Салықтар және олардың экономикадағы ролі мен қызметтері

     1995 жылдың 1 шілдесінен бастап Қазақстан Республикасында жаңа Салық Кодексі жұмыс істеп келе жатыр. Қазақстан Республикасының мемлекеттік салық қызметінің негізі 1991 жылда қаланды, осы аралықта көптеген өзгертулер енгізілді. 1995 жыл ең бірінші бесжылдықтағы өзгертулерге толы жыл болды.

     1996 жылы ТМД елдерімен салық конвенциялары жайлы екі жақты келісімдерге қол қою жалғастырылды. 1996 жылдың қазан айында                         « Мемлекеттік қызметкерлердің табыс пен меншікке салық салу үшін  тәркіге алу туралы » жарғысы шықты. 1997 жылдың соңында бюджетке түскен салық мөлшері өте аз және де фискалды қызметтердің араласуының аз нәтижелілігі байқалды.

      1998 жылдың соңына қарай нарық жағдайының талаптарына толығымен жауап беретін жаңа салық жүйесін құру аяқталды. 2002 жылдың қаңтар   айынан бастап экономиканың дамуы мен салық төлеушінің  және мемлекеттің арасындағы үйлесімділікті оптималды түрде бақылай алатын  жаңа Салық Кодексі енгізілді.  Салық салу саясаты Салық Кодексі бойынша тұрақталды. Соңғы жылдары бюджеттің табысы ІЖӨ - нің орташа алғанда  22 -23% құрайды, бұл дегеніміз салық ауыртпалығының аз мөлшерде екендігін көрсетеді. Салық ауыртпалығын азайту үшін 2001 жылы қосымша құн салығын 16% - ға, әлеуметтік салықты 21% төмендетті. Ірі салық төлеушілер үшін  электронді мониторинг жүйесі енгізілді, сол арқылы мемлекеттік бюджетке түсімдер көлемі көбейді. ТМД елдерінің ішінде Қазақстан ең бірінші болып прогрессивті салық жүйесін енгізді.

     2002 – 2004 жылдардағы салық саясатының негізгі мақсаты болып мемлекетік бюджеттің табыс мөлшерін ұлғайту және де салық салу саясатын жақсарту арқылы ынталандыру мен инвестициялардың келуін жақсарту. Осыған байланысты мынадай шешу жолдарын ұсынамын:

      мемлекеттің экономикалық қызығушылығын іске асыру үшін жасасқан келісімдерді қайта қарастыру арқылы экономикалық өзгерістерді бақылап айқындау;

      орталықтандырылған есеп жүйесін – салық төлеушілер мен салық төлеу объектілерін мемлекеттік реестр - қоса отырып салық администрациясын автоматтандыруды аяқтау;

      алкогольді өнімге, спиртке акциздерді салу жүйесін есеп – нақтылау арқылы жетілдіру;

      шағын бизнес пен ауылшаруашылықты дамыту үшін арнайы салық режимдерін, административті қағидаларды, методологияны жетілдіру; 

      импортталған тауарлардың кедендік бағаларына  бақылау механизмдерінің нәтижелігін арттыру үшін жаңа жобалар енгізу;

     Қазақстандағы салық жүйесін реформалауды халықаралық эксперттер жоғары бағалауда. Олардың бақылауы бойынша Қазақстан аз уақыт ішінде үлкен жетістіктерге жетті. Бұл жетістіктерді салыстырғанда тек ТМД елдерінен ғана емес, сонымен қатар басқа да осы сияқты реформаларды енгізген елдерден алда.

     Қорытындылай келе Қазақстанның салық салу жүйесін жетілдіру үшін мынадай шарттарды көрсете аламыз:

      салық жүйесінің тұрақтылығы; салық жинау механизмдерін бір жүйеге сәйкес өзгерту ( салықты уақытылы және толық көлемде төлеуді тексеруді жеңілдету үшін )

      өндіріс факторларын емес, шекті өнімге жеңілдіктер енгізу;

      салықты реформалау мәселелері өндірістік инвестицияларды ынталандырумен тығыз байланысты. Бұл қарым – қатынас салық саясатының жеңілдіктер арқылы өндірістік инвестицияларды шақырумен байланысты;

      жергілікті және мемлекеттік салықтардың субординациясы;

      заң алдында барлық салық төлеушілер тең құқылы. Салық саясатының бірізділігі; салық төлеушінің салық жайлы мағлұматтар алуға құқы                  ( мемлекет жиналған салықтың қай мөлшері қай салаға жұмсалынғанын ашық түрде көрсетуі );

      салық жүйесінің қарапайымдылығы;

      салық салудың нейтралды жүйесі;

      салық төлеушінің мағлұматтар алуға құқы ( салықтан жиналған қаржының қай көлемі қайда жіберілгенін білу. Бұл саясаткердің шешімімен халықтың келіскенін не келіспегенін көрсету үшін ) 

     Бүгінгі күнде Қазақстан салық жүйесінің алға жылжуы байқалады. Есептеулер бойынша 1999 жылы мемлекеттік бюджетке түсім ІЖӨ 19,8% болса, 2000 жылы ІЖӨ 23% құрайды.

     Салық саясатындағы реформалардың ең күшті жақтарын қарастыратын болсақ, салықтық заң жүйесінің жетілдірілгенін айта кеткен жөн.

     Қазақстанда қызмет етіп келе жатқан көптеген ірі шетелдік фирмалардың салық салу заңдарын бұзып салықты төлемеуі бой алып келеді. Бұны тек қазақстандық зерттеушілер ғана емес, сонымен қатар халықаралық ұйымдар да байқаған.

     Бюджетке қарыздарды жинау саясаты нашар жүргізіледі, бірақ та бұл бюджетті толтырудың бірден – бір көзі.

     Бюджетке төлемді кейінге қалдыру жүйесі өзгертулер енгізуді талап етеді. Себебі салық төлеуді кейінге қалдыруды сол жер бойынша қаржы мекемесінің басшысы шешеді.   

     Соттардың арнайы білімі болмағандықтан көптеген салық төлеушілердің шағымы қаралмай біраз уақыт бойы сөрелерде жатады.

     2001 – 2010 жылдар аралығындағы басты салық саласындағы саясат мынадай болады:

      салық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;

      бюджетке келетін салықтан түсімдердің көлемін ІЖӨ 30% на дейін көбейту;

      салықтық заң жүйесін жетілдіру;

      салықтық жеңілдіктердің жүйеленуі;

     Салық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін жиі болып тұратын өзгертулерге жол бермеу керек. Бұл мемлекеттегі экономиканың дамуына да кері әсерін тигізеді.

     Табыс саласының тұрақталуы мен мемлекеттік бюджеттің мүмкіншіліктерінің өсуі халықтың өзіндік тіршілік ету саясатынан әлеуметтік қорғалмаған халыққа көмек, оларды қамтамасыз ету шараларына көңіл аударып, экономиканың әр бөлек секторларына жетекшілік етуді қолға алу керек.

     Көп ұзамай мемлекеттік бюджетке салықтық және салықтық емес түсімдердің көлемі ІЖӨ 30% жетеді.

     Болашақта 5 – 7 жыл ішінде Қазақстан Республикасының даму жоспары бойынша 2010 жылға дейін салық саласында өзгертулер енгізіледі. Осы реформалар мына салаларды қамтиды: 

1.      Әлеуметтік салық жеке табыс салығына ұқсастырылып өзгертіледі. Бұл бюджетке түскенде әлеуметтік салықтың қай салаға кетіп жатқанын білуге мүмкіндік береді.

2.      Салықтық төлемдерден төлемей тысқары қалуға жол берілмейтін салық салу механизмдері енгізіледі.

3.      Салық салу ауыртпалығын азайту үшін және салық салу секторларының мөлшерін көбейту үшін бөлшек сауда салығы енгізіледі.

     Салық салу ауыртпалығын біркелкі және әділетті бөлу үлкен роль атқарады. Экономиканың дамуы үшін қажетті салаларды дамыту үшін бір бағыттағы салық салудағы жеңілдіктер саясатын ұсыну керек.

     Негізсіз жүргізіліп келе жатқан жеке салық төлеушіге жеңілдіктер алынады, себебі ол барлығына бірдей әділеттілікке әкелмейді, сонымен қатар жеке салық төлеушінің төлеменген салық мөлшерін басқа да салық төлеушілер мойнына жүктеледі. 

     Салық салу жүйесінің нақты болмауы, салық салу саласындағы жұмысшылардың іс - әрекеттерінің нақтылы болмауы коррупция, салық төлемеу, спекуляцияға алып келеді.

     Қазіргі кездегі Қазақстанда қалыптасқан саяси, экономикалық, әлеуметтік жағдайға қарап отырып Қазақстандағы салық салу мәселелерін шешу үшін төмендегідей шаралар қолдану керек:

1.      мемлекеттік бюджеттің тұрақтылығы;

2.      мемлекеттік валютаның тұрақтылығы мен антиинфляциялық механизмдерді қалыптастыру;

3.      ауқымды инвестицияларды шақыру;

4.      жеке меншіктің түріне қарамасан барлың экономикалық белсенді халықты іс - әрекетпен айналысуға ынталандыру;

     Мемлекет аралығындағы екі жақты қатынас кезінде екі рет салық төлеу мәселесі туындайды. Сол себептен Қазақстан Республикасы бірқатар елдермен екі рет салық төлемеу туралы келісімдерге келген. Осы келісімдер бойынша Қазақстанда жұмыс істеп келе жатқан шетелдік компаниялар салықты төмендетілген мөлшерде немесе мүлдем төлемейді.

     Қазақстанның экономикасының нарықтық экономикаға көшуі кезеңіндегі салықтар мөлшерлемесін тез арада өзгертіп отыру, көптеген салық түрлері мен жүйесіз жеңілдіктер экономикалық дамуға кертартпа болып отыр.

     Территориалдық салық комитеттерінде мәліметтер өңдеу орталықтарының ашылуы үлкен қадам болып отыр. Осы орталықтар салық төлеуші үшін максималды тиімді жолдарды, әр түрлі салық салумен байланысты қағаздарды, номерлерді тездетіп алу жолдарын қарастырады. Орталықтарда түрлі салық туралы есеп беру, номерлер мен бланкілерді тез арада алу ақпараттық қызмет көрсету, арыздарды қарастыру мәселелері шешілуде.

     Қазіргі кезде салық есептерін құру үшін салық төлеушілер түрлі программаларды қолдану мүмкіндіктері туды. Электронды құжаттарды толтырған кезде қателіктерді болдырмайтын тексеру программалары енгізілген, сонымен қатар барлық салық төлеушілерде электронды құрылғылардың болмау себебінен орталықтар компъютерлермен жабдықталған. ИС НДС, ИСИД, ЭФНО, ЭКНА, ИНИС, РНиОН информациялық жүйелері тек салық инспекторларына ғана емес, салық төлеушілер үшін де қолдануға жарамды. Салық инспекторларына бұл жүйелер салық төлеу мерзімдерін, мөлшерлерін, декларацияларды, салық есептерін қабылдау мерзімдерін анықтауға, салық төлеушімен дистанстық қарым – қатынас жасауға, төленген салық мөлшеріне анализ жасауға мүмкіндік береді. Ал салық төлеуші салық есеп беруді толтырып жіберуге мүмкіндік алды. Бұл жүйе орталықтандырылған, көп сатылы және де              « пилотные » деп аталып кеткен.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         

Қорытынды

              Біз  салықтың заңды түрде салынатынын көре аламыз. Курстық жұмыста салықтың мағынасын, түрлерін, атқаратын қызметтетерін қарастырып, оларға толығымен түсініктеме бердім. Осы түсініктемеге сүйене отырып қазіргі кездегі салық салу теориясын  -               « Лаффер қисығын » зерттеп, оның әлемдік экономикада қолданылуын көрсеттім. Теорияларға сүйене отырып Қазақстан Республикасының Салық кодексін, оған енгізілген өзгертулерге шолу жасап, себептерін жария еттім. Қазақстан Республикасы егемендігін енді ғана алған жас ел. Бірақ соған қарамастан дамыған, біраз жетілдірілген салық салу жүйесі бар. « Әлемде идеалды ештеңе жоқ » дегендей,  салық салу жүйесі қаншалықты дамығанымен кейбір олқылықтар кетіп отыр. Курстық жұмысымда сол олқылықтарды көрсете отырып оларды шешу жолдарын ұсындым. Салық салу жүйесін жетілдіру мемлекеттің экономикасының дамуының бірден – бір көзі дей отырып, оны жетілдіруді қолға алу көптеген оң нәтижелерге әкелетінін естен тастамау керек. Біз, Қазақстан Республикасының болашағымыз, бәрі де біздің қолымызда. Сол себептен салық салу жүйесін жетілдіре отырып еліміздің дамуына үлес қоса аламыз деп айтқым келеді.

Әдебиеттер тізімі

1) Шеденов Ө.Қ.,  Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Ү.С. Байжомартов, Б.А.        Комягин. Б.И. « Жалпы экономикалық теория», Ақтөбе, « А – Полиграфия », 2004ж [1]  

2) Мещерякова О.В. « Справочник налоговые системы развитых стран мира», М: Правовая культура, 1995г [2]

3) Назарбаев Н. « Жаңа кезең – жаңа бағыт»  // « Егемен Қазақстан »,            16 желтоқсан, 2004ж [3]

4) « Қазақстан Республикасының Салық Кодексі », Алматы, издательский дом « Бико », 2003г [4]

5) Под общей редакцией Чепурина М.Н., Киселевой Е.А. « Курс экономической теории » Киров, « АСА », 2004г

6) Әкімбеков С., Баймұхаметова А., Жанайдаров У. «Экономикалық теория », Алматы, « Кенже Пресс », 2001ж

7) Иохин « Курс экономической теории »

8) Сейсенова А. « Некоторые аспекты правового знания налоговой политики Республики Казахстан » // « Саясат - Policy », №11, 2004ж

9) Кәкімжанов З. « Салық жеңілдіктерінің мақсаты » // « Егемен Қазақстан», 20 маусым, 2003ж

10) « Қазақстан Республикасының актілер жиынтығы », №32, 435-құжат, 2004ж

11) Жоломанова Д. « Изменения по социальному налогу введенные в Налоговый Кодекс с 1 января 2004 года », « Статистика, учет и аудит », 2004г.

12) « Вестник КазНУ. Серия экономическая », №2 ( 36 ), 2003ж

13) « Статистический бюллетень Министерства Финансов Республики Казахстан », №12, 2002г

14) Киперман Г.Я. , Тимофеева О.А. « Налоги в рыночной экономике » М, 1993г.

15) Оспанов М. « Проблемы совершенствования системы управления налогами в Республике Казахстан »

16) Петрова Г. В. « Налоговое право » - М.:Издательство НОРМА, 2000г. - 271с.

17) Худяков А.И. « Налоговое право Республики Казахстан » - Алматы, « Жеті жарғы », 1998г.

18) Худяков А.И. « Налоговая система Казахстана » - Алматы: ТОО « Баспа », 1997г. -272с.

Қосымша материал А

Кесте А-1 Мемлекеттік бюджеттің салықтық кірістері