«Идеал-Маркет» ЖШС-нде жеке тұлғаларына салық салу механизмі және оны жетілдіру

- салық салу  объектiсi болып табылатын бiр  автокөлiк құралы бойынша –  меншiгiнде мотоколяскалары мен  автомобильдерi бар мүгедектер;

- салық салу  объектiсi болып табылатын бiр автокөлiк құралы бойынша – Кеңес Одағының Батырлары мен Социалистiк Еңбек Ерлерi, «Халық қаhарманы» атағына ие болған, Даңқ орденiнің үш дәрежесімен және «Отан» орденiмен наградталған адамдар, «Ардақты ана» атағын алған, «Алтын алқа», «Күмiс алқа» алқаларымен наградталған көп балалы аналар;

- ауыл шаруашылығы  құралымынан шығу нәтижесiнде  пай ретiнде алынған, пайдалану  мерзiмi жетi жылдан асқан жүк  автомобильдерi бойынша жеке тұлғалар  көлiк құралдары салығын төлеушiлер  болып табылмайды. 

3. Қазақстан Республикасында жеке тұлғаларға салық салуды жетілдіру бағыттары 
3.1 Қазақстан Республикасында жеке тұлғаларға салынатын салықтың бюджетті қалыптастыруын арттыру

      Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында өзекті мәселелердің бірі болып, салық ауыртпалығы саналады. Бұл мәселе, әсіресе, шаруашылық іс-әрекетпен айналысатын әр түрлі агенттерді толғандырады. Олар: мемлекеттік, кәсіпорындар мен ұйымдар, жалдамалы жұмысшылар.

        Сонымен  қатар  кейбір мамандардың ойынша Қазақстанда  салық  ауыртпалығының  деңгейі жоғары болып табылмайды.  Әдетте бұл  жалпы ішкі өнімдегі салық ауыртпалығының үлесінің көрсеткішіне негізделеді. Қазақстан Республикасының бюджетінің  салықтық түсімдерінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі жалпы алғанда 19-20 пайызды  құрайды. Мысалы, 2004 жылы салықтық түсімдер 1186137 миллион теңге  болды, ал жалпы ішкі өнімнің сомасы  5870,1 миллиард теңгені  құрады. Сонда салықтық түсімдерінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі мынадай болады: (1186137 миллион/5870,1 миллиард) 100 пайыз=20,2 пайыз. Ал  Ресейдегі салықтық түсімдерінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі  35 пайыз. Бұл батыс елдеріндегі көрсеткіштерге сәйкес келеді және “ нарықтық экономикасы тұрақтанған елдің фискалдық жүйесі Қазақстандық үлгіден төлемдердің көлемімен де, құрылымымен де жалпы алғанда айырмашылығы жоқ деуге болады ” деген тезистің растығын дәлелдейді.

        Жеке табыс салығының тез дамуы салық салу аймағында 10 жылда түпкілікті өзгерістерге  қол жеткізуге мүмкіндік берді  және де бұл процесс әлі күнге дейін жалғасуда. Бұрын бұл салық теоретикалық дискуссиялар мен трактаттардың шегінен ары ешкімге белгілі болған жоқ еді. Бүгінгі таңда бұл салық 120-дан астам елдің салық жүйелерінде маңызды компоненттердің бірі және оның үлесіне  әлемдегі салықтық түсімдердің  төрттен бір бөлігі келеді [20].

    10 кесте. Мемлекеттік және республикалық бюджеттер атқарылуының  салыстырма  талдауы.

Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің 2009-2012 жылдардағы  дамуын  талдау барысында  Республика жалпы  алғанда еліміздің бюджеттегі салықтық түсімдердің өсуінің қарқыны байқалады. Соның ішінде жеке табыс салығының  көрсеткішін көреміз.

11 Кесте. Мемлекеттік бюджеттегі салықтық түсімдердің мөлшері, миллион теңге есебімен, 2009-2010 жылдары.

      Жоғарыдағы кестеден  көріп отырғанымыздай жеке табыс  салығының түсуін жыл сайын   көбеюін  көруге болады. 2009 жылы жеке табыс салығы 68574 теңгені құраса, 2010 жылы 77381 теңге, 2011 жылы 93281 теңге, ал 2012 жылы 98535 теңге болған. Жеке табыс салығының сандық көрсеткіштерінің  ұлғаюына  қарамастан  оның мемлекеттік бюджет кірісіндегі үлесі сол күйінде өзгеріссіз  қалды деп айтуға болады. Бұл дегеніміз қарастырылып жатқан салықтың элементтерінің  көпшілігі сауатты жасалғандығын дәлелдейді. Мысалы, қолданылып жатқан жеке табыс салығының есептеу және төлеу  механизмнің дұрыс ұйымдастырылуы өтпелі кезеңде мемлекетімізге жаңа  экономикалық жағдайларға  бейімделуіне  мүмкіндік берді [6].

Қазіргі экономикалық жағдайда жеке табыс салығы және оның прогрессиясының қойылымының өсіруіне бағытталуы ақталмайды. Салық салу жүйесіндегі болжамдалып жатқан өзгерістерге сүйенсек жеке табыс салығы 40%-ке дейін төмендетіледі. Соның өзінде тағы да өзіндік салыну механизмі енгізіледі және бұл рационалды, себебі инфляцияның қарқынды даму процесінде нақты жалақы номиналды жалақыдан айырмасы бірдестен өседі, сондықтан да қойылымның өсуі халықтың абсолютті көпшілігінің жағдайын қиындатады. Салық қойылымының өсіп отыратын жағдайында табыс табуды көбейтудің мағынасы жоғалады, адамдар салық төлеуден жалтара бастайды және өз табыстарының көлемін жасырады. Осылайша квалификациясын көтеруге, жұмыс уақыт диапазонының көбейуіне, өзін-өзі жетілдіруде қызығушылық жоғалады.

Салық ставкасының  жоғары болуы салық төленгеннен  кейінгі еңбек ақысын елеулі түрде  төмендетеді. Жоғарғы маргиналды салықта  табыстың өсімшесіне салынатын салықтар жеке табыс тұрғыдан қосымша еңбек ету және нормадан тыс жұмыс істеу пайдасыз жағдайды тұдырады. Әсіресе жоғарғы табыс кейбір әлеуметтік жәрдем ақылардан айырады. Сонымен материалдық ынталандырушыға қарағанда (ақшалай сый ақы, жалақы айырмасы т.б.) жоғарғы маргиналды салық, жалпы өндіріспен еңбек ынталандыруына жағымсыз салдар тудыруы мүмкін.

Салықты реттеудің  теориясы мен тәжірбесі көрсеткендей белгілі – бір жағдайлардағы  салық ставкасының төмендеуі  өндірістің ұлғаюына, пайданың өсуіне және оның салдары болатын  бюджеттің  салық түсімінің көбеюіне әкеледі. Салық ставкасының төмендетілуі көлеңкелі экономикамен күресудің өзіндік - бір шарасы болып табылады. Керісінше ставканың өсуі, көлеңкелі бизнестің дамуына әкеледі.

Мемлекеттің бюджетті ұлғайту жобаларын салық есебіне қаржыландыру және салықты төмендету ұсыныстары күтіліп жатқан жағымды әсермен жанама шығындарды қоса алғандағы шығындарды салыстыруға негізделуі керек. Олай болмаса жеке салымдармен сыйақылар арасындағы байланыс үзіледі, ал жалпы шаруашылық жүйе тиімділігі азайып, нарықтық механизм сыр бере бастайды.

Халықтың жеке табыстарына салық салу мәселесін  шешу қиыншылығы оппоненттердің теориялық  көз-қарастарымен анықталатын әр түрлі  әдістерде көрініс табуда. Жоғарыда көрсетілгендей экономикалық іс-әрекеттің маңызы ынталандырушы ретіндегі төлеуге қабілетті сұранысты ұлғайтуды қарастыратын кейсияндық модель жеке табысқа прогрессивті салық салуды қолдаушылардың теориялық базасы болып саналады. Мұны былай түсіндіруге болады: төмен табыс бірден тұтынуға кетеді де, тұтыну сұранысын ұлғайтады және өндірістің өсуін ынталандырады. Жоғарғы табыс болса көбінесе жинақтауға жұмсалады, сондықтан да бұл табыс жоғары салық салу өндірісінің өсу ынталандырушысына кері әсер етпейді. «Ұсыныс экономикасы» теориясын қолданушылар және монетаристер қарама-қарсы шараларды ұсынады. Олардың ойынша, жоғарғы табысты жинақтау инвестицияны көбейтуді және өндіріс үшін сәйкес қаржы ресурстарын қалптастырады. Сондықтанда бұл теорияны қолданушылар салық салу практикасында пропорционалды төмендеу (немесе ең болмаса аз прогресивті шкала бойынша алынатын) жеке табыс салығы қажет деп санайды. Жеке табыс салығына қатысты салық жүйесінің тиімді және әсерлі қызмет етуі үшін тікелей салық органдарының жұмысына тиімді әсер ететін мәселелерді шешу қажет. Себебі салық салу аясы мемлекеттегі экономикалық қатынастардың кең көлемін алып отыр [28].

Демократиялық шаруашылық құрылымында жеке табыс  салығының қандай болатыны тек қана салық төлеушілерге тәуелді. Кейбір экономистердің ойынша бюджеттің кірісін көбейту және салық жиналуын жақсарту үшін, салық деңгейін және олардың түрлерін күрт азайту қажет дейді.

Қазақстандағы жеке кәсіпкердерден салық алу жағынан  салық әкімшілігін күшейту қажет, бұл дегеніміз салық ставкаларының  көбеюін білдірмейді, бұл жоғардағы төлеушілердің салық ауыртпашылығын төмендету болып табылады.

Республикамыздағы салық жүйесін одан әрі жетілдірудің маңызды мәселесі болып заңды тұлғаларға салық салуды кезеңмен әлсірету, салық ауыртпашылығын жеке тұлғаларға бір қалыпты ауыстыру болып саналады.

Халықтың көп  бөлігінің жалпы деңгейінің төмендеуіне  қарамастан салық ауыртпашылығының қомақты бөлігін көтеретін жеке тұлғалар көбейуде. Бірақта, жеке тұлғаларға негізгі салық ауытрпашылығын аудару қазіргі кезде мемлекеттің салық саясатының перспективті мақсаты ретінде қарастырылуы тиіс және бұл жеке тұлғалардың көп бөлігіндегі табыстың өсумен ғана жасалынуы қажет.

Дамыған елдер  арасындағы ең жоғарғы жеке табыс  салығын Скандинавия  елдерінде  – бұл салықтың жоғарғы деңгейі 60-69%-ке тең, бірақ мұнда өмір сүру деңгейі де ең жоғарғы, айырмашылықтар реттеледі, ең жоғарғы табыс орташадан бес еседен жоғары асады. Скандинав елдерінде халықты әлеуметтік қорғау дәрежесі ең жоғарғы, бұл дегеніміз балаларға, бала тәрбиелеп жүрген аналарға дотациялар, жұмыссыздарға арналған жәрдем ақы, тұрмыс жағдайы төмендерге және аз қамтамасыз етілгендерге жәрдем ақының жоғарғы деңгейімен түсіндіріледі, яғни жеке табыс салығының жоғарғы қойылымдарын төлеудің орын толтыратын өзіндік бір рөл атқарады. Бірақ бұл елдердің өзінде 1993 жылы жеке табыс салығының қойылымдары төмендетілді, себебі табыс табуда және еңбекке деген қызығушылық төмендей түсті.

Біздің тәжірбиеде үкімет халықты әлеуметтік қорғауда жоғары деңгеймен қамтамасыз ете  алмайды, себебі халықтың шамамен 60%-тейі төмен немесе болмаған жағдайда минималды өмір сүру деңгейінде болып табылуда.   

Біріккен Ұлттар Ұйымының анықтамасы бойынша минималды  өмір сүру деңгейі адамның өз еңбек  ақысына барлық керекті деңгейі  бұл - азық-түлігіне, киім-кешегіне, отбасыны қамтамасыз етуіне, өз күшін қайтару мүмкіншілігіне, тағы басқа өмір сүру жағдайы қажеттіліктерін өтеуі. Ал біздің табыстың минималды өмір сүру деңгейі бұл талаптарға сай келмейді.

Сондықтан да қазір  біздің экономикамыздың тығырықшық жағдайында автоматикалық, басқаша айтатын болсақ жеке табыс салығын жинауды банктік қызмет көрсету арқылы мәжбүрлеп алуды енгізу өте маңызды.

Өтпелі кезеңдегі жағдайында жеке табыс салықты жалдамалы  еңбекті пайдаланатын кәсіпорындар, ұйымдар және тағыда басқа шаруашылық жүргізуші субъектілерге жеке тұлғалардан ауыстыру мақсатқа сай болып саналады. Сондағысы осы жеке табыс салықты қазіргідей тұтыну қоры үлесінен емес, төлем соммасынан аудару керек. Бұл жағдайда қажет емес тәуелділік қалыптасады, ол былай көрінеді: азаматтың номиналды табысы өскен сайын мұның көп бөлігі объективті түрде мемлекетке, аз бөлігі- азаматқа түседі. Егер де жеке табыс салығының төлем сомасынан төленетін болса, онда азаматқа қолма-қол төленетін сома мөлшері көбейсе, осы жалақыға салықта жоғарылайды, яғни кәсіпорын өз жұмыскерлеріне жалақыны көбірек төлесе мемлекет қызығушылық танытады.

Ал жеке тұлғалардың  өздері жеке табыс салығынан босатылатын  еді. Салықты кәсіпорын төлейді, және де бұл шығындар өзіндік құнға  жататын еді. Жеке табыс салығын алу механизімін жоғарыда айтып кеткендей автоматты түрде, банктік операциялар арқасында болу керек. Жұмысшылардың жалақысы түскеннен кейін кәсіпорын өз меншігінің қаражатынан бюджетке белгілі бір пайызын аударып отырады (немесе банк автоматты түрде шоттан алып отырады). Егер кәсіпорында керекті сома болмаса, онда банк бұл қаражатты кәсіпорынға бермейді.

Бұл жағдайда әлеуметтік сақтандыру салығы жойылады, себебі ол осы сомма ішіне кіріп кетеді.

Бұл салық қызметкерлерінің өздерінің жұмысын жеңілдетеді. Мемлекет жалақыны төлеу деңгейі төмендемей, керісінше өсу тенденциясы болу үшін қатаң бақылау жүргізуге қызығушылық танытады. Сол уақытта кәсіпорындардың өздері де, өндірістік еңбектің өсуі мен өндіріс көлемінің артуында объективті қызығушылықтары болады. Себебі өз жұмысшыларына олардың жоғары жалақыларын өтеуге мүмкіншілік береді.

Қазақстандағы халық табысының қалыптасқан  жағдайда коммерциялық аясында әрекет ететін халық бөлігі басқаларға қарағанда  табыстары айтарлықтай жоғары. Бұл  өз кезегінде қоғамда белгілі әлеуметтіктік теңсіздікті тудырады. Бұған қарсы шара ретінде мемлекет қысқа мерзімге оларға бөлек, жоғарылау прогрессивті салық қойылым шкаласын бекіту қажет. Бірақ бұл шара қысқа мерзімге қолданылуы керек.