Ақтөбе обылысының туризм дамытуының жаңа бағыттары

      Аң-құстары. Географиялык орналасуы мен ландшафты-климат жағдайының әртүрліліг себепті облыста аң-құстар түрі де сан-алуан.   Өңірде   сүт қоректерінің 62, құстардың 214 және балықтың 24 түрі кездесіп, сүт қоректілердің 10 және қүстың 35 түрі ҚР "Қызыл Кітабына" енгізілген. Сүт қоректілерден кездесетіні - Елек, Қарғалы, Қобда өзендері мен олардың салалары бойындағы, сол сияқты Қарғалы, Мәртөк, Қобда аудандарындағы орманды жерлерде мекендейтін бұлан. Оның саны көп емес. Бұлан мекендеген аймақта еліктер де тіршілік етеді, бірақ олардың саны көп емес, 252 шамасында [6]. 

  1.3 Аудандар бойынша туристік рекреациялық мүмкіншілігі 

   Облыстың аудандары. Ақтөбе облысы 12 ауданнан тұрады. Әрбір аудан геологиялық ерекшеліктерімен, тарихи түбірлерімен, мәдени мұраларымен ерекшеленеді. Ежелден Ақтөбе жері көшпенділердің шаруашылық ісімен байланысты болған. Мыңжылдық тәжірибелері қазіргі уақытқа дейін табиғатын ғасырдан-ғасырға сақтауға көмектесті.  Қазіргі туризімнің инфрақұрлымын құра отырып, барлық қатысушылар қоршаған ортаны сақтаудың міндеттерін, тарихи-мәдени және табиғый объектілерге қамқорлық қатынастарын, ұлттық дәстүрлер мен салттарды сақтауды шешу керек.

       Әйтеке би ауданы Ырғыз өзеннің жағалауында орналасқан. 1997жылы салыстырмалы жас Комсомол және ежелгі қарабұтақ аудандарын қосқанда пайда болды. Бұл кескіндеме Айке, Сұлу көл сияқты өзендер бар далалық аудан. Толыбай және басқа да тарихи-мәдени көз тартарлықтары бар: халыққа белгілі Былшық бидің отаны, жазушы Қуандық Шаңғытаевтың, Раймбергеновтар әулетінің отаны. Ұлттық аңшылықты дамыту үшін және спорт түризмі үшін үлкен мүмкіндіктер бар. Жасалып жатқан темір жол көлік проблемасын шешеді.

       Алға ауданы Елек өзеннің жағасында орналасқан. Алға қаласының аудан орталығы 1933жылы Орынбор-Тәшкент темір жолының станциясы ретінде құрылған. Бестамақ ауылында қазақ мемлекетінің құрылуына үлкен күш қосқан. 17ғ-дың соңы мен 18ғ-дың ортасындағы кіші жүздегі мемлекеттің және әскери қызметтер Көкіұлы Есет батырдың мемориалдың кешені орналасқан. Аудан сауықтыру туризмін дамыту үшін ынғайлы: Ақтөбе қаласының маңайында жолдық инфрақұрлым бар, туризм инфрақұрлым объектілерін жыл бойы салу үшін мүмкіндік бар, демалыстың қысқы түрлерін дамыту мүмкін.

       Байғанин ауданы Облыстың ең көне аудандарының бірі. Аймақта қазақ рулары туратын етноним бойынша аталатын тарихи Адай-Табын болысы ретінде белгілі. Ресми түрде 1920жылы құрлылған. Облыстың оңтүстік батыс бөлгінде орналасқан. 1940жылы қазақтың белгілі жыршысы, ақын Нүрпейіс Байғаниннің атымен аталады. Тарихи ерекшеліктер ретінде ауданда көптеген тарихи ескерткіштер бар: Асан-Қожа, Даумшар. Қарасақал, Сүндет күмбез және тағы басқа көптеген өзен – көлдерімен әйгілі. Ғалым Сақтаған  Байшевтың, жазушы Тобық Жармағанбетов пен Қажығали Мұқамбетқалиевтің, ақын Сағи Жиенбаевтың, Бәкір Тәжібаевтің, Есенбай Дүйсенбайдың, Өтежан Нұрғалиевтің отаны. Аудан ішкі және көшпелі туризм үшін таптырмас мекен.

       Ырғыз ауданы Облыстың белгілі тарихи аймағы, ресми түрде 1933жылы облыстың шығы бөлігінде құрылыған. 1879жылы бірінші мектепті ғалым-ағартушы Ыбрай Алтынсарин ашты. 1903 жылы ауданда 30 дан аса мектеп жұмыс істеді. Бұл Ырғызды 20ғ басындағы ағартушы және білім беруші аймақ орталығы ретінде танытады. Аудан орталығы 1845жылы әскери бекініс ретінде құрылды. 1867 жылы қала-уездік орталық болды. Ырғыз 1870жылдың 19-шы қазанында ашылған жәрменкесімен белгілі. Жәрменке маусым айында өтеді. Жылына екі рет мамырда және қыркүйекте, жарменкеде Орынбордың, Маскваның, төменгі Новгородтың саудагерлері мен Бұхардың, Сырдаряның, Сары-Арқа аймақтарының байлары қатысты. 18-31жас аралығындағы қазақ жастары тыл жұмыстарына алу туралы патша әмірімен байланысты 1916жылы батыр Амангелді Имановтың көтерлісін қолдаған аймақтардың бірі [14].

       Ауданда Торғай мемлекеттік табиғи – зоологиялық қорығы орналасқан. Жазушы Өтебай Қанахиннің, ауыл Мейрхан Ақдәулетұлының мемлеккеттік қайраткер Темірбек Жүргеновтың,  ғалым Телжан Шойыновтың, ауыл Дүйсенбйдікң туған жері. Аудан туризм үшін өте қажет. Онда халқаралық Самара-Шымкент автотрассасы өтеді, ерекше табиғи объектілер, тарихи ескерткіштер және ерекше ұлттық бейне бар.

       Қарғалы ауданы Өте жас аудан, 1921 жылы құрылған облыстың солтүстігінде орналасқан. Атауын район территориясы бойынша ағып өтетін Қарғалы - өзенні бойынша алды. Көмір, кобальт, никель өнімдерін алуды дамыту мен байланысты Кеңес уақытында белгілі болды. Ауданның әдемі жерлері демалыстың қайсы бір белсенді түрлерін қызықтырады: жылдың барлық уақытында көп күндік сапарға бағыт бойынша бола алады. Тәжірибелі адамдар, туристер, оқушылар, үлкендер шаңғымен, спелеомен, рафтингпен, жаяу демала алады.

      Мәртөк ауданы  1935жылы құрылған,  Мартук ауданының аудан орталығы Орынбор – Ташкент жолының станциясы ретінде құрылған. Облыстың солтүстік шығысында орналасқан, Елек өзенінің жағалауында орналасқан. Құрманғазы атындағы қазақ ұлттық аспаптар оркестірін құрушылардың бірі, белгілі мәдениет қайраткері, күйлерді орындаушы Қамбар Медетовтың туған жері. Ауданның жақсы табиғи ресурстары: облыс орталығына жақындығы, Орынбор – Ақтөбе халық аралық автобекеті, басқада артықшылықтары ауданға сауықтыру, танымдық, экологиялық, спорттық және туризімнің басқа түрлерін дамытуға мүмкіндік береді.

      Мұғалжар ауданы 1997 жыл ежелгі Мугаджар мен жас Октябрь аудандарынның қосылуынан құрылған. Облыстың оңтүстігінде, Елек өзеннінің жағалауында орналасқан. Аудан орталығы Қандыағаш. Белгілі мәдени әулет Жұбановтардың туған жері. Олардың атына үлкен мемориалдық кешен салынған. Ауданның географиялық орналасуы ыңғайлы. Территориясы арқылы Мұғалжар таулары өтеді. Әртүрлі ландшафтылығы мен көз тартады. Көлдер мен өзендер, балықтардың түрлері, өсімдіктер мен жануарлардың байлығы, аққайың алаңдары, әртүрлі емдік қасиеті бар шөптер өседі. Аудан аң аулау мен балық аулауға, экстремал туризм үшін, емдік-сауықтыру, экологиялық, таным туризмін дамыту үшін ынғайлы.

      Темір ауданы  Облыстың ежелгі аймағы, 1869 жылы 17 болысы бар Темір уезі ретінде белгілі болды. Уезд құрамында қазіргі Темір, Ойыл, Байғанин, Мұғалжар аудандары болды. Аудан орталығы Шұбарқұдық, қазіргі аудан 1972 жылы құрлыды. Темір қаласы бастапқы аты Қарақамыс, 1870жылы әскери бекініс ретінде құрылды. 19ғ соңы мен 20ғ басындағы үлкен сауда орталығы болды. Онда жылына екі рет өтетін жәрменкеге Ташкенттен, Бұхардан, Уфадан, Орынбор мен Орскден келген саудагерлер қатысты. Темір қаласында бірінші мектептер 1870жылы ашылды. Қайта жаңартудан Ахмет Халфенің мешті сақталған. Ғалым Әбу Такенов, әскери қызыметкер Жансен Кереевтің туған жері. Бұл аудан аң аулау, балық аулау үшін, туризмнің экологиялық, емдік-сауықтыру және қызықты түрлері үшін жақсы мүмкіншіліктері бар.

      Ойыл ауданы  1921 жылы 14 болыстың құрамында құрылған Ойыл өзеннің оң жақ жағалауында, облыстың батысында орналасқан. Тары өсіру бойынша дүниежүзілік рекорд орнатқан Шығанақ Берсиевтің туған жері. Аудан орталығы Ойыл бастапқы атауы Көкжар. Жарменкесі Батыс Қазақстанда жыл сайын көктеммен күзде өтеді. Қайта өңделген жәрменкенің сауда қатарлары әлі де сақталған. Ең бірінші мешіт 1893жылы салынған. 1869 жылы әскери бекініс ретінде Шиповский поселкесі болып құрылған. 1917-1919 жылдарындағы азамат соғысы уақытында Батыстың Алаш Орда үкіметінің орталығы ретінде белгілі болған. Ауданда емдеу-сауықтыру түризмін дамыту үшін тарихи объектілер мен әртүрлі туризм объектілері бар.

      Хобда ауданы 1933жыл құрылған. Облыстың солтүстік батысында орналасқан. Оның құрамына тарихи Исатай ауданы кіреді. Ауданда белгілі Абат – Байтақтың мемориялдық кешені орналасқан. Ауыл Амантай Өтегеновтың, Кеңес одағының батыры, қазақ халқының батыр қызы Әлия Молдағұлованың туған жері. Аудан ішкі және сыртқы туризмді дамыту үшін қызықты: аң аулау және балық аулау, демалу және танымдық бағыты үшін қолайлы. Жылдың әр мезгіліне арналған демалыс орындары, геологиялық табиғи объектілер бар. Ауданда спорттық туризм мен айналысатындар көп, мысалы, ат туризмін, шанғы туризмін, вело туризмін дамытуға қолайлы.

      Шалқар ауданы 1921жылы құрылды, облыстың оңтүстігінде орналасқан. Тарихи ерекшеліктері ретінде тарихи ескерткіштерімен белгілі. Есет Дәрібайдың, Монке би Айтұлының күмбезі бар. Әнші Жанар Айжанованың, Жазушы сатирик Төрежан Меңдібаевтің, халық жазушысы Тахауи Ақтановтың туған жері. Ішкі және сыртқы туризімді дамыту үшін көз тартарлық аудан.

      Абат-Байтақ 14-15 ғасыр Бұл мавзолей бұрынғы Сары – Хобда өзенінің аумағында орналасқан. Бұрынғы заманда бұл мавзалей ошақ алтын түсті бояуларымен мұсылмандық мәдениет және архитектуралық дәстүрдің классикалық түстерімен жарқыраған деген тұжырым бар. Уақыттың ол сыртқы түрін жоғалтқан. Кірпіштердің арасынан қазырде кей жерлерде көгілдір әшекейлер байқалады. Мавзолей бір жыл, бір мезгілде салынбаған құрлыста тек жегілікті жердің кірпіштері ғана пайдаланылған. 18-19 ғасырларда ескерткіш маңында өте үлкен зират пайда болған. Оның үстінде керемен құлпытастар ансанбльі құрылды. Олардың арасында тас кесу өнерінің ерекше үлгілері бар. Мавзалейден 15-20 км. қашықтықта қорғандар бар. Қорғандарды қазу барысында Алтын орда заманындағы шамамен 13 ғ. екінші жартысындағы сирек кездесетін зираттар табылған. Сол жерден орта ғасырлық отырықшы жер шаруашылығымен айналысатын, дамыған жоғанры мәдениетті мекен табылған. Атақты ақындар домбырасының әуенін естігенде, сол әуенде балқынп, уақыт жоғалып, жаныңа қанат бітіп, тек жүрек әлем тынысын еститын мәнгілік қана қалады. Осындай дара тұлғалар осы жерде дүниеге келді. Олар халық жадысында мәнгілікке қалып, оларға танымдық бағыт – бағдар болады. Атақты батырлармен отанды қорғаушылар, музыканттармен философтар, суретшілермен космонавтар Ақтөбе жерінің және Қазақстанның атын шығарды [8]. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2. ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

     2.1 Халқы

   1932 жылдың 22 ақпанында құрылып 10 наурызында БОАК-де бекітілген облыстың жер көлемі 552089 шаршы километрді алып жатты, оған 18 аудан кірді. Халқының саны 724,5 мың адам болды. Оның 59,1% қазақтар. Халықтың тығыздығы 1 шаршы км-ге 1,3 адамнан келген. 1999 жылғы халық санағының қорытындысы бойынша облыста 682558 адам түрады. Оның 383,7 мыңы қала, 298,9 мыңы ауыл түрғындары. Олар 91 ұлттар мен ұлыстардың өкілдері. Халықтың саны облыста 1959 жылмен салыстырғанда 279,1 мыңға өскен. Оның ішінде қала тұрғындары 42,9%-тен 56,2%-ке дейін өскен, ауыл тұрғындары 57,1%-тен 43,8%-ке кеміген. /1- кесте/. Облыста 1999 жылы 1989 жылмен салыстырғанда қала халқы 54,1%-тен 56,2%-ке өссе, село халқы 45,9%-тен 43,8% азайған. Облыс тұрғындарының ұлттық құрамында да елеулі өзгерістер болды. Қазір қазақтар облыс тұрғындарының 70,66%-і. Қазақтар 407222 адамнан 482285 ке көбейіп, 118,4%-ке өскен [5]. 

Кесте 1 Облыс тұрғындарының өсу динамикасы [9] 

    1970 жылмен салыстырғанда орыстар, украиндер, немістер, татарлар, өзбектер, белорустар, т.б. ұлттар саны кеміген. Оны кейбір әлеуметтік, экономикалық жағдайларға және тарихи отандарына оралуына байланысты алыс, жақын мемлекеттерге көшумен түсіндіруге болады. 1999 жылы 1989 жылмен салыстырғанда облыс бойынша және барлық аудандарда тұрғындар саны азайды. Бұл әсіресе, Қобда, Қарғалы, Шалқар, Мәртөк ауд. орын алды.

    Облыс халқының саны 2007 жылдың 1 қаңтарының алдын  ала есеп мәліметтері бойынша 695,3 мың адам құрап, соның ішінде 386,7 мың адам (55,6%) - қала тұрғындары және 308,6 мың адам (44,4%) - ауыл тұрғындары. Облыс халқының саны 2006 жылдың 1 қаңтарымен салыстырғанда 8,6 мың адамға өсті, осының ішінде 6,9 мың адамға - табиғи өсім есесінен 1,7 мың адамға халық көші-қонының есесінен [22]. 

Кесте 2 Халық санының өзгеруі [9]