Салықтың экономикалық мәні, мазмұны, атқаратын қызметтері, түрлері және шет елдердің салық салу тәжірибесі

Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салығына мыналар жатады:

-            бонустар

-            роялти

-            үстеме пайда салығы.

Бонустар жер қойнауын пайдаланушылардың тіркелген төлемдері болып табылады. Және жер қойнауын пайдалануға жасалған келісім-шартта белгіленген мөлшерде  ақшалай нысанда төленеді. Жер қойнауын пайдаланушы жер қойнауын пайдалануды жүргізудің жеке жағдайларын негізге ала отырып, бонустардың мына түрлерін  белгілейді:

-            қол қойылатын;

-            коммерциялық табу бонусы.

Роялти.

Жер қойнауын пайдаланушы роялтиді Қазақстан Республикасының аумағында өндірілетін пайдалы қазбалардың әр түрі бойынша, оның сатып  алушыларға өткізілгенінен немесе өз қажетіне пайдаланғанына қарамастан жеке төлейді.

Үстеме пайда салығын төлеушілер – жер қойнауын пайдалану шартына сәйкес пайдалы қазбалардың түрлерін өндіретін, салық салу режимінің бірінші үлгісі бойынша салық төлейтін жер қойнауын пайдаланушылар.

Жер қойнауын пайдаланушы ішкі пайда нормасының 20 пайызынан астамын алған салық кезеңіндегі әрбір жекелеген келісім-шарт бойынша  жер қойнауын пайдаланушының таза табыс сомасы үстеме пайдаға салық салу объектісі болып табылады.

              Үстеме пайдаға салынатын салық, салық кезеңінің аяғында қол  жеткен ішкі пайда нормасының деңгейі негізге алына отырып, салық Кодексінде белгіленген ставкалар бойынша есептеледі.

              Үстеме пайда салығы салық кезеңіндегі таза пайдаға мынадай ставкалармен бекітіледі.

Кесте-2

Жер салығы.

Республикадағы жер қатынастары саласындағы өзгерістер Қазақстан Республикасының жер реформасы жөніндегі заңдарында, Жер Кодексінде бейнеленеді. Қазақстанның Жер Кодексінде Жер Республиканың айрықша меншігі деп айтылған. Жерді иелену және пайдалану үшін төленетін ақы жер салығы ретінде қарастырылады. Бұл салықтың мақсаты жерді ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету және жерді сақтау, құнарлығын арттыру, жергілікті аймақтардың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін қажетті шараларды іске асыру үшін бюджетке түсетін табыстарды құру. Жер салығы толығымен жергілікті бюджетке түседі, сондықтан бұл жергілікті өкімет органдарының аталған салықты жинауға мүдделерін арттырады.

Жер салығын төлеушілер – меншігінде немесе тұрақты пайдалануында жер учаскесі бар заңды тұлғалар (оның ішінде резидент еместер), олардың филиалдары, өкілдіктері және жерге иелік етуші жеке тұлғалар.

Жер салығының мөлшері жер учаскесінің саласына, құнарлығына, орналасу аймағына және сумен қамтамасыз ету мүмкіндігіне қарай анықталады және жер иесі мен жерді пайдаланушының шаруашылық нәтижесіне байланысты болмайды.Жер салығы жер алаңының бірлігі үшін жыл сайынғы тіркелген төлем түрінде белгіленеді. Ал басқа мемлекеттерге берілген жер учаскесін пайдаланғаны үшін салық салудың тәртібі мен шарттары Қазақстан Республикасының осы мемлекеттермен жасасқан шараларымен анықталады.

Жер салығының салық салу объектісі – жерге иелік ететін немесе пайдаланатын заңды және жеке тұлғалардың қарамағындағы жер учаскелері. Олардың түрлерін атап өтетін болсақ, олар мыналар:

1.        Ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жерлер;

2.        Елді мекендік жерлер;

3.        Өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де мақсаттағы жерлер;

4.        Ерекше қорғалатын табиғи аумақтағы жерлер;

5.        Орман қоры жерлері;

6.        Су қоры жерлері;

7.        Қордағы (запастағы) жерлер.

Жер салығы бойынша жеңілдіктер беріліп, салықтан босатылатын төлеушілер:

-            біртұтас жер салығын төлеушілер;

-            діни бірлестіктер;

-            мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылатын ұйымдар;

-            уәкілетті органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы  түзету мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары;

-            салық салу режимінің екінші үлгісі бойынша жұмыс жасайтын жер қойнауын пайдаланушылар;

-            „Батыр ана” атағын алған, „Алтын алқамен” марапатталған көп балалы аналар;

-            Ұлы Отан соғысына қатысушылар мен оларға теңестірілген  тұлғалар, бала кезінен мүгедек тұлғаның ата-анасының біреуі.

Мүлікке  салынатын салық.

Салық салу объектісіне қарай мүлікке салынатын салық тікелей салықтарға жатады. Белгіленген ставкаларды есепке ала отырып, салық мүліктің құнына тікелей салынады.

Мүлік салығын төлеушіер:

-              Қазақстан Республикасының аумағында меншік шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында салық салу объектісі  бар заңды тұлғалар (соның ішінде Қазақстан Республикасында қызметін жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының резидент емес  тұлғалар);

-              Қазақстан Республикасының  аумағында меншік құқығында салық салу объектісі бар жеке кәсіпкерлер;

-              меншік құқығында салық салу объектілері бар жеке тұлғалар.

Меншік иесі салық салу объектілерін сенімгерлік басқаруға немесе жалға берген кезде меншік иесімен келісім бойынша салық төлеуші сенімгер басқарушы немесе жалға алушы болуы мүмкін.

Жеке тұлғалар үшін салық салу объектісі - Қазақстан Республикасының аумағындағы тұрғын үй – жайлар, саяжай құрылыстары, гараждар және өзге де құрылыстар, ғимараттар болып табылады.

Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер үшін салық салу объектісі – негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің орташа жылдық құны.

Салық Заңдылығына сәйкес төмендегі объектілерге мүлік салығы салынбайды:

-                жер салығын салу объектісі болып табылатын жер;

-                көлік құралдарына салық салу объектісі болып табылатын көлік құралдары;

-                Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі  бойынша консервацияда тұрған негізгі құралдар;

-                жалпыға ортақ пайдаланылатын мемлекеттік автомобиль жолдары мен оларға салынған жол құрылыстары;

-                бұрылу беделі және т.б.

Мүлік салығының ставкалары:

а) заңды тұлғалар  мен жеке кәсіпкелер үшін салық салу объектісінен 1% пайыз;

б) төменде көрсетілген заңды тұлғалар үшін салық ставкасы салық салу объектісінен 0,1% пайыз;

- діни бірлестіктерден басқа коммерциялық ұйымдар;

- әлеуметтік саладағы ұйымдар;

- негізгі қызмет түрі кітапханалық қызмет көрсету саласындағы жұмыстарды орындау болып таблатын ұйымдар;

- ғылыми кадрларды мемлекеттік аттестациялау саласындағы функцияларды жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорындар.

              Төмендегі жеке тұлғалар мүлікке салынатын салықтан босатылады:

1)            бірыңғай жер салығын төлеушілер;

2)            салық салу режимінің екінші үлгісі бойынша жұмыс жасайтын жер қойнауын пайдаланушылар;

3)            тек мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылатын ұйымдар;

4)            Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі, оның филиалдары мен өкілдіктері және т.б.

Көлік құралдарына салынатын салық тікелей салық және мемлекет пен  көлік құралдарының арасындағы экономикалық қатынастарды реттейтін  салықтарға жатады. Көлік құралдарының иелері көлік құралдарын иемдену барысында республиканың автомобиль жолдарын пайдаланады. Ал осы автомобиль жолдарын қаржыландыруды мемлекеттік бюджет жүзеге асырады. Сондықтан көлік  құралдарына салынатын салықтың экономикалық мәні зор деп айтуға болады.

Көлік құралдарына салынатын салық салу объектісіне қарай тікелей салықтарға жатады. Ал пайдалану белгісіне қарай бұл көлік құралдарына салынатын салық арнайы салықтарға жатады. Өйткені, бұл салықтан  жиналған ақша қаражаттары сол көліктер жүретін  жолдарды жөндеу үшін арнайы мақсатқа жұмсалады.

Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай көлік құралдарына салынатын салықтар нақты салықтарға жатады. Өйткені бұл салық көлік құралдарының сыртқы белгісіне қарай табыстың түсуін есептеместен салынады. Ал салық  салынатын органға қарай көлік  құралдарына салынатын салық жергілікті салықтарға жатады.

Бұл салықты төлеушілер меншік құқығында салық салу объектілері бар заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері көлік құралдары салығын төлеушілер болып табылады.

Салық салу объектілеріне уәкілетті органда мемлекеттік тіркелген және есепте тұрған көлік құралдары (тіркемелерді қоспағанда) жатады.

Жүк көтергішті 40 тонна және одан асатын карьерлік автосамосвалдар; мамандандырылған медициналық көлік құралдары салық салу объектілері болып табылмайды. Көлік құралдарына салынатын салық жылына бір рет төленіп отырады.

Экспортқа шығарылатын шикімұнай мен газ конденсатына рента салығы.

Бұл салықтың жаңа түрі 2005 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап енгізілді.

Рента салығын  төлеушілер экспортқа шикімұнай мен газ конденсатын, контрактімен жер  қойнауын пайдалануды бөліскеннен басқа жеке және заңды тұлғалар болып табылады.

Рента салығының объектісі экспортқа шығарылатын шикімұнай мен газ конденсаты.

Рента салығының базасы экспортқа шығарылатын шикімұнай мен газ конденсатының нарықтық құны мен көлемінен салық төлеушінің тасымалдау шығынының шегеру айырмасы болып табылады.

Рента салығының ставкалары келесі көлемде салынады:

Кесте-3