Салықтық бақылау механизмдері

Салықтық бақылау –  қаржылық бақылау элементі және салық  механизмінің бөлігі. Салықтық бақылау  әрекеттері салық салудың барлық жүйесін қамтиды да, ол жеке салыққа, салық төлеушілер тобына, территорияларға  қатысты жүргізіледі. Салықтық бақылау  салық салудың заңнамалық негізін, бухгалтерлік есеп пен есептіліктің ерекшеліктерін сақтауды қамтамасыз ете  отырып, барлық экономиканы қамтиды.

Салықтық бақылау қажеттілігі  салық салудан салық төлеушілердің  жиі жалтарудың жағдайларынан туындайды. Бұл құбылыс салық салумен  қатар дамыды және тұрақты заңдылық нысанын иеленді. Салықтан қашудың  көптеген әдістері бар, нәтижесінде  мемлекет кейде салықтық төлемдердің  өте жоғары сомаларын ала алмайды.

Осылайша, салықтық бақылау  мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесінде  өте маңызды орын алады, өйткені  мемлекеттік салық органдарының бақылау функциясын іске асыру арқылы салықтық заңнаманың орындалуы ғана қамтамасыз етіліп қоймай, сонымен  бірге мемлекеттік бюджетке қаржылық ресурстардың тікелей тартылуы жүргізіледі. Мұнда табыс(кіріс) бойынша мемлекеттік  бюджеттің орындалуын қамтамасыз етуде  салықтық бақылаудың жоғары ролі айқын, өйткені мемлекеттің бюджет кірістерінің 90-95%-ы салықтық түсімдерге негізделеді. Бақылау саласындағы салық органдарының тиімді жұмысынсыз мтің өзінің тікелей  функцияларын орындау мүмкін емес.

Осылайша салықтық бақылаудың дербес институтын салық механизмінің басты функционалды элементі ретінде  іске қосу позитивті мәніне ие, өйткені  салықтық бақылауды жүргізудің заңмен бекітілген мүмкіндігі салық төлеушілерді өзінің салықтық міндеттемесін орындауда  мұқиятырақ және ұяттырақ болуын мәжбүрлейді.

Айтылғандардан қаржылық бақылау жүйесінде алдыңғы орынды салықтық бақылау алатыны туындайды, өйткені оның деңгейі мен сапасынынан салықтық түсімдер, салықтық бұзушылық санының азаюы және ақыр соңында мемлекеттің салық салуының орындалуы тәуелді.                                     

2. Салық бақылауының   түрлері мен нысандары 

2.1 Салықтық бақылаудың  сыныпталуы 

Қазақстан Республикасының  «Салықтар және бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдер туралы»  Кодексіне сәйкес салықтық бақылау  мынадай нысандарда жүзеге асырылады:

1. салық төлеушілерді тіркеу есебіне қою;
2. салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке алу;
3. бюджетке түскен түсімдерді есепке алу;
4. қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу;
5. салықтық тексерулер;
6. камеральдық бақылаулар;
7. салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметтеріне мониторинг жүргізу;
8. фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану;
9. акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерін таңбалау және акциздік постыларды белгілеу;
10. мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және оны сату тәртібін сақтауды тексеру;
11. уәкілетті органдарға бақылау жасау.

 Салықтық бақылаудың  осындай нысандары мен түрлеріне  мынадай сипаттама беруге болады:

1. Салық төлеушілерді тіркеу есебіне қою – салық төлеушілердің тұрған жерлерін, оларға тиесілі  салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді анықтап; белгілеу, сондай-ақ төлеушілерді есепке алу сипатының ағымдағы өзгерістерін тіркеу, салық төлеушілерді салық органдарында есепке қою болып табылады;
2. Салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке алу – заң жүзінде белгіленген тәртіптер мен шарттарға сәйкес жүзеге асырылады;
3. Бюджетке түскен түсімдерді есепке алу салық органдары тарапынан салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің, сондай-ақ өсімпұлдар мен айыппұлдардың есептелген және түскен сомалары бойынша салық міндеттемелерінің орындалуын салық төлеушінің жеке шотында көрсету жолымен жүзеге асырады;
4. Қосылған құн салығын төлеушілерді есепке қоюды уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіпке сәйкес салық органдары жүзеге асырады. Ал салық төлеушілерді қосылған құн салығын төлеушілерді есепке қою талаптары салық кодексінің тиісті баптарында айқындалған;
5. Салықтық тексерулер Қазақстан Республикасының салық заңдарының айтарлықтай деңгейде орындалуын тексеру кезінде жүзеге асырылады;
6. Камералдық бақылау салық төлеушілер тапсырған салық есептілігі мен басқа да құжаттарды зерделеу және талдау негізінде салық органдары тікелей жүзеге асыратын бақылау болып табылады, сондай-ақ ол салық органдары орналасқан жерде жүргізіледі;
7. Салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметтеріне мониторинг салық төлеушілердің нақты салық салынатын базасын айқындау және тауарлардың(жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) өзіндік құнын қалыптастыру процесінің негізделгеніне талдау жасау, Қазақстан Республикасының қаржылық, валюталық заңдарының және қолданылатын рыноктық бағаны сақтау мақсатында  салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметтеріне қатысты жан-жақты әрі тереңдетілген фискалдық байқау жүйесі болып табылады. Республикалық фискалдық мониторингке жататын салық төлеушілердің тізбесін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді;
8. Фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану сауда операцияларын жүзеге асыру немесе қолма-қол ақша, банктік төлем карточкалары, чектер арқылы қызмет көрсету кезінде тұтынушылармен есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау-касса машинансын міндетті түрде қолдануға және тұтынушының қолына бақылау чегін беруге міндеттейді;
9. Акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерін таңбалау және акциздік постыларды белгілеу сыраны қоспағанда, спирттің барлық түрлері, алкоголь өнімі, темекі өнімдері және құрамында темекі бар басқа да өнімдер Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген жағдайлар мен тәртіпке сәйкес акциздік алым таңбаларымен және есептік-бақылау таңбаларымен таңбалануға тиіс.

Акцизделінуге тиіс тауарларды акциздік алым мен есепке алу-бақылау  таңбаларымен таңбалау сол тауарларды дайындаушылар мен импорттаушылардың  мойнына жүктелген. Сонымен қатар, салық органдары уәкілетті мемлекеттік  орган белгілеген тәртіп негізінде  акцизделетін тауарларды өндіруді жүзеге асыратын салық төлеушілердің аумағында  акциздік постыларды белгілейді;

10. Мемлекет меншігіне  айналдырылған мүлікті есепке  алу, бағалау және сату тәртібін  сақтауды тексеру салық органы  тарапынан мемлекет меншігіне  айналдырылған мүлікті есепке  алу, сақтау, бағалау және өткізу(сату) тәртібін сақтауға, сондай-ақ оны  сатудан түскен ақша қаражаттарының  бюджетке толығымен және уақтылы  түсуіне жасалынатын бақылау  болып табылады. Мемлекет меншігіне  айналдырылған мүлікті есепке  алу, сақтау, бағалау және өткізу(сату) тәртібін Қазақстан Республикасының  үкіметі белгілейді;

11. Уәкілетті органдарға  бақылау жасау бюджетке төленетін  басқа(салықтардан басқа) міндетті  төлемдердің дұрыс есептеліп  шығарылуы, толығымен алынуы және  уақтылы аударылуы жөніндегі  мәселелер бойынша салық органдары тарапынан уәкілетті органдарға жасалынатын бақылау болып табылады.

Салықтық бақылау тікелей  бақылау және сырттай(жанама) бақылау  нысанында жүзеге асырылуы мүмкін. Жүзеге асырылу мерзімі(уақыты) бойынша  алдын-ала салықтық бақылау, ағымдағы салықтық бақылау және кейінгі салықтық бақылау болып бөлінуі мүмкін.

Мемлекеттік биліктің бөлінуі  тұрғысынан салықтық бақылау: өкілетті органдар жүзеге асыратын бақылау; атқарушы билік органдары жүзеге асыратын бақылау; сот бақылауы болып бөлінуі  мүмкін. Осы орайда айта кететін  жайт, салық салу, салықтық қызмет, салық  төлеу мәселелеріне байланысты,істерді  қарастыратын сот билігі органдары  тікелей болмаса да, біршама көлемде  салықтық бақылауды жүзеге асырады. Алайда салықтық бақылау тек Қаржы  Министрлігінің құзыры арқылы, нақты  айтсақ Салық комитеті мен салық  органдары арқылы жүзеге асырады.

Салықтық бақылау салықтық қатынастардың сипатына қарай материалдық  және ұйымдастырушы болып бөлінеді. Салықтық бақылауды құжаттық салықтық тексеру және сандық-сапалық салықтық тексеру деп бөлуге болады. Құжаттық тексеру жаппай немесе іріктеп тексеру  тәсілдерінің көмегімен жүэеге асырылады. Құжаттық тексерудің нәтижесі жазбаша  акті түрінде (барлық қосымшаларды және алынған құжаттарды қосқанда 2 дана жасалады) көрініс табады. 

2.2 Салық бақылауының түрлері  

Салықтық заңдылықтардың орындалуына деген бақылау –  бұл заңдардың барлық салаларына таратылатын мемлекеттің жалпы  функциясы болып табылады. Құқықтық нормативтік актілер шығару арқылы және  мазмұндалған нұсқаманың орындалуын қадағалай отырып мемлекет құқықтық реттеушіліктің қандай салаға қатысы болмасын өзінің бекітілімдерінің орындалуына  мүдделі болады да,  қоғамның саяси  жүйенің субъектісі ретінде іс - әрекет жасай алады. Бұл мағынада салықтық заңдардың орындалуына  деген бақылау басқа салалардағы  бақылаумен салыстырғанда тұтастай және біртұтас қарастырылады.

Мемлекет, сонымен бірге  салықтық заңдардың орындалуына  қадағалау жасай отырып, құқықтық қатынастардың екі жағына да қатысы бар және екі жақтың арасында пікір  талас немесе тартыс туындаған кезде  әділ қазы ретінде әрекет ете алады.

Сонымен бірге, салық заңдарына  қадағалау мемлекеттің мүліктік меншігі болып табылатын салықтарды жинауды қамтамасыз етуші құрал  ретінде көрініп отырғанын да байқамауға болмайды. Яғни, мұнда бір  мезгілде салықтық құқық қатынастарының бір жағы болып табылатын (толықтай немесе өзінің уәкілетті органы ретінде) және аталған қатынасты салық  заң актілерін шығару арқылы құқықтық реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттің  өз мүддесі көрініс тауып отыр.

Басқаша айтқанда, егер әдеттегі жағдайда қоғамдық қатынастарды реттей отырып мемлекет одан тысқары болса, екінші жағынан салықтық құықтық  қатынастар кезінде мемлекет оған қоян-қолтық араласып, бір уақытта бірге әрекет етеді. Және одан тыс аталған қатынасты  құқытық реттеу арқылы бөлек жүреді.

Осылардың бәрі салықтық бақылауға  мемлекеттік бақылаудың негізгі  түрлерінің бірі ретінде сипаттама  береді. 

Сонымен, салықтық қатынастар міндеттi қарым-қатынас болып келеді. Бұл міндеттеменің мәні салықты  төлеуде жатыр: «Әрбір салық төлеуші  заңмен бекітілген салықтар мен алымдарды төлеуге міндетті».

Салық төлеушінің салық заңдарына  сәйкес мемлекет алдында туындаған  міндеттемесі салық міндеттемесі деп  танылады, оған сәйкес салық төлеуші:

1. салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемде орындауға;
2. салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды жою туралы заңды талаптарын орындауға, сондай-ақ қызметтік міндеттерін атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамауға;
3. нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын мүлікті тексеруіне жол беруге;
4. салық есептілігі мен құжаттарды заңда көзделген тәртіппен табыс етуге;
5. заңға сәйкес қолма-қол ақшамен, төлемдік банк карточкаларымен, чектермен сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жадысы бар бақылау-касса машиналарын міндетті түрде пайдалана отырып және тұтынушының қолына бақылау чегін бере отырып жүргізуге міндетті.

Осы салық міндеттемелері ішіндегі ең негізгі мақсаты –  ол салықты толығымен және уақтылы  төлеу болып саналады.

Мемлекет салық қызметі  органы арқылы салық төлеушінiң өз салық міндеттемелерін толық  көлемінде орындауын талап етуге, ал олар орындалмаған жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі тәсілдерді және Қазақстан Республикасының  Салық Кодексінде көзделген тәртіппен  мәжбүрлеп орындату шараларын қолдануға  құқылы.

Осы мақсатта, жалпы салық  бақылауын түрлі негізде жіктеуге болады. Өзінің жүзеге асырылу нысанына байланысты: тікелей бақылау және жанама бақылау.

Тікелей бақылау, біріншіден бақылаудың тексерілу объектісінде жүргізіледі; екіншіден, тексеретін тұлға  салық есебіне қатысты алғашқы  құжаттарды тексереді және оларға талдау жасайды. Бұл, көбінесе тексерілетін орындарға  бару арқылы жүзеге асырылады.

Жанама бақылауда  субъект  және объект тікелей қатынас жасамайды  және бақылау сырттай жүргізіледі. Ең бастысы тексеруші тұлғаның қолында  есеп беретін құжат болады.  Салықтық тәжірибеде мұндай бақылауды камералды  бақылау деп атайды.

Салық бақылауы жргізілу уақытына қарай, былай бөлінеді: алдын ала, ағымдағы және кейінгі бақылау.

Алдын ала бақылау салықтың түсімдері жоспарлау кезеңінде, салық төлеушілер домсалаған анықтауды, соның ішінде ең негізгі және күрделілерін, тексерудің түрлері мен әдістерін  анықтауда жүзеге асырылады. Көбінесе бұл бақылаудың түрін алдын ала  ескерту деп те атайды.

Ағымдағы бақылау салық  органдарының негізгі әрекеті болып  табылады және салық төлеушіні құжаттық және камералды тексерілуін қорытады. Оны есепті кезең мен қаржылық жыл ішінде өткізеді, оны өткізу мақсаты, салық тәртібімен салық  міндеттемесін орындамаудан салықты  төлеуден қашу жолын жою үшін жүргізіледі. Аталған бақылаудың негізігі міндеті  салық заңдылығының бұзылуын болдырмау.

Кейінгі бақылау есепті (салық) кезеңі мен бюджет жылының аяқталуымен  өткізіледі жалпы бақылауда салықтар мен алымдарды жинауда жоспардың  сандық және сапалық орындалуы, оның төмендеу немесе жоғарлау дәйектері  қарастырылады. Кейінгі бақылау  алдын ала бақылауға талдау негізінде  қызмет етеді келесі қаржы жылына салық органдары үшін жоспарды құру және қосымша әрекеттерді қарастыруға  мүмкіншілік береді.

Айта кету керек, алдыңғы  екі бақылаудың түрі кейінгімен салыстырғанда  аз қолданылады. Мұндай бақылау, мысалға, салық төлеуші алдын ала салық  органдарымен өзінің салықтық міндеттемесінің  қанша мөлшерде екендігімен келісілген кезде  жүргізілуі мүмкін. Азаматтардың салық декларациясын толтыру  кезінде, әдетте олар салық органдарының қызметкерлерінің көмегімен толтырады.