Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің

Мещанинов И.И. Прямое дополнение и объектные группы //Известия АН СССР. Отделение литературы и языка. Т.ХІХ. Вып. 4. –М., 1960. –С.273-283.

Ілік, табыс септіктерінің ашық/жасырын келуі белгілілік/белгісіздік категориясының морфологиялық көрсеткіші деуге негіз бар. Осыған байланысты түркітануда табыс септігінің түсірілмей, ашық қолданылуы белгілілік, нақты бір зат туралы әңгіме болған жағдайда ғана орын алатыны сөз болады. Н.Ф.Катанов табыс септігінің түсірілмей, ашық келуін сөзге логикалық екпіннің түсуімен де байланыстырады: «Винительный падеж оформленный, т.е. с полным окончанием, употребляется вообще тогда, когда речь идет о предмете определенно явно, и мысленно, когда говорящий, желая обратить на него внимание слушающего, ставит на нем в речи ударение» /56, 783-784/.

Ілік, табыс септіктерінің  қандай жағдайда (позицияда) түсірілмей, қандай жағдайда түсіріліп айтылатынын зерттеушілер констатация түрінде көрсеткенін айта келіп, Ы.Маманов еңбектеріндегі ғалымның белгілілік/белгісіздік категориясы туралы ойларына тоқтала келіп, ғалым Н.Уәлиев: «Ер намысы // ердің намысы, кітап берді // кітапты берді тәрізді қолданыстарда ілік, табыс септік қосымшаларын түсіріп те, түсірмей де айтуға болады. Ал Менің кітабымды бер деген құрылымда ілік, табыс септігін түсіріп айтуға болмайтыны белгілі. Алайда аталмыш септіктердің ашық, жасырын келу ерекшеліктерінің себебі, сыр-сипаты ашылмай жататын. Ы.Е.Маманов бұл феноменді оқыған дәрістерінде қазақ грамматикасындағы белгілілік/белгісіздік ұғымымен байланысты қарау қажет деген концепция ұсынады. Ілік, жатыс септіктерінің түсірілмей айтылуы, ғалымның пайымдауынша, белгілілік, ал түсіріліп айтылуы белгісіздік ұғымның (категорияның) көрсеткіші болады. Кітапты беріңіз дегендегі табыс септік қосымшасының арнайы қолданылуы белгілі бір объектінің сөз субъектілеріне (адресант пен адресатқа) таныс, мәлім болуымен байланысты түсіндіріледі. Ал ілік, табыс септік қосымшаларының арнайы қолданылмауы нәрсенің, құбылыстың сөз субъектілеріне белгісіз, нақты емес болуымен байланысты ұғынылады. Мысалы, маған газет ала кел дегенде әңгіме әйтеуір бір газет жайында: «Егемен Қазақстан» ба, «Жас Алаш» па, сөз субъектілері үшін бәрібір. Ал маған «Қазақ әдебиеті» газетін әкеліп бер десек, табыс септігінің  «жасырын» болмауы, түсіріп айтуға болмайтыны объектінің сөз субъектілеріне мәлім, нақты болуымен байланысты», – деп жазады. 

Ғалым А.Омарова бұлайша грамматикалық көрсеткіштердің ашық/жасырын келуін тұрақты және ауыспалды деп жіктей келіп, оның табыс септігі мен ілік септік жалғауларына ғана емес, басқа да катеорияларға тән екендігін, өзіндік себептерін көрсетеді: «Ауыспалы нөлдік морфема барлық категорияларда бар. Тіліміздегі қосымшалы категориялардың бәрінде де белгілі жағдайда, стилистикалық  қажеттілікпен байланысты,  ықшамдалу заңдылығының әсерінен  т.б. себептермен байланыста қолданыста нөлдік  морфемамен де қолданылуы тілде өте жиі кездеседі. Мысалы, Біздің ауылда тұрады. Сіздің жай ескерілмеді деген сияқты қолданыста тәуелділік категориясының 1-жақ көпше түрінде және 2-жақ  жекеше сыпайы түрінде нөлдік морфема қолданылған. Қосымшалы тұлғада олар біздің аулымыз, сіздің жайыңыз түрінде болар еді формаларының біреуі ғана тұрақты да, қалған екеуі – ауыспалы нөлдік морфемалы септіктер. Атап айтқана, атау септіктің нөлдік морфемасы тұрақты, ал ілік пен табыс септіктің нөлдік морфемасы ауыспалы. Демек, атау септік – тұрақты нөлдік морфемалы, тұрақты нөлдік тұлғалы септік. Ал ілік, табыс септіктері – ауыспалы нөлдік морфемалы, ауыспалы нөлдік тұлғалы септіктер» /**, 89/. 

Талдауға алған  материалдарымыздың негізінде ілік септік жалғауының мына жағдайларда  қосымшасы түсіп қалмай, ашық түрде  келетіні байқалды.

1. Сілтеу есімдіктерімен тіркескен  жағдайда:  Таба алмасањыз, ол осы ауылдыњ молдасы. Оныњ не ойлап келе жатќаны мынау. Ол ќазір “підиеге” отырады, оныњ “підиені” есіткені болмаса, кµріп отырѓаны осы. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 45б)

Ол  торѓайдыњ т‰скен жері ќалыњ шµп. Кµз айырмай ќарап келеді Аќбілек. Єлгі торѓай ќалыњ шµпке т‰сті де, ќалбалањдап, далбалањдап, шµпке таман айналањдап шыр-шыр етіп, безек ќаѓып, олай-б±лай шоршыды. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 180б)

Ендеше, мына аруаќтардыњ алдында иманыњныњ ќаќ жарымын беруге ант ќыласыњ ба?  (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 96-бет.).

Сол сияқты табыс  септік тұлғасындағы сөздер де сілтеу есімдіктерімен тіркескен кезде  түсірілмей, ашық келетіні байқалады. Мысалы:

¤з  ‰йіне т‰гел естірген соњ, б± хабарды ішіне сыйѓыза алмай, “Бозінген” бошалаѓан т‰йеше тайрањдай басып екі ќолын алды-артына ќ±лаштай сермеп Бірќ±лаќтікіне ќарай жµнелді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 190б).

Торѓайдыњ жауын мен µлтірдім, меніњ жауымды да біреу µлтіреді екен деп, б±л оќиѓаны µзінше жаќсылыќќа жорыды. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 181б)

 Мұндай дейктикалық қолданыстағы қолданыстар белгілілік мәнінің берілу жолдарының бірі болып табылады. Сілтеу есімдіктері арқылы зат немесе құбылыс нақтылана түседі.  Осыған байланысты ғалым Н.Уәлиев Ы.Маманов еңбектеріндегі белгілілік/белгісіздік категориясының танылуын сөз ете келіп: «Ауыл сыртында мен ауылдың сыртында деген құрылымның бір-бірінен өзгешелігі бар. Ілік септігінің арнайы айтылмауы заттың, нәрсенің жалпылама екенін байқатса, ауылдың сыртында деген құрылым белгілі бір ауылды, нақты бір ауылды білдіреді. Ал объектіні одан әрі нақтылай түсу қажет болса, осы, бұл сілтеу есімдігі қолданылады: осы ауылдың сыртында, бұл кітаптың авторы  т.б. Сілтеу есімдігімен келген тұста ілік, табыс септігінің түсіріліп айтуға көнбейтін себебі объектінің сөйлеуші мен тыңдаушыға мәлім, белгілі болмауымен байланысты», – дейді.

2. Ілік септік тұлғасындағы  сөз тәуелдік формасында келген  жағдайда:

¤йткені аѓасыныњ алып отырѓан ќатыны да партия таќырыпты атастырѓан бір жетесіздеу адамныњ шажа байтал бейнелес кілбиген маймаќ кєрі ќызы. Ќарны шермиіп борбайы шыт-шыт боп, тек жыл сайын бір баладан ќоздата беруді білуші еді. О жењгесін Бекболат пен Аќберген дєйім мазаќ ќып, ашуландыра беруші еді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 234б)

3. Ілік септік тұлғалы  сөз бен тәуелдік жалғаулы  сөздің арасына мағынаны нақтылай  түсетін басқа бір сөз түскен  кезде: 

Ел  жайлауда, кµк шалѓында ќымызѓа ќызып  куілдеп, мас болып жатќанда, мен  босаѓада отырып, жарыќ сары тостаѓанмен  саумал ішіп дамбалым борша-борша, шекпенім µрім-µрім болып, жалбањдап, ‰йездеген ќозыны ауылдан шыѓара алмай, дедектеп, кейіп, жыламсырап ж‰ргенім. Балалар алтыбаќан теуіп, аќ с‰йек ойнап, шуылдасып, асыр салып, ќой к‰зетіп, µлењ айтып, думан ќылып жатќанда “Тањ ертењ оянбайсыњ жат”-деген байдыњ зекуін естіген соњ, ќара інгенніњ ќолањса сасыѓан жабуын оранып, ‰й жанында б‰к т‰сіп жатќаным. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 153б)

Ќазаќша біледі екен. Жай-жапсарын, уезін, болысын  с±рады. “Ќазаќтыњ оќыѓан азаматтарынан кімді білесіњ?” деп с±рады. Ќартќожа µзі білетін азаматтарды саулатып айтып жатыр. Сµзін тыњдап болды да, арызына ±йѓару (резолюция) ќондырды. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 139б)

Марќакµлдіњ шыныдай т±ныќ суы да, кµл жиегіндегі ‰йірім-‰йірім ауыл да, барылдап, кісінеп, оќыранып, µріске тартып бара жатќан жылќы да, жылќышыныњ ќызыл ала тысты тымаѓы да, анау ќозы алып ж‰рген ќайќы тµс келіншектіњ жасыл кµйлегі де, аттыњ жалы да, жењгесініњ басындаѓы к‰лді-бадан орамалы да – батар к‰нніњ сарѓылтым сєулесіне шомылып, жер д‰ние сар кµзілдірікпен ќараѓандай жымыњдап, сањѓырап т±рѓанда. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 319 б).

Ќ±далардыњ  келу ќарсањында бозбалалар да дємелі аттарын тањ асырып, ер-тоќымын, айыл-т±манын т‰зеп ќам ќылысты (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 28-бет.).

Оралдыњ аќар-шаќар таулары бірініњ иыѓына бірі басын с‰йеп, жасыл жамшы жамылып, тамылжып алдымыздан шыќты (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 162-бет.).

Сєуірдіњ  алашабыр б±лты арылмай-аќ Баянауыл, Ќызылтаудаѓы ќалыњ с‰йіндік атандарын алќынтып, б±йдасын кµш ќ±лаш созып, Бµкембай, Арќалыќ, Жаманадыр, Желдіадырдан асып, Шідертіге ќарай аѓыл-тегіл ќ±лай бастайды (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 12-бет.)

Батыстыњ  алањ-б±лањ білімдарлары жорналдарына оќымысты пікірлерін жазса, Ќытай оны оќып, ќарќ-ќарќ к‰лді (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 253-бет.).

4. Ілік септік тұлғасындағы  сөз нақты адамға немесе белгілі  бір затқа қатысты болған жағдайда:

Дєрігердіњ  ќарауы к‰шті болѓаны ѓой: он бес к‰н дегенде ќолы икемге келіп, жарасы б‰ріліп біте бастады. Алѓашќы кезде аурухананыњ сары тµсегіне, сасыќ дєрісіне шµп тамаѓына ‰йрене алмай, м±рнын тыжырып, іші пысып, уайым басып жатса да, ж‰ре-ж‰ре аурухананыњ µз адымындай болып, бойы ‰йренейін деді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 196б)

5. Ілік септік тұлғасындағы  сөз есімдік болған жағдайда:

Оны кµргенде, Аќбілектіњ іші ќазандай ќайнады. “Есіл апасыныњ ќасиетті орнына єлдекімніњ жаман ќатыны шынымен жатќаны ма?! Апасыныњ аруаѓын ќорлады ѓой, аяќ асты етті ѓой!”. Мана, алѓаш кµргенде-аќ, денесі жиіркеніп еді, енді апасыныњ тµсегіне жататынын кµргенде, б±л бµтен ќатын Аќбілектіњ асыл нєрсесі не озбырлыќ ќылѓалы, бірдењесін ±рлаѓалы келгендей кµрінді; µзіне де, осы ‰йге де оны жау деп т‰сінді. Б±рын тµргі ‰йге жататын Аќбілек, бµтен ќатын келген соњ, екі бауырын алып, ауыз ‰йге жатты. Бµтен ќатын келе, бєрін айдап шыѓып, єкесін жеке иемденіп кеткені де Аќбілекке ауыр тиді; єкесінен біржола айырылѓандай кµрді. Ас ішіп, ж±рт тараѓан соњ, ќатындар тµргі ‰йге тµсек салуѓа кірісті. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 274б).

Шєй ќ±юы да тєртіп: бірде-бірініњ аяѓын ауыстырмайды, ернеуінен асырмайды, бірін-біріне соѓыстырмайды єккі д‰кеншілердей ќолы-ќолына ж±ќпайды. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 263б)

6. Субъектіні нақтылай  түсу қажет болған жағдайда:

Шашбауын  сылдыр еткізіп, сып етіп т‰регелгені , тізесімен аќ кµйлегін серпе таста, аяњшыл бедеудей кербездене аяќ басќаны, тысќарда ж‰ріп, жењгесімен сыбырлап сµйлесіп, дауысы к‰містей сыњѓырлап тєп-тєтті к‰лгені; єнтек жымиып келіп, шєй жасап, µп-µтірік сызылѓансып, ‰ш саусаѓыныњ ‰шімен шыныаяќ єпергені, салалы, ќою кірпігін салмаќпен ќаѓып, анда-санда кµз астымен бір ќарап ќалѓаны; м±ныњ шыныаяѓына білдірмей бір ќант тастап жібергені; бір жолдасы сµз ќатќаны (Аймауытов Ж. Шығ. І том 263б)

Ел  жатса да Аќбілек ояу, оныњ ќиялында келешектегі с±лу µмір. ¤зін ±затќан екен дейді. Басында жібек желек, кигені ‰лде мен б‰лде. Жанында ¦рќия мен Сара, ауылѓа таяу жасыл сайда тамылжып, сызылып т±рѓанда, алдынан самалдай болып, ќызылды-жасылды ќыз-келіншектер келеді. Олардыњ кµйлегі де, кµк шалѓын да, к‰лкісі де судырлап, сыњѓырлап кетеді. Шекесіне тырс-тырс еткізіп, ќатындар шашу шашып, балалар аяѓыныњ астынан таласа-тармаса алып жатады... (Аймауытов Ж. Шығ. І том 254б).

Жиырма  жылдай ‰йімде жањ-ж±њ болып кµрген жоќ еді, енді ‰йімніњ мазасын  алатын ќатын берсе алданыњ ылайыќтаѓаны да, біраќ к‰н б±рын сеніњ есіње салѓаным: елім маѓан: “асау ‰йреткіш” – деп ат ќойып еді (Ж. Аймауытов. 2-том. 213-бет.).

7. Ілік септік  тұлғасындағы сөзден бұрын нақтылау  мәніндегі сын есімдер келген жағдайда:

Инелік, шегіртке, бµгелек масаныњ ќалыњ шµптіњ арасынан ±шып, єуені ќаптап шарыќтап, олай-былай ж‰йткіп шыр-шыр етіп, ќанаттары дырылдап, ызылдаѓанынан басќа екі аттыњ пысќырып, ќ±йрыѓы суылдап, аяѓын тебініп, бµгелек жасќаѓанынан басќа, анда-санда шыќ-шыќ еткен торѓайдыњ дауысынан басќа жањѓырыќќан ешбір тыќыр не бір ‰н естілмейді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 40б).

Молданыњ  ќорасы ергенегі шалжиып, аузы ашылып жатыр екен. Босаѓада жатќан ќызыл ит тастаќтаѓы аттыњ тыќырын естіп, ‰ре бастады. М±ќаш ќаттыраќ аяњдап, ќораныњ далдасына т‰суге асыќса да, шекпенін жамылып, аяѓыныњ басына кебіс іліп, дєретке шыќќан молданыњ бір кµзін ж±мып, сыѓырая ќарауынан ќ±тыла алмады. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 163б).

8. Ілік септігі  жалқы есімдерге жалғанса:

К‰нікейдіњ  биесі желісті екен: жайнањдап, резењкедей созылып, аѓызбаќтай сумањдап барады (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 16-бет.).

Ќ±лтуманыњ  аузы-м±рны маймылдыњ т±мсыѓындай ќомпайтып, сорайып, ањырайып, аќымаќ болды да ќалды (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 56-бет.).

Дүрмекпен келе жатќаны болмаса, К‰нікейдіњ ќиялы саѓымдай б±лдырап, сол саѓымныњ ішінен біресе екі тірсегі ботанікіндей майысќан, басы бір бµлек, кеудесі бір бµлек кейќуат Т±яќ елестеді, біресе екі иыѓына екі кісі мінгендей, кµзі алаќандай, ш‰йдесі тоќпаќтай Байман елестеді (Ж.Аймауытов. Шығ. 2-том. 45-бет.).

Бәйбіше балаларыныњ кµші б±рын жµнеліп, озып кетсе, ќонѓанша Ќара бєйбішеніњ аузында да, астында да дамыл болмайтын (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 17-бет.).

Жалқы есімдер  белгілілік мәнін білдіруде өзіндік  ерекшелігі бар амалдаррдың бірі болып табылады. Сол себепті мұнда  белгілілік мән айқындала, күшейе түсетінін байқауға болады. Қара бәйбіше деген тіркесте жалқы есім болмағанмен, жалпы есімнің жалқылану сипатын көреміз.

Ілік септігі  мен тәуелдік жалғауының изафеттік  қолданысы орын алатын жағдайлар  ретінде төмендегі құрылымдарды атауға болады: 

а) географиялық  атаулар:

¤йткені ол Аќмола, Семей, Орал, Бµкей губернелерініњ бєрінде ќызмет етіп, жалпы ќазаќ жайымен, єр алуан жаѓдайымен, оќыѓандарымен єбден танысып, аќыл ауданы, д‰ние тануы кењейген еді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 313б)

ә) қоғамдық қатынастар, әкімшілік қатынастар: Уаќ-т‰йекті айтса, байдыњ нµкерлері айтады; олар да байдыњ нµкерлері айтады; олар да байдыњ сµзі ќып айтпайды. “Елдіњ ќамы ‰шін...” пєлен-т‰ген деп жаќауратып, майдалап келтіреді. О т‰гілі елдіњ уаќ-т‰йек сµзіне де байдыњ µзі кіріспейді; ол тек: ананы ‰йтіњдер, мынаны б‰йтіњдер, - деп ќысќаша б±йрыќ ќылады. Сырдан сыњар аяќ µткен, ќ±ла ауыз билері, нµкерлері тілдіњ майын аѓызып, ќанын тамызып, єњгіменіњ иін єбден ќандырып, пісіріп, т‰сіріп єкеліп, “тоќ етерін” байѓа естіртеді. Бай не маќ±лдайды, не µз картасына келтіреді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 271б).

Алдында ж±мысшы факультеттіњ бір молдасына  жолыѓып, ол губерниялыќ комитетке  арыз жазып беріп еді. Комитет бастыѓын кеше жолыќтыра алмай кеткен. Бастыќтыњ босаѓасын ќ±шаќтап, бір саѓат к‰тті. Ќарањѓы ойлар басып, ќалѓыѓан кісі тєрізденіп т±р еді: µњі жылы, ±зын бойлы, сарысаќалды орыс портфелін ќолтыќтап келді де, Ќартќожаѓа тањдана ќарап, кабинетіне кірді. Ќартќожа селк етіп, оянѓандай болды, ќаѓазын ќолына ала артына ере кірді. Бастыќ “бері кел” дегендей, алаќанын жайып ±стата берді (Аймауытов Ж. Шығ. І том 138б).

Ояна  ќалса – шіркеудіњ шарбаѓы  екен. Тамылжып, рауандап тањ келеді екен. Єжесініњ сµзі ќ±лаѓында т±р. Жеті тиын айтып, кешегі жеріне ќайта барды. Ол – губерниялыќ атќару комитеті еді (Аймауытов Ж. Шығ. І том 138б)

Бұл топқа совхоз председателі, институт директоры, ревком бастығы т.с.с. тіркестер де кіреді.