Теміржол тораптары мен стансалары күрделі техника-технологиялық жүйелер іспетті

   - өтпек тасамалдау нарығында темір  жол көлігінің бәсекелестік қабілеттілігін  қамтамасыз ету.

   Осы мақсаттарға жету үшін жаңа Бағдарлама келесі мәселелердің шешемін қарастырады:

• темір жол көлігінің нормативтік-құқықтық базасының өзгеруін;
• қамтамасыз ету қызметтерінің негіздерден бөлінуін;
• инфрақұрылымға қатысудың бірдей құқығын бере отырып, жыл-жымалы құрам операторларының бәсекелестік нарығын құру;
• өндіріс қуаттарын оңтайландыру, темір жол көлігінің тиімділігін өсіру;
• технологиялық қажетті минимумнан өзге әлеуметтік саланы бөлу;
• жолаушы тасымалы аймағында акционерлік қоғамға түрлендіру жүргізу және әлеуметтік мәні бар қызметтерге демеу қаржы беру мәселелерін шешу;
• күрделі-қалыпқа келтіру, жаңғырту және локомотивтер мен вагондарды құрастыру бойынша өз базасын салу;
• темір жол көлігінің жоғары ғылыми және капитал сыйымдылығына байланысты ғылыми-зерттеу салалық институттарын құру.

   Қайта құрылымдау принциптері.  Қайта құрыламдау басталғанға дейінгі Қазақстан темір жолының тарихи үлгісі - өзінің барлық техникалық құралдарын, операцияларын, қызметтерін сату, әкімшілік функцияларын біріктіріп, бақылаған монолитті ұйым («Қазақстан темір жолы «ҰК» ЖАҚ).

   Операцияларға пайдалану, жөндеу, қосымша-көмекші, күзет, коммуналдық, өнеркәсіптік және темір  жол көлігінің қиын технологиялық  болмысымен анықталатын қызметтері енді.

   Сонымен бірге социалистік экономика  кезінде ТМД темір жолдары  мемлекеттік масштабқа парапар әлеуметтік саланы және құрамына денсаулық сақтау, білім, мәдениет және спорт, тұрмыс-коммуналдық кешенді мекемелері кіретін азық-түлік қажеттілігі жүйесін, су, жылу, энергиямен жабдықтау инфрақұрылымын құрды.

   Қайта құрылымдаудың бірінші кезеңі (2001 ж. 1 қаңтар – 2002 ж. 1 шілде). Негізгі қызметті қайта құрылымдаудағы дайындық шаралары. Қайта құрылымдаудың бірінші кезеңінде пайдалану қызметін оңтайландыруға, темір жол саласының жаңа субъектілерінің байланыс механизмін өтеу нормативтік-құқықтық базаны жаңа жағдайға ығайлауға бағытталған келесі дайындық шаралары жоспарланады:

   - «Темір жол көлігі туралы»  ҚР заңын қабылдау және қолданыстағы  заң актілеріне өзгерістер енгізу; 

   - Ресей ЖҚМ-і және «Узбекистон  тимир йуллары» ЖҚМ-і пайданатына және ҚР аумағында орналасқан темір жол көлігінің объектілер бөлігін «Қазақстан темір жолы «ҰК» ЖАҚ балансына беру мәселесін шешу, «Қазақстан темір жолы «ҰҚ» ЖАҚ пайдаланатын Ресей Федерациясы аумағындағы және ҚР аумағындағы Ресей ЖҚМ темір жол көлігі объектілеріндегі паритет (тепе-теңдік) мәселелерін және шаруашылық принциптерін реттеу;

   - ҚР темір жол саласының жаңа  субъектелірі түзілуіне байланысты  ТКОК шеңберіндегі келісімдерге  өзгерістер енгізу;

   - тасымал үдерісінің өндірісін  және ұйымдастыруын оңтайландыру;

   - ұйымдастыру өзгерістері үшін  қажетті жағдайды қамтамасыз  ететін қаржылық және басқарушылық  есеп беруін ақпараттандыру;

   - Инфрақұрылым, жылжымалы құрамды  және тартымды атқарымдық және  қаржылай бөлуді қамтамасыз ететін  ұйымдастырушылық, технологиялық және қаржы-экономикалық шешемдер мен құжаттарды әзірлеу;

   - вагон шаруашылығы, локомотив  шаруашылығы, даңғылдық темір  жол торабы және тасымалдаудың  шарауышылық есептегі департаменттерін  құру;

   - ішкі баға белгілеу жүйесін  енгізу және ұйымдастыру;

   - қызмет көрсету шарттарын және жеке тасымалдаушыларды лицензиялау тәртібін реттейтін норативтік-құқықтық құжаттарды құру және жеке тасымалдаушылардың инфрақұрылымға кіруіне жол ашу;

   - даңғылдық темір жол торабын  республикалық және жеркілікті  бюджеттің жолаушы пойыздарының тасымалы үшін тарифтерінің өтемақысына немесе жолаушы тасымалын тікелей демеу қаржы арқылы үстемелеудің бірнеше варинаттарын қарастыра отырып, жолаушылар тасымалы қызметіне мемлекеттік әлеуметтік сұранысты анықтау және қаржыландыру механизмдерін әзірлеу;

   - «Қазақстан темір жол «ҰҚ»  ЖАҚ-ын акцияландыру кезіндегі  Ресей Федарциясының аумағындағы  «Қазақстан темір жолы «ҰК»  ЖАҚ пайдаланатын темір жол  көлігі объектілері үшін шаруашылық  қазметін атқару құқығын реттеу;

   - импортты алмастыру бағдарламаларын жетілдіру және отандық кәсіпорындарды локомотив және вагон салуға кірістіре отырып, жаңа ғылыми және ресурсты сақтау технологияларын енгізу.

   Келтірілген көзқарас бірнеше дербес акционерлік  қоғамдардың қызмет істеуі жағдайында мемлекеттік органдар мен бас холдинг құрылымдар жағынан темір жол саласының басқарылуы мен атқарымдық бүтіндігін жоғалту мүмкіндігін барынша төмендетуге мүмкіндік береді.

   Бірінші кезеңді (2001 ж. 1 қаңтары – 2002 ж. 1 шілдесі)  іске асырғаннан кейінгі темір жол саласының құрылымы 21-суретте келтірілген.

   Қайта құрылымдаудың екінші кезеңі (2002 ж. 1 шілде  – 2005 ж. 1 қаңтар). «Қазақстан темір жолы «ҰК» ЖАҚ темір жол көлігінің жаңа субъектілеріне даңғылдық темір жол торабын тең құқықпен пайдалануды қамтамасыз етеді. Тасымал қызметінде бәсекелестіктің дамуы өздерінің жылжымалы құрамы бар тәуелсіз тасымалдаушылардың пайда болуымен қамтамасыз етіледі.

   Тасымалдаушыларды қалыптастыру үдерісі ҚР темір жол  көлігі қызметтерінің ерекшеліктерімен, жүк айналымының ең көп көлемі кезінде үздіксіз қызмет көрсету қажеттілігімен іске асырылады.

   Екінші  кезеңді (2002 ж. 1 шілді  – 2005 ж. 1 қаңтар) жүзеге асырғаннан кейінгі темір жол саласының құрылымы 22-суретте келтірілген.

   «Қазақстан  темір жолы «ҰК» ЖАҚ-ы ұсынатын қызметтер  тарифі (бағасы) негізгі монополиялар субъектілерінің қызметтерін реттейтін уәкілетті органның тарапынан бекітілетін және ол «Қазақстан темір жолы «ҰК» ЖАҚ-ының даңғылдық темір жол торабына тең және ашық ену мүмкіндігін қамтамасыз етуді бақылайды. Клиенттер үшін тасымал бағанасына қызметтің монополиялы түріне арналған реттелетін тарифтен және темір жол көлігінің қызметтерінің басқа түрлеріне арналған  бағаларынан тұрады. Сонымен бірге тарифтер даңғылдық темір жол торабына ену мүмкіндігі үшін, жүк қызметі үшін тарифіне және вагондарды жеткізу бойынша тасымалдаушылар қызметінің тарифтеріне бөлінеді.

   Әрі қарай дамудың кемшіліктегі бағыттары. Қазақстан экономикасының институционалды  өзгеруі мемлекет тарапынан әкімшілік  реттелетін түрінен нарық жағдайға өтуі салааралық баланстың, өндіріс  құрылымының, нарық субъектілерінің жеке меншік түрлерінің іргелі құрылымдық реформасына әкелді. Республика экономикасындағы мұндай өзгерістер темір жол көлігі жұмыстарының жағдайына әсер етті.

   Бұл «Көліктердің жабдықтарын және құрылымдарын жабдықтаудың негіздері» оқулығы алғашқы рет қазақ тілінде жазылғандықтан, студенттер орыс тілінде жазылған басқа оқулықтармен де қолданатын болғандықтан, теміржолда ұйымдастыру жұмысы орыс тілінде жүргізілетін болғандықтан, оқулықта кейбір негізгі терминдер, жұмысты ұйымдастыруға қолданатын құралдардың аттарын, т.б. көрсеткіштерді өз қалпында қалдыруға тура келді.

   Бұл оқулықта Қазақстан Республикасындағы  көліктерінің (темір жол көлігінің, атомобиль жолының, аэродромның, аэропорты, қала көлігінің т.б.) жабдықтарын  және құрылымдарын жобалаудың негіздері берілген. 

   1.1  Қазақстан Республикасындағы  темір жол көлігінің  жалпы сипаттамасы. 

   Теміржол  көлігі дегеніміз-тасымал құралдарының негізгі бір түрі.

   Адамды, жүктерді  таситын халық шаруашылығының бір саласы.

   Қазақстанның  теміржол көлігі біздің халық экономикасының негізгі, немесе шешуші қатардағы материалдық негізі болып саналады.

   Республиканың  біртұтас халық шаруашылық жүйесінде  көліктер негізгі инфрақұрылымдық  саланың бірі болып саналады. Олар Қазақстанда көлік қоғамның жүкпен жолаушыларды тасымалдауға деген қажетін және саланың өзара қарым-қатынастарын қамтамасыз етеді.

   Өткен уақытта да, алдағы уақытта да,әсіресе  жаппай тиелетін жүктерді тасымалдағанда теміржол көлігі өзінің  жетекшілік ролін (қызметін) сақтайды. Ал Қазақстанда теміржол көлігі өзінің жетекшілік қызметін  одан әрі сақтай береді.

   Қазіргі кезде Қазақстанның тасымалдау мұқтажының ұзындығы 14530 км-ден астам теміржол қамтамасыз етеді. Олар Батыс Қазақстандағы, Шығыс Қазақстандағы, Тың аумағындағы, Алматыдағы теміржолдары.

   «Тың  теміржолы» Қазақстанның орталық және солтүстік аудандарын тасымалдау жұмысымен  қамтиды. Бұған Қарағанды, Теміртау, Павлодар, Екібастұз, Қостанай т.б. территориялық  кешені кіреді.

   Бұл арада қара және түсті металлургия, көмір өндіру, энергия құрылысы, химиялық, машина жасау салалары бар. Құрылыс материалдарын шығаратын, халық тұтынатын товарлар шығаратын салалар бар. Мұнда дәнді дақылдар егетін ауылшаруашылығы да бар. Сүт, май, жеміс және т.б. өнімдерді шығаратын шаруашылықтар да бар.

   Осылардың тасымалдау жұмысын орындайтын, оларды осы тасымалдау жұмысымен қамтамасыз ететін көліктің ең негізі «Тың теміржолы» болып саналады.

   «Батыс  Қазақстан» темір жолы Қазақстанның Қызылорда, Маңғыстау, Ақтөбе, Атырау, Орал т.б. аймақтарын тасымалдау жұмысымен  қамтамасыз етеді. Бұл теміржолымен негізінде мұнай өнімдері, құрылыс маетериалдары (заттары), ауылшаруашылықтың өнімдері т.б. заттар тасымалданады.

   Алматы  темуржолы Қазақстанның Шымкент, Тараз, Алматы, Семей, Шығыс Қазақстан т.б. аймақтарын тасымал жұмысымен қамтамасыз етеді. Бұл теміржолымен көбінесе транзит жүктері, жеңіл өндірістің, тамақ өндірісінің заттарын, жолаушыларды тасымалдайды.

   Біздің  елде  Теміржол Қазақстанның барлық көлік жүйесінің негізі болып  саналады. Олардың басымшылығы сонша  барлық көліктердің жүк айналымының ¾ бөлімін теміржол көлігімен орындалады. Қазақстан темір жолы барлық аймақтарды, аудандарды бір-бірімен байланыстырады, халықтың тасымалдау мұқтажын қанағаттандырады. Өнеркәсіп пен ауылшаруашылықтың өнімдерін қалыпты түрде айналыммен қамтамасыз етеді. Сондықтан теміржол көлігінің мемлекеттік және халық шаруашылық мәні өте үлкен.

   Мемлекеттік біртұтас көліктерінің алдында оның ішінде негізгі көлік теміржол көлігінің  алдына мынандай шарттар қойылады:

   ауыл  шаруашылықтың, халық шаруашылықтың, жекеменшіліктің, барлық жүк және жолаушылар тасымалдау қажетін толық қанағатандыру  керек;

   тасымалдау  жұмысын пішінді (тиімді) түрде пайдаланып, олардың тасымалдау нарқын (құнын) кемітуге тырысу керек;

   жолаушы мен жүк тасымалдауға кететін (жұмсайтын) уақыты (мерзімді) қысқарту керек;

   еліміздің тасымалдау жұмысын (жолаушыларды жөнелту-түсіру, жүктерді тиеу-түсіру т.б.) күн-түн демей, қыс-жаз демей, қар-жаңбыр демей мезгілінде, керекті мөлшерде орындауы керек;

   күннен  күнге адам тасымалдау жұмысын жақсарту керек (жылдамдату, комфортын көтеру т.б.);

   тасымалдау  процессінде (жүрісінде) жүк бұзылу, жүкті ұрлау т.б. нәрселер жойылуы  керек;

   жолаушы және жүк тасымалдауды қауіпсыздандыру  керек;

   көліктер  ауаны, суды, жерді былғамаулары керек;

   қозғалыс  кезінде көліктің жылжымаларын құрамын қауіпсыздандыру керек т.б.

   Теміржол  көлігі еліміздің табиғат байлығын игеруге, елдердің материалдың, мәдени қажеттерін қанағаттандыруға және Қазақстанды  басқа шетелдермен байланыстырып  дамытуға жәрдемдесіп себепкер болады. Ел қорғау ісінде де теміржолдың маңызы өте зор.

   Осы айтылған жұмыстарды орындау үшін теміржол әртүрлі инженерлік құрылыстармен, техникалық құрылғылармен т.б. әр-түрлі  құралдармен жабдықталған. Оларға мыналар  жатады:

   Жылжымалы құрамдары:

   - локомотивтер (паровоз, тепловоз, электровоздар);

   - вагоншаруашылығы (цистерна, ашық вагон,  жабық вагон, жарты вагон, жолаушылар  вагоны т.б.);