Теміржол тораптары мен стансалары күрделі техника-технологиялық жүйелер іспетті

   Жол және жол шаруашылығы:

   Сигнализация  байланысы;

   Есептеу техникалық құрылысы;

   Пойыздарды  қабылдауға, жөнелтуге, қарсы қабылдауға (скрешение), басып озуға (обгон поездов), вагондарды таратуға және вагондарды сұрыптауға тағы сол сияқты операцияларды орындауға арналған  құрылыстар;

   Жолаушыларды  мінгізуге, түсіруге және басқа қызмет  көрсетуге арналған құрылыстар;

   Жүктерді  тиеуге, түсіруге, сақтауға арналған құрылыстар; Пойыздар жүрісінің қауіпсіздігін  қамтамасыз етуге арналған автоматтар, телемеханикалар, байланыстар және есептеу техникасының  құрылғылары (ЭВМ);

   Локомотивтерді,вагондарды жабдықтау мен жөндеу құрылыстары;

   Электрмен қамтамасыз ету құрылғылары;

   Сумен қамтамасыз ету құрылғылары;

   Материалдық техникалық жабдықтармен қамтамасыз ету  құрылғылары тағы басқалар;

   Теміржол  қарамағындағы өнеркәсіп орындарында  қызмет көрсететін аймақтың көлік салаларының  өнеркәсіп орындары;

   Теміржолдың барлық аймақтарында орналасуына, пойыздардың барлық жағдайда жүйелі  түрде жүруін қамтамасыз ететін лайықты басқару құрылымы бар. Олар: бір орталықтан басшылық етуді, дара басшылықты сақтауды, өндірісті территориялық принциппен басқаруды ұйымдастырады.

   Теміржол  көлігінің жұмысын бағайлайтын негізгі  экономикалық көрсеткіштерге мыналар жатады: 

   - жүк және жолаушылар мөлшері;

   - жүк және жолаушылар айналымы;

   - теміржол көлігінде жүк және  жолаушылар айналымын бір өлшемге  келтірілген өнімі;

   - көліктің өнім құны;

   - теміржолда жүк тасымалының жиілігі және т.б. 

   1.2 Қазақстан Республиксындағы  темір жол көлігінің  бекеттерінің, стансаларының,  тораптардың ролі. 

   Теміржол  көлігінде тасымалдау жұмыстарды көңілді  орындау үшін бекеттердің, стансалардың, тораптардың ролі ерекше және өте үлкен.

   Тораптардың, стансалардың ауылшаруашылыққа деген  мән-маңызы да өте үлкен. Мысалы:

   1) Ауылшаруашылығы теміржол көлігімен  станса, тораптар арқылы тоғысады. Стансаларда олардың жүктерін  тиеу-түсіру, жүктерді жөнелту т.б.  жұмыстар орындалады.

   2) Жолаушылар тасымалдау жұмыстарын атқарады (жолаушыны міңгізу-түсіру, багаждарды тиеу-түсіру, пошталарды жөнелту т.б. жұмыстар орындалады).

   3) Станса мен тораптар арқылы  басқа көліктер: (автомобиль көлігі, су көлігі, құбыр көлігі, әуе көлігі  т.б.) теміржол көлігімен әрекеттеседі.

   4) Станса мен тораптар теміржолда  алға қойған (жобаланған) тасымалдау  жұмыстарын үлгілі  түрде  орындауға  үлкен әсер етеді.

   5) Теміржол стансаларында, тораптарда  жүк және жолаушы пойыздары  құралады, оларды таратады және  т.б. соларға сәйкес керекті  жұмыстар орындалады.

   6) Станса мен тораптар теміржолдың  технико-экономикалық көрсеткіштерін  тиімді түрде орындауға үлкен  әсер етеді.

   7) Вагондардың 70 пайызынан астам вагон айналым уақыттары станса мен тораптарда өтеді.

   8) Теміржолдың қолдану ұзындығының 60 пайыздан астамы стансада, тораптарда орналасқан.

   9) Теміржолда қолданатын негізгі құрылыстардың көбісі станса мен тораптарда орналасқан т.б.

   Сондықтан станса мен тораптардың теміржолдағы ролі өте үлкен екені дәлелсіз-ақ көрініп тұр. 

   1.3 Темір жол көлігіндегі бекеттерді, стансаны және топтарды жобалағанда қолданатын техникалық нормалар 

   Теміржолда  бекеттерді, стансаны және  тораптарды жобалаудың негізгі мақсаттары дегеніміз-теміржолда тасымалдау жұмыстарын өз уақытында, керекті  мөлшерінде орындау үшін қолданатын жабдықтардың көлемін анықтап және оларды қалай құру керек екенін көрсететін  техникалық іс қағаздардың (құжаттардың, документтердің) жиынтығын айтады.

   Сондықтан бекеттерді, стансаны, тораптарды жобалау  үшін алдымен  тасымалдау жұмысының көлемін, олардың процесін, қолданатын жабдықтарды, олардың құрылыс әдістемелерін және  құрылыс жұмыстардың түрлерін т.б. мәліметтерді анықтайды. Содан кейін тасымалдау процесіне сәйкес құрылысқа керекті техникалық құжаттарды жобалайды.

   Темір жолда жаңа құрылыстар салу үшін, не қолданып жүрген, құрылыстарды кеңейту  үшін жобалау сызбалары жасалынып беріледі. Олар негізінде екі кезеңнен (екі сатыдан) тұрады: «техникалық жобалау) сызбалары» және «жұмыс жобалау» сызбаларынан. Егер құрылыс жұмыс көлемі аз болса екі кезеңді  біріктіріп – «технико - жұмыс жобалау» сызбасы беріледі.

   Темір жолда жобалаушылар жобалауды орындау  үшін теміржол бастығының бастапқы (әуелі) дерек (дәлел) ретінде берген құжаттарды т.б. дәлелдерді қолданады. Бұл құжаттарда теміржол жабдықтарының орналасуы, өндірістердің орналасуы, экономикалық ауданның бағыты т.б. жобалауға керекті мәліметтер болуы керек.

   Теміржолдың «техникалық жобалауында» мынандай сұрақтар анықталанады:

   Жобалауға ұсынып отырған трассада жаңа теміржол, стансалар салуға бола ма? Олардың оптималдық (тиымдылық) жағдайлары;

   Колданып  жүрген бір басты теміржолдық  трассасында жаңа стансалар, екі  басты теміржолды салу керек пе және салуға бола ма?

   Олардың жағдайы;

- қолданып  жүрген  теміржолдың жұмыс технологиясының  процестері бар өндірісті тиымды етіп және басқа жоғары өнімді өндірістерді өнімді етіп қолдана ала ма?

   - қолданып жүрген теміржолдың  құрылыстарын, жабдықтарын басқа  объектілермен қатар  кооперировать  етіп қолдануға бола ма?

   - теміржолдың ұйымдасытру жұмыстарында, олардың экономикалық жұмыстарында автоматтар қолдануға бола ма?

   - жаңа жобаны еңгізгеннен кейін  теміржолдың негізгі технико-экономикалық  көрсеткіштері қандай болады?

   Жобаланған  теміржолдың технико-экономикалық негізгі көрсеткіштерін бекітілген көрсеткіштерімен, көрсеткіш нормаларымен салыстырғанда олардың қаңдай айырмашылықтары болуы мүмкін? - және тағы басқа қандай сұрақтар анықталынады?

   Жобалаушылардың жобалау жұмысына қолданатын дәлелдерді, тапсырмаларды т.б. дайындау жұмысына техника-экономикалық ғылым институттары қатысады. Олар жобалау мекемесі берген тапсырмаға сәйкес жобалау жұмыстарын орындайды.

   Жобалаушылардың «техникалық жобалауда» беретін  құжаттары: түсіндеме жазбасынан; керекті  сызбалардан; құрылыс жұмысын ұйымдастырудан; смета құжаттарынан; жобаның негізгі көрсеткіштерінен т.б. тұрады.

   Жобалау мекемесі «жұмыс сызбасында» бекітілген «техникалық жобалауды» қолданып масштабын 1:1000 не одан да ірі етіп орындаған  өндірістің, құрылыстардың сызбаларын береді.

   «Жұмыс  сызбасының» жоспарында құрылыстардың  орындарын көрсетіп,салынатын құрылыстардың өз ара байланыстарын көрсетіп,үйлердің құрылыстың өлшемдерін және ерекшеліктерін көрсетіп масштабты сызбалар береді.

   Құрылыс жұмысшылары «жұмыс сызбаларын»  қолданып құрылыс және монтаж жұмыстарын орындайды, коммуникация құрылыстарын салады, керекті жабдықтарды орындарына қояды т.б. жобалауға сәйкес жұмыстарды орындайды.

   Жаңа  құрылыс салу жобасын, не қолданып жүрген станса құрылстарын  кеңейту, не оларды дамыту үшін орындалған жобаны комплексно (жинақты) орындау керек, яғни станса жолдарын есептеп, жолаушы құжаттарын көрсетіп, локомотив және вагон шаруашылығын келтіріп,орындау керек, жобаны автомат жабдықтарын және телемеханика мен байланысты көрсетіп орындау қажет. Егер жобалар «техникалық жұмыс» жобалаудан тұратын болса жоғарыда келтірілген жұмыстар орындалуы керек. Бірақта «техникалық – жұмыс» жобалауда типтік жобалауды қолданса, онда сызбаларда тек қана  типтік жобалауда жоқ сызбаларды ғана береді (көрсетеді). 

   Жобаның негізгі заңды адамдары (иесі) болып  саналушылар: жобалауға тапсырма беруші (заказчик); басты жобалауды орындаушы; көмекші жобалаушылар; құрылысты дайындайтын, жоба бойынша орындайтын негізгі және көмекші заводтар; құрылысты монтаждайтын ұйымдар т.б.

   Негізгі жобалау  нұсқауларын беруші, «техникалық  жобаны» бекітетін, қаражатты беретін тапсырма беруші теміржол бастығы не мемлекет бастығы болып саналады. Олар сол жобалауда көрсетілген жұмысты орындауға керекті қаражатарды бөліп, керекті  қаржы фондасымен қамтамасыз етеді.

   Басты жобалауды орындаушы (негізгі жобалау) ұйымы құрылысты уақытында «техникалық – жобамен» және «жұмыс жобасымен» қамтамасыз етеді және көмекші жоба ұйымының (субподрядчиктердің) жұмысын бірлестіреды (үйлестіреді).

   Жобалау жұмысты басты жобалау ұйымының  бас инженері басқарады және ол бас инженер жобалауды орындап жатқан бөлшектердің жұмыс процестерінде қатынасады  да басқарады.

   Жоба  мен орындалып жатқан құрылыс  жұмысының сапалығын көтеру үшін, олардың өнімділігін және экономикалық тиымдылығын асыру үшін құрылыс  өндірісінде «авторлық көздеу, қадағалау)» деген жұмыс орны енгізіледі.

   Құрылыс жұмысында жобалаудан тыс болып  жатқан барлық өзгерістерді осы «авторлық  көздеу»кызметкері салынып жатқан құрылыстың иесіне уақытында хабарлап оның келісімін алады. Содан кейін  бұл өзгерістерді жобаға еңгізіп, оларды қадағалау журналына  уақытында жазып отырады. 

1.4 Теміржол көлігіндегі  бекеттерді, стансаларды, тораптарды жобалағанда қолданатын негізгі техникалық нормалар  

   Теміржолда  станса мен тораптарды салудан көп  бұрын оның алдында іздестіру  және жобалау жұмыстары жүргізіледі. Іздестірудің мақсаты келешектегі жолды салудың және пайдаланудың жағдайын зерттеп тану, жобалауға керекті материалдарды жинап, дайындау. Жобалаудың негізгі мәселесі жаңа теміржолдың ең ұтымды жобасын жасау,тасымалдың келешектегі өсу қарқынын  есепке ала отырып, оның мұқтажын толық қанағаттандыру.

   Теміржол  жобасы белгіленген өткізу және тасымалдау қабілетін,  пойыздың жүру қауіпсіздігін, ақшалай қаржыны тиімді пайдаланудың,  құрылғыдардың одан әрі даму мүмкіншілігін, жолды салуы және пайдалануда жаңа техникалық құралдар мен озық технологияны пайдаланудың алдын ала қарастырады. Жаңа жол жобасы өнеркәсіптердің,елді мекендердің, көліктің басқа түрлерінің қажеттілігін, қоршаған ортаны сақтау талабын жан-жақты есептей отырып жасалады.

   Жаңа теміржол салудың экономикалық тиімділігі  мен оның халық шаруашылығына қажеттігін анықтау үшін оның жобасын жасау алдында техникалық-экономикалық  негізін (ТЭН) жасайды. Онда сол жердегі бұрынғы  жол қатынастарының сипаттамасы, салу құны мен әртүрлі нұсқалардың пайдалану көрсеткіштерінің есептері болуға тиіс. Сол негіздерге байланысты теміржолдың ең ұтымды варианттарын таңдап алынады: одан басқа мерзімдері мен шарттары туралы түсініктер,құрылыс базасының дамуы туралы мәліметтер келтіріледі. Теміржолды және оның жеке құрылғыларын жобалау екі сатыда жүзеге асырылады: бірінші сатыда-техникалық жоба, ал екіншіде – жұмыс құжаты жасалынады.

   Станса  мен тораптың даму (өрістету) жобаларын  жаңа теміржол салғанда, немесе бар  теміржолдың тасымалдау күшін нығайту  үшін жасайды (қолданады).

   Стансаның және тораптың жобалау жұмысын кезеңдес (поэтапно) орындау керек,яғни:

   - алдымен жобалаушылардың алдына  мақсаттар (міндеттер)қойылуы керек;

   - жобалаушылар алдында қойған  сұрақтарға жауап беретін,шешетін  жобаларды орындайды және осы  жобаларды жүзеге асыруы керек;

   - орындалған жобаға баға  беріледі  және жобалаушыларға кепілдеме  (міндеттеме) беріледі;

   - жобалаушының алдына жауапты  мақсат теміржол бастығынан, не басқалардан тапсырма ретінде сұрақтар қойылады.

   Теміржол  бастығы не басқа тапсырма берушілер, жобалаушыларға тапсырма беру үшін жобалайтын  станса не басқа объект туралы, оның айналымы (окружаюшая среда) туралы деректер (дәлелдемелер) жинайды.