Салықтың экономикалық мәні, мазмұны, атқаратын қызметтері, түрлері және шет елдердің салық салу тәжірибесі

Диаграмма №9

2004 жылы Көксу ауданының бюджетіне түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің түсу көлемін 13-ші кестеден көруге болады.

Бюджетке түсетін салықтар және төлемдерді жинау жоспары 104,8%-ға орындалды, болжам бойынша бюджетке 216382мың теңге, ал нақты түскен ақша қаражаттар көлемі 225086,7мың теңгені құрады. 2003 жылмен салыстырғанда, 2004 жылы бюджетке түсетін салықтар мен міндетті төлемдердің  төмендегенін көріп отырмыз (2003жылы-289161,4мың теңге, 2004 жылы-225086,7мың теңге). Яғни, 2004жылы бюджетке төленетін салықтар мен міндетті төлемдер көлемі 2003 жылға қарағанда 64074,7мың теңгеге қысқарған. Түсімдердің төмендеу себебі, ағымдағы жылы «Көксу-Шекер»ААҚ-ы және «Құрылысшы»ЖШС-гінің өткен жылдардағы ауытқулары байқалды, сонымен қатар «Көксу Арна»ЖШС, «Самрук»ЖШС, «Маулимбай»ЖШС-рі бойынша банкроттық процесс жүрді.

Республикалық бюджет кірісіне 37764 мың түседі деп теңге болжам жасалды, түскен қаражаттары 38820,5мың теңге болды, яғни өсім көрсеткіші 105,7%-ды құрады. Республикалық бюджетке түсетін басқа да салықтық емес түсімдерге 83 мың теңге болжам жасалды, ал нақты түскені 129,2мың теңге болды, яғни жоспар 155,7%-ға орындалды, ауытқуы 46,2мың теңге болды.

              Жергілікті бюджет бойынша болжам 178618мың теңгені құрады, ал нақты түскен ақша 186266,2мың теңге болды, жоспар 104,7%-ға орындалды.

Кесте-14 2005 жылы Көксу ауданының бюджетіне түсетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер.

Диаграмма №10

Көксу ауданы бойынша 2005 жылдың  есебі бойынша 2004 жылмен салыстырғанда бюджетке түсетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер көлемінің жоғарлағанын байқаймыз. Бюджетке түскен салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің түсу көлемін 14-кестеден көруге болады.

Бюджетке түсетін салықтар мен міндетті төлемдерді жинау жоспары 104,4%-ға орындалды.

2005 жылғы болжам бойынша бюджетке 247772мың теңге түсуі керек, ал нақты  түскен ақша 256739,4 мың теңгені құрады, яғни жоспар 8967,4мың теңгеге артық орындалды.

Республикалық бюджет бойынша болжам 44273 мың теңгені құрады, ал нақты түскені 46166,5мың теңге болды, яғни жоспар 108%-ға артық орындалды.

Республикалық бюджеттің негізгі кіріс көзі-резидент заңды тұлғалардың корпорациялық табыс салығына 2005жылы-18677 мың теңгеге болжам жасалды, ал нақты түскені 19872,3 мың теңге болды, яғни жоспар 106,4%-ға артық орындалды.

ҚҚС-ға бойынша түскен түсім 26266,3мың теңгені құрап, жоспар 102,7%-ға орындалды.

Жергілікті бюджет бойынша болжам 203499мың теңгені құрады, ал нақты түскені 256739,4 мың теңге болды,жоспар 103,5%-ға артық орындалды. 2004 жылмен салыстырғанда 2005жылы мынадай салық түсімдерінің өскенін көруге болады:

      төлем көзінен ұсталатын жеке табыс салығы 47696,2 мың теңге (2004ж-36754,1 теңге болды).

      Әлеуметтік салық 130361,4мың теңге (2004ж-117918,7мың теңге);

      біртұтас жер салығы-2031,4мың теңге (2004ж-1958,1мың теңге болған).

Кесте-15 Экономика салалары бойынша салықтар мен төлемдердің түсуі, млн.теңге (2002-2005 жылдар).

Диаграмма №11

Экономика салалары  бойынша салықтар мен төлемдердің түсу құрылымын

15- кестеден көруге болады.

Экономика салалары бойынша 2005жылы түскен салықтар мен төлемдердің көлемі 280078 мың теңге болды. Бұл көрсеткішті 2004 жылмен салыстырсақ, түскен барлық салықтар мен түсімдер көлемі 36220 мың теңгеге өскен. (2004жылы 243858 мың теңге түсті).

Сала құрылымы бойынша  2003жылы жоғарғы өсім мына салаларда байқалды. ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығында

      39540 мың теңге немесе 13,8%;

өңдеу өнеркәсібінде

      109417 мың теңге немесе 38,2% болды.

Салықтардың өсуі жаңа кәсіпорындардың құрылуы мен бұрын істемей қалған кәсіпорындардың іске қосылуынан болды.

2005жылы денсаулық сақтау саласы бойынша түскен салықтар мен түсімдер көлемі 12622мың теңгені құрады. Өткен жылы бұл көрсеткіш 9681 мың теңге болған, яғни өсім көрсеткіші 2941 мың теңге болып отыр.

Бөлшек және көтерме сауда қонақ үй және мейманханалар, мемлекеттік басқару, білім беру, құрылыс салалары бойыгша өсім байқалады. Бұндай экономикалық көрсеткіштер өсімі өз кезегінде мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етуге және оны одан әрі дамып өркендеуіне   экономикамыздың дамуына өз үлесін қосуда.

Көксу ауданы бойынша 2002-2005 жылдар аралығында бюджетке төленетін салықтар мен міндетті төлемдердің түсу динамикасы

Диаграмма №12

ІІІ  ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

3.1  Қазақстан Республикасының салық саясатының даму жағдайы

Салықтар мемлекеттің егемендігінің бір көрінісі. Осынысымен салықтар  мемлекет меншігі мен заңдарынан түсетін табыстан ерекшеленеді. Салықтарды жинау әрқашанда ақша шығару немесе Заң әділеттілігі сияқты мемлекеттің егемен құқы болып табылады.

Экономистердің анықтауы бойынша салық саясаты қаржы саясатының  бір бөлігі болып табылады. Салық саясатының мазмұны мен мәні қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылысы билік басында тұрған тұлғамен шарттастырылады.

Салық саясаты мемлекеттің мемлекеттік шығындарды, салық салу және мемлекет бюджетінің ахуалын өзгертуі бойынша толық жұмысбастылықты,төлем балансының тепе-теңдігін қамтамасыз етуге және экономикалық өсуге бағытталған іс-шарасы деп түсіндіріледі.

Жалпы экономикалық негізделген салық саясаты қаражаттарды орталықтандыруды, оптимизациялауды салық жүйесі арқылы жүзеге асыруды мақсат тұтады, яғни салық саясатының негізгі мақсаты осы іс-шаралар арқылы мемлекет бюджетін толықтыру және бұл қаржыларды ең басты - әлеуметтік салаға бөлу, бұл үздіксіз жүретін процестер.[18]

Батыс экономисері салық саясатын өз алдына бөлмейді және мемлекет шығындарының барысын қарастырып алмай салықтардың қызметін қарастырмайды. Олар оны: салықтар – ең алдымен мемлекеттің өзінің қызметі мен міндетін орындауын қамтамасыз етеді деп түсіндіреді.

Бұл саясатты олар мемлекеттік бюджетке қатысты, шығындар, салықтар мен сальдо көлемінің үкіметтің жұмысбастылықтың, өндіріс көлемінің және инфляция деңгейін өзгерту мақсатындағы арнайы шешімдерінің нәтижесінде анықталатын дискрициондық фискалды, яғни салық саясаты деп атап көрсетеді.

Сондай – ақ дискрициондық емес салық саясаты ұғымы бар, ал аталған өлшемдердің, жиынтық табыстың циклдық ауытқулары кезінде өзгеруі, бұл саясат таза салықтық түсімдердің бюджетке түсуін, ЖҰӨ-ң өсуі немесе төмендеуі кезендерінде не өсіреді не азайтады, бұл өз кезегінде экономикаға тұрақтандыру әсерін тигізеді. Бұл жерде аталған таза салықтық түсімдер – бюджетке түсетін салықтық түсімдер мен Үкімет  төлеген трансферттер сомасының айырмасы. Осыған орай салық саясатын ұдайы өндіріс қажеттіліктерін  және қоғамдық байлықтың өсуін қамтамасыз етуге қабілетті мемлекет және басқару органдарының ғылыми негізделген және экономикалық мақсатты тактикалық және стратегиялық құқықтық әрекеті деп те қабылдауға болады. 

Салық саясатын жүргізудің негізгі бастамасы – салық төлеушілерден салық төлемдерін алу немесе құқықтық Ережені қамтамасыз ету ғана емес, сондай – ақ салық салу әсерінен қалыптасатын шаруашылық  - экономикалық қатынастарды жан жақты бағалау. Мысалы, құлдыру кезеңінде жиынтық сұранысты көтеру  мақсатында, әдейілеп бюджет тапшылығы қолдан жасалады, яғни бұл мемлекеттік шығындарды өсіру немесе салықтарды төмендету арқылы жүзеге асырылады. Ол жаңа жұмыс орындарын ашуды, қаржыландыруды көздеуі мүмкін, ал өндірістің дамуы кезеңінде бюджеттік артықшылық тудырылуы мүмкін.

Салық саясаты ағымдық қана емес, болашақ кезеңге де бағытталады, яғни бұл ағымдық кезеңге  арналған тактика емес, салықтық стратегия. Егер де мемлекет қоғамдық корпоративті және жеке экономикалық мүдделерді ұштастыруды мақсат ететін болса, онда тактика мен стратегия бірігіп, бір болады. Ағымдық кезеңде салық салуды үйлестірулердің сәтсіз болуы – салық саясатын жүргізуді тежеп қана қоймайды, мемлекет экономикасын залалдандырады.[19]

Ресей экономисі, салық төңірегіндегі еңбектердің авторы Черник Д.Г. – салық саясаты мемлекеттік реттеудің негізгі құралы және жеке кәсіпкерлікке қаржылық әсер етеді деп санайды.

Салық саясаты қаржы құралдарын жинаудың формалары мен әдістерінің жиынтығы ретінде күрделі құбылыс, ол өз кезегінде салық механизмдері, яғни тетіктері арқылы жүзеге асады,олар: салық салу элементтері: субъект, объект, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы мен міндеттері, салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.

Мұнда осы тетіктер арқылы бір жағынан экономика субъектілерінен біршама көлемді қаржы ресурстарын алу көрсетіледі, ал келесі жағынан олардың іскерлік қабілеттілігінің деңгейін түсірмеу де жолға қойылады.

Бұл порадокстың шешімі сапалы компромис негізінде жүзеге асырылуы тиіс.

Жоғары дамыған салықтық қатынастар жағдайында салық саясаты ұлттық табысты өндіріс құрылымын территориялық аумақтық экономикалық дамыту, тұрғындардың табыс деңгейін өзгерту мақсатында қайта бөлу үшін қолданылады.

Жалпы салық саясатының жүргізілу  барысындағы негізгі мақсаты:

-                  Мемлекеттің жалпы шаруашылығын реттеу үшін жағдай туғызу

-                  Нарықтық қатынастар  процесінде халық табысы деңгейіне қатысты теңсіздіктерді жою.[20]

Осы мақсаттарды көздеген салық саясатында мемлекеттің салыстырмалы дербестігі пайда болады. 

Салық саясатын өзгерте отырып, салық механизмімен манипуляция жасай отырып, мемлекет экономикалық дамуды ынталандыруға немесе оны  тежеуге мүмкіндігі болады.

Салық саясаты арқылы іске асатын салықтық реттеу мемлекеттің шаруашылық  өмірін қамтиды, өйткені салықтық шаралар базистік қатынастарға әсер етудің әмбебап құралдары болып табылады. Мұндай реттеудің мақсаты – компанияның ішкі және сыртқы қызметтеріне,  инвестициялық қызметтеріне жалпы салықтық климат тудыру және  капиталдың салалық және регионалдық қозғалыс бағытын ынталандыру.

Мемлекеттік салық саясатының жүзеге асырылуына қажет  салық механизмдеріне салық заңдылықтары арқылы заңды форма береді және  оны реттейді, дәл осы салықтарды өндіріс қатынастарынан оқшау етіп көрсетеді.