттардың типтік корреспонденциясы

Банк субъектілерінің шоттары бойынша дербес шоттар ек данадан көшіру қағазымен ашады. Біріншісі дербес шоттан көшірме болып табылады және шаруашылық суъектіге беріледі, екінші-дербес шот. Көшірмеге қол мен банктің “Көшірме үшін ” мөрінің оттискісімен расталады.

Көшірмедегі әрбір  түзетулер орындаушы, бас бухгалтер  мен оның орынбасарларының қолдарымн  расталып, банк мөрінің оттискісімен бекітілу қажет. Көшірмелерге тіркеелетін құжаттарда штамп қойылуы керек.

Күн сайын немес  кәсіпорынмен келісілген басқа мерзімдерде  банк оған растаушы құжаттармен бірге  сеп айырысу шотының көшірмесі  береді. Банктің көшірмелері тксеріліп, сомалардың қатарына корреспанден-цияланатын шот қойылады.

Көшірмеледі өңдегенен  кейін олардың мәліметтері 1030 “Ағымдағы корреспонденттік шоттағы ұлттық валютада ақшалар” шотының кредиті бойынша № 2 журнал –ордерге және ай ішінде келіп түсуі бойынша жинақталатын осы шоттың дебеті бойынша № 2 ведомостке көшіріледі. Әр көшірмеге бір жол арналған. Ай соңында № 2 журанл –ордердегі қорытынды айналымдар Бас кітапқа аударылады.

Төменде 2009 жылдың қазан айына ЖШС “Саят” бойынша есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттарының есебі бойынша шоттар корреспенден-циясы келтірілген (1 кесте).

Кесте 1

Кәсіпорында ақша қаражатының есебі нормативтік  құжаттар мен нұсқауын актілерге сай, 1030 “Ағымдағы корреспонденттік шоттағы ұлттық валютада ақшалар” активті шотында жүргізілді. Есеп айырысу шоты бойынша операцияларды рәсімдеу үшін чек-бұйрық, қолма-қол ақшада салымға хабарлама, жазбаша тапсырма, төлм талабы қолданылады.

Банктегі арнайы шоттардағы ақшалай қаржылар есебi

Кәсiпорындар ұйымдар, фирмалар өздерiнiң ақшалай қаржыларын сақтауға банк мекемесiнен арнайы шот ашуына болады. Бұл шотта ашылған аккредетивтердегi ақшалай қаржылар, чек кiтапшаларындағы ақшалай қаржылар, банктердегi арнайы шоттардағы ақшалар және басқа да ақшалай қаржылыр есептелiнедi.

Аккредитивтермен есеп айырысу. Шаруашылық субъектiлер 1060- «Аккредитивтердегi ақшалай қаржылар» - деп аталатын шотта жабдықтаушы және басқа да кәсiпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың аттарына ашылған аккредетивтегi ақша қаражаттарын есептейдi. Негiзiнен есеп айырысудың бұл түрi басқа қаладағы (субъектi орналасқан жерден басқа жерде тұратын) жабдықтаушылармен қолма қол ақшасыз есеп айырысу үшiн қолданылады. Есеп айырысудың бұл түрi басқа қолма қол ақшасыз есеп айырысуға ұқсас болып келедi. Бұл есеп айырысу құжаты бойынша сатып алушы өзiне қызмет көрсететiн банк мекемесi арқылы жабдықтаушының шоты ашылған, яғни оған қызмет көрсететiн банктен аккредетив ашады. Есеп айырысудың бұл түрi 1931 жылдан қолданылып келедi. Аккредитивтердегi ақшалай қаржылар бойынша есеп айырысу жабдықтаушыларға төлемнiң дер кезiнде төленуiн қамтамасыз етедi.

Аккредитив-сатып алушыға қызмет ететiн банк мекемесiнiң осы кәсiпорынды немесе ұйымды жабдықтайтын шаруашылық субъектiсiне қызмет көрсететiн банк мекемесiне тауарларының жiберiлгендiгiн немесе қызметтерiнiң көрсетiлгендiгiн дәлелдейтiн құжаттар бойынша төлем төлеу жайлы тапсырмасы.

Аккредитив тек бiр ғана жабдықтаушымен есеп айырысуға арналады. Ал аккредитивтiң мерзiмi жабдықтаушы мен сатып алушының арасындағы келiсiм-шартқа сәйкес бекiтiледi. Бұл шартта мыналар көрсетiлуi қажет:

1. Төлеушiнiң тапсырмасы бойынша аккредитивтi ашқан банктiң  (банк имитенттiң) аталуы
2. Аккредитивтiң түрi және оның орындалуы мен пайдалануының әдiсi мен тәсiлi
3. Аккредитив бойынша қаржы (ақша) алу үшiн жабдықтаушының өзiне қызмет ететiн банкке тапсыруға тиiстi құжаттардың толық тiзiмi және нақты сипаттары
4. Тауарларды, материалдарды тиеп-жөнелткеннен немесе жұмыстарды, қызметтердi орындағаннан кейiн құжаттардың банк мекемесiне тапсырылу мерзiмi және олардың орындалуына қойылатын талаптар. Жабдықтаушыларға аккредитив жайлы, яғни оның ашылғандығы туралы хабарлау.
5. Басқа да керектi құжаттар мен шарттар.

Аккредитивтердiң «өтелiнген» (депоненттелген) және «өтелiнбеген» (депоненттелiнбеген) - деп аталатын түрлерi ашылуы мүмкiн. Аккредитив сонымен қатар «керi шақырылатын» және «керi шақырылмайтын» болып екi түрге бөлiнедi.

Тапсырыс берушiнiң өзiнiң шотындағы ақша қаражаты есебiнен немесе оған көрсететiн банкiнiң берген несиесiнiң есебiнен жабдықтаушы кәсiпорынға қызмет көрсететiн банкке келiсiм - шарт бойынша алдын ала аударылған қаржысы - «Өтелiнген аккредетив (депоненттелген)» болып есептеледi.

Ал сатып алушы кәсiпорын мен жабдықтаушы кәсiпорындарға қызмет көрсетушi банк мекемелерi арасында аккредитивте көрсетiлген қаржы сомаларын аударуға тек қана келiсiм-шарт жасалынып келiсiлген, яғни ақша әзiрге аударылмаған болса онда бұл - «Өтелiнбеген аккредитив» түрi қатарына жатқызылады.

Аккредитив ашу жайлы  келiсiм-шартта қарастырылған келiсiмдердi өзгертуге, жоюға тек сатып алушы, яғни қаржы төлеушi шаруашылық субъектiнiң ғана құқы болса, ондай аккредитив - «Керi шақырылатын аккредитив» болып саналады.

Аккредитивтi ашу үшiн  төлем төлеушi кәсiпорын өзiне қызмет көрсететiн банк мекемесiне арыз бередi және сонымен қатар мына құжаттарды көрсетулерi қажет:

1. Жабдықтаушы шаруашылық субъектiсiнiң аты.
2. Аккредитив ашылатын келiсiм-шарттың көшiрмесi.
3. Аккредитив ашылатын банктiң аты.
4. Аккредитивтiң орындалатын уақыты және жерi.
5. Аккредитивтен төлем төлеуге қажет болатын құжаттардың толық және нақты аты.
6. Аккредитивтiң түрi.
7. Аккредитивтiң қандай тауарға, затқа немесе орындалатын жұмысқа төлем төлеуге арналғандығы және оны төлеу үшiн банк мекемесiне табыс етiлетiн құжаттардың тiзiмi.
8. Аккредитивтiң сомасы.

Аккредитивтен қаржы алу үшiн жабдықтаушы кәсiпорын тауарды тиеп жiбергеннен кейiн аккредетивтiң шартында қаралған құжаттарды банк мекемесiне табыс етедi. Бұл құжаттар аккредетивте көрсетiлген шарттарды толық қанағаттандыратындай болуы керек. Егер аккредетивте қарастырылған бұл шарттың бiреуi орындалмаған жағдайда аккредитивтен қаржы төленбейдi. Егер аккредитивте қарастырылған шарт бойынша сатып алушы кәсiпорынның өкiлi шотты акцептеуi керек болса, онда ол адам орындаушы, яғни қызмет көрсетушi банкке мына құжаттарды көрсетуi қажет:

1. Төлқұжат немесе оның орнына жүретiн басқадай құжаттар.
2. Аккредитив ашқан кәсiпорын берген iс-сапарлық куәлiк пен сенiмхат.
3. Өзiнiң қолтаңбасының үлгiсi.
4. Жабдықтаушысының банкiсiнде аккредитив мынадай жағдайларда жабылады:
5. Аккредитивтiң мерзiмi бiткенде.
6. Аккредитивтi жабу туралы жабдықтаушының берген арызы бойынша.

Аккредитив жабылған уақытта пайдаланылмаған сома сатып алушының (төлеушi субъектiнiң) банкiсiндегi тиiстi шотына аударылады. Ашылған аккредитив сомасы 1060-«Аккредитивтердегi ақшалай қаржылар» шотының дебетiне қай шоттан аударылғанына қарай, егер есеп айырысу шотынан аударылса, 1030-шотының, валюталық шоттардын аударылса: 1030 шоттың, банктерден алынған несиелердiң есебiнен аударылса: 3010-шоттың, банктен тыс басқа да мекемелердiң несиелерi есебiнен аударылған болса: 3020 - шоттың кредитiне жазылады. Ал жабдықтаушыға аккредитивтен төленген сома бухгалтерияда 3310-«Мердiгерлдер мен жабдықтаушылармен есеп айырысу» шотының дебетiне 1060-«Аккредитивтегi ақшалай қаржы» - деп аталатын шоттың кредитiне жазылады. Ал аккредитив жабылған уақыттағы пайдаланылмаған немесе жұмсалынбаған сома 1030, 3010 және 3020-шоттардың тиестiлерiнiң дебетiне, 1060-шоттың кредитiне жазылады.

Чектермен есеп айырысу. Есеп айырысудың бұл нысаны бойынша шоттың иесi (чек берушi) өзiнiң шотынан сатып алушының (чек ұстаушы) шотына қаражаттың белгiлi бiр сомасын аудару жөнiнде өзiне қызмет көрсететiн банкке чек түрiнде жазбаша тапсырма бередi. Чектер алынған өнiмдер, көрсетiлген қызметтер үшiн есеп айырысқанда және «Қазақстан Республикасында чектермен есеп айырысу ережесiнде» көзделегн басқа жағдайларда қолданылады. Чектер өтелген және өтелмеген болып бөлiнедi. Бiрiншiсi – депозитпен өтелген, екiншiсi – алдын – ала депозитпен өтелмеген. Сонымен қатар чектер төленуi жөнiнде банк кепiлдемесiне ие болуы мүмкiн, соның iшiнде өтелмеген чектер бойынша да. Чек берушi мен банктiң құқықтары мен мiндеттерi чектi қолдану келiсiм – шарты негiзiнде туындайды. Яғни, чек берушi банкi клиентi – чек берушiнiң (заңды немесе жеке тұлға) чектерiн төлеу мiндеттерiн өзiне алады, ал клиент өзiне банктiң белгiлеген чектi беру және қолдану тәртiптерiн сақтау мiндетiн жүктейдi. Чек ұстаушы құқықтары чек берушiден чектi алу моментiнен бастап туындайды.

  Чек кiтапшасын  алу үшiн банкке өтiнiш берiледi. Лимиттелеген чек кiтапшасы иесiнiң  жеке шотындағы қаражаты депоненттеуге  арналған, субъектiнiң шоты бойынша операциялар жасауға арналған құжаттарға қол қоюға құқығы бар адамдардың қолы қойылған төлем тапсырмасы мөртаңбасы қойылып, оған қоса берiледi. Чек кiтапшасының лимитi чек жазып берiле алатын және банк төлеуге тиiстi шектi соманы бiлдiредi. Ол банк белгiлеген сомадан кем болуы мүмкiн емес, бiрақ тауарлар мен қызметтердi төлеуге арналған қаражаттардың айлық тұтынысынан әдетте көп болуы да мүмкiн. Чектермен есеп айырысу есебi активтiк 1060 «Картшоттардағы ақша қаражаттары» шотында жүргiзiледi.

1. Лимиттелген чек кiтапшасын онда көрсетiлген лимит сомасында алған кезде Д-т 1060 К-т 1030, 3010.
2. Банктен алынған чек кiтапшалары бойынша сомалар субъект берген чектердiң төленуiне қарай есептен шығарылады, яғни жеткiзушiлер, өзге де кредиторлар ұсынған чектi банктiң өтеу сомасы Д-т 3310, 3397 К-т 1060
3. Пошта-телеграф шығындары чекпен төлендi Д-т 7210 К-т 1060
4. Iссапарға жiберiлген адамдар үшiн жол жүру билеттерi сатып алынады Д-т 1251 К-т 1060
5. Чек кiтапшасы лимитiнiң пайдаланылмаған қалдығы қаражаттар депоненттелген шотқа есептелдi Д-т 1030, 4314, 3010 К-т 1060 шоттардың кредитi бойынша операциялар банк көшiрмесiнiң негiзiнде №3 журнал-ордерде (кредитiнде) көрсетiледi.