Салықтар және олардың экономикадағы ролі мен қызметтері

6

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Экономика институты

« Экономикалық теория » кафедрасы

Курстық жұмыс

Тақырыбы: «Салықтар және олардың экономикадағы ролі мен қызметтері»

                        Орындаған: УиА – 11 тобының студенті Абеева А.Н.

                                                             Ғылыми жетекшісі: э.ғ.к.д. Ғабит Ж.Х.

Астана

2005

Мазмұны

Кіріспе....................................................................................................................3

1.Салықтың теорилық негіздері......................................................................4-16

1.1. Салықтың мәні, түрлері, қызметтері.......................................................4-10

1.2. Салықты қазіргі экономикада қарастыру ерекшеліктері:

кейнсиандық, неоклассикалық, « ұсыныс экономикасы ».........................11- 16

2.Қазақстандағы салық жүйесі, оның негізгі мәселелері және

шешу жолдары.................................................................................................17-32

2.1. Қазақстан Республикасының салық салу жүйесі..................................17-21

2.2. Салық салу мәселерін реттеу. Қазақстан Республикасындағы

салық ауыртпашылығы деңгейі, оны жеңілдету жолдары............... ..........22-26

2.3. Қазақстан Республикасының салық салу жүйесін жетілдіру...............27-32

Қорытынды............................................................................................................33

Әдебиеттер тізімі.............................................................................................34-35

Қосымша материал А  Мемлекеттік бюджеттің салықтық кірістері...............36

Қосымша материал Б  Мемлекеттік бюджет кірістері ( болжам )..................37

Кіріспе

              Мемлекеттердің дүниеге келуінен бастап олардың әрі қарай тіршілік етуіне қаржы қажет болды. Салық салу арқылы мемлекеттер өз қазынасын толтырып, дамуын әрі қарай жалғастыруға мүмкіндік алды. Бұның өзі салықтың ежелгі кездерден бастап мемлекеттер дамуына қосқан үлесі зорының көрсеткіші. Салықтың негізгі қызметі мемлекет қазынасын, қазіргі кездегі бюджетті толтырып қоюмен шектелмейді. Салық кәсіпкерлікті дамыту саласында да үлкен роль атқарады. Оны салық мөлшерлемесінің көлемі арқылы реттеп отырады. Осы және де бірқатар басқа себептермен байланысты мен өзімнің курстық жұмысымның тақырыбын  «Салықтар және олардың экономикадағы ролі мен қызметтері» деп таңдап, төмендегі мақсатқа жетуді көздедім: салық мәнін, оның қызметін, мемлекет өміріндегі ролін айқындап қарастырып, Қазақстандағы салық салу мәселелерін зерттеу. Мақсатыма жету үшін біріншіден салық түсінігін нақтылап қарастырып, салық түрлерін, салық салу объектісін зерттеп, қазіргі кездегі салық салу механизмдеріне тоқталдым.

Қазақстан өз егемендігін алғаннан кейін алдында қиын мәселе туды, ол – салық салу жүйесін ұйымдастыру. Қазақстанның салық салу жүйесін ұйымдастыру бірнеше сатыдан тұрды. Курстық жұмысымда осы сатыларды қарастырып, Қазақстанның салық салу ерекшеліктеріне көңіл аударып, салық салу мәселелерін, қиындықтарын, шешу жолдарын табуға тырысамын.

Кез – келген елдің егемендігінің бір нышаны – өзіндік салық салу жүйесінің болуы және де ол бірден – бір мемлекеттің қаржы саласындағы реттеу құралы болып табылады. Салықты қарастыру арқылы мен өз елімнің экономикасының дамуына үлес қоса аламын деймін. Осыған дәлел ретінде Қазақстан Республикасының Президенті                           Н.Ә. Назарбаевтың:  « Салық – мемлекет тұрақтылығының кепілі, » деген сөзін келтірейін.

І.Салықтың теориялық негіздері

1.1.Салықтың мәні, түрлері, қызметтері

    Қоғамның даму тарихында бір де бір мемлекет салықсыз дами алмаған.

   Жер бетінде мемлекеттер пайда болғаннан бастап олардың өзіндік салық жүйелері қалыптаса бастады.Уақыт өте бұл жүйе жетілдіріле түсті де мемлекет табысының негізгі көзі бола бастады.

     Ежелгі Грецияда өзінің салық жүйесі болған. Грециялық салық жүйесі бойынша табыс салығының мөлшері 10%-20% болатын. Афина қала – мемлекетінің еркін тұрғындары салықтан босатылған, олар тек өз еркімен мемлекетке сыйлықтар жасап отырған. Бірақ мемлекет үлкен қаржыны қажет еткен жағдайда (соғыс, үлкен құрылыс жағдайларында) халық жиналысында міндетті салық енгізілетін. Салық төлеушілердің ақшалары жалдамалы әскер ұстауға, қорғаныс салаларына, шіркеулерге, жолдар салуға  жұмсалған.

     Ежелгі Рим мемлекеттік құрылымы көптеген Еуропалық мемлекеттерге үлгі болатын. Тіпті римдік салық жүйесін де өздеріне үлгі етті. Дәлел ретінде, сол кезде Римде акциз, фискал, ценз сияқты экономикалық ұғымдар қалыптасқаны салық жүйесінің айтарлықтай жоғары дәрежеде дамығанының айғағы. Рим империяға айналмай қала – мемлекет болып тұрған кезде Римнің түрғындары салықтан босатылған. Ал егер елге үлкен шығындар қаупі төнсе,  салық жиналған. Оның өзі салық төлейтін адамның табысына қарай мөлшерленген. Біршама уақыт өте келе Рим көптеген жаулап алынған жерлері бар ірі империяға айналды. Осы кезден бастап провинциялар тұрақты түрде салық пен коммуналды төлемдер төлей бастады.Римде салықты «құн төлеушілер» жинайтын.Олардың жұмысын қадағалайтын органдар болмағандықтан коррупция кең етек жайды. Ол б.з.д.1 ғасырда экономикалық дағдарысқа әкеп соқты.

     Б.з.д. 27 - 14 жылдары Римді Октавиан Август басқарды. Ол билік еткен жылдары қаржы жүйесін реформалады. Октавиан Август салықтарды тура және жанама деп екіге бөлді. Айта кететін бір жайт, сол кездің өзінде – ақ Римде салық жинау фискалды қызмет атқарды, сонымен қатар шаруашылықтың дамуына негіз болды. Себебі, салық ақшалай төленетін.

     X – XIV ғасырларда Қарахан қағанатында өзіндік салық жүйесі жұмыс істеді. Ел билеуші мен оның жақын туыстарына қол астындағы халықтан салық салу құқығы берілді. Ол салықты халық «икта» деп атады, ал салық салушыны «иктарар» (парсы сөзі) немесе «мукта» (араб сөзі) деп атаған.                      Тек XV ғасырдың аяғында Еуропа елдерінде әкімшілдік мемлекеттік шенеуніктер аппараты, рационалды салық жүйесі құрыла бастады. Осы кезеңде жанама салық  акциз түрінде, тікелей салық жан басына және алым ретінде салынды.

     Бірақ салық салу теориясының болмауы ойланбастықтан істелінген іс - әрекеттерге әкелді, сәйкесінше, олардың қоғамда кері әсері болды.

     Салыққа ғылыми көзқарас XVII – XIX  ғасырларда пайда болды. Оған дәлелді теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз: В. Петти « Салық пен жиынтық трактаты » - 1662 жыл,

Д. Рикардо   « Салық салу және саяси экономияның басталуы » - 1817 жыл,

А. Смит « Халықтар байлығыныың себептері мен табиғатын зерттеу » -    1776 жыл.  

     Сол жылдары салық туралы мынадай түсініктер қалыптасты:           Монкретьен салық салуда халықтан қанша мөлшерде және қалай алуға болатын анықтау үшін үлкен даналық керек деген.   А. Смит « Салықты төлеушілер үшін бұл құлдық емес,      еркіндіктің белгісі » десе,                        Ф. Аквинский (1226 – 1274 ж.ж)  « Салық рұқсат етілген тонау нысаны » деп тұжырымдаған.  К. Маркс « Салық – бұл меншік, жанұя, тәртіп және дінмен қатар жүретін бесінші құдай » деп анықтады. Америка Құрама Штаттарының мемлекеттік қайраткері мен ғалымы Б. Франклин « Өмірде салық пен өлімнен құтылатын ештеңе жоқ » деп айтты. Бекон « моралды және саяси жетекшілік пен тәжірибе » деген кітабында былай деп жазған: халықтың рұқсатымен алынған салық халықтық ерлікті әлсіздетпейді.[1]

     Қазақстан территориясында салық салу тарихында өзіндік ерекшеліктер бар. Ол сол кездегі айырбас, жеке меншік және ақша формаларының болуынан деп есептелінеді. Жазба деректерде жеке меншік иелігі мен міндеттіліктер туралы көп айтылмаған. Алайда, ең негізгі міндеттілік «хан салығы» болды.

    1923 жылы Қазақстанның салық салу жүйесіне айтарлықтай реформалар енгізіле бастады. Бірақ та КСРО құрамына кірген басқа республикадағыдай Қазақстанда да қаржы саясаты мешеу дамыды. Ақша құралдарының орталықтандырылуы өнеркәсіп иелеріне қаржылық сұрақтарды шешуге мүмкіндік бермеді.

     Қазақстан ТМД елдерінің ішінде ең бірінші болып Салық кодексін қабылдады. Ол кодекс бойынша салық төлеушілердің барлығы бюджеттің алдында тең болды.

     Салықтар – бұл жеке және заңды тұлғалардың бюджетке міндетті қайтарымсыз төлемдері. Салықтың, салықтық жүйелердің  пайда болуының алғышарттары -  мемлекет және нарықтық қатынастары бар өндіріс. Салық арқылы мемлекет өзінің іс - әрекетке қабілеттілігін, сонымен қоса елдің экономикалық жағдайына капиталды жинау, ұлттық экономикадағы протекционизмдік саясаты, қоғамдық өндіріс және де әлеуметтік мәселелерге әсер ете алатындай құралға ие болды.  

     Салықты негізінен үш категорияда қарастыруға болады: материалдық, экономикалық, заңгерлік. Материалдық тұрғыдан салық – бұл белгілі бір ақша сомасы, себебі жеке және заңды тұлғалар салықты ақшалай көлемде төлейді. Экономикалық жағынан қарастырғанда салық – мемлекеттік табыс, өйткені салық – мемлекеттік бюджеттің негізгі құрамдас бөлігі, мемлекеттік бюджетке кіріс көзі. Заңгерлік категориядан қарастырғанда салық – бұл заң. Салық төлеу Салық Кодексінің негізгі ережелері және салық заңының нормаларына сүйеніп төленеді.

     Салық мынадай төмендегі құрылымдардан тұрады:

      салық объектісі – бұл бөлек тауардың құны, табыс, қызметтің бөлек түрлері, бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар, жеке және заңды тұлғалардың мүлігі мен заңмен бекітілген басқа объектілер;

      салық субъектісі – бұл салық төлеуші, яғни жеке және заңды тұлға;

      салық көзі – яғни тапқан табыстан алатын салық;

      салық мөлшері – салық объектісі бірлігінен салық мөлшері;

      салық жеңілдігі – салық төлеушінің толық және жартылай босатылуы.

     Салық жүйесі – мемлекетпен алдын – ала ескерілген салық жиынтығы мен міндеттемелердің төлемдері.

     А. Смит салық салудың төрт принципін айқындаған. Оның осы төрт принципі дамыған елдерде салық салудың негізін құрайды.

1.Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай, қабілеті мен күшіне сай үкіметті ұстауға қатысады. Мемлекеттің қорғауымен қамқорлығын пайдалана отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге асады.

Бұл ережені сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе тепе – теңсіздігіне ұрындырады.

2.Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек. Салықтың төлеу мерзімі, төлем тәсілі сомасы – барлығы дерлік төлем төлеуші үшін анық әрі ашық болуы керек және кез – келген адамға да солай.

3.Әрбір алынатын салық белгілі уақытта немесе белгілі тәсілмен төлеуші үшін ыңғайлы кезде барлығын төлейді.

4.Әрбір салық ой елегінен өткізіліп, толғағына толық жеткізілгені дұрыс. Оның мемлекет қазынасына құйылуы, халық қалтасынан алғаны және ұстағаны мұмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғаннан көрі, салықты халық қалтасынан алу мен ұстаудың көп болуы да мүмкін. Себебі, оны жинау шенеуніктердің көп болуын талап етсе, оларға төленетін айлық сомасы салықтың мол мөлшері арқылы жүзеге асады.

Салық төмендегідей қызметтерді атқарады:

      фискалды (тіркелген) немесе жұмылдыру қызметі. Осы қызметте мемлекет бюджеттік шығындарды қаржыландыру үшін салық жинайды;

      бөлу қызметі, мемлекет қаржыны қайта бөлуді әртүрлі топтардың арасында, территория, облыс, аудандар бойынша жүргізеді;

      реттеуші қызметі, мемлекет салықтың көмегімен тұтыну және қорлану арасындағы пропорцияны реттейді;

      ынталандыру қызметі, мемлекет өндіріс пен техникалық прогресті дамыту үшін әртүрлі ынталандыру шараларын жүзеге асырады;

      шектеу қызметі, мемлекет салық саясаты арқылы кейбір өндіріс түрлерінің дамуын тежейді немесе шектейді;

      бақылап – есептеу қызметі, мұнда кәсіпорын мен тұрғындар топтарының, қаржы қоры көлемінің табысын есептеуді жүзеге асырады.

     Бірінші орынға тарихи және мазмұны жағынан фискалды функцияны қою қажет. Мемлекеттің өз қызметтерін атқару үшін  қаржылық ресурстарын қалыптастыратын салықтың қызметі – фискалдық (бюджеттік) қызмет. Бұл саясат кәсіпкерлік пайданың бір бөлігін мемлекет бюджетіне алу арқылы мемлекеттік аппаратты, мемлекеттік қорғаныс, өзін - өзі толық қамтамасыз ете алмайтын материалды емес өндіріс салаларын қаржыландыруға бағытталған саясат.

     Біз байқағанымыздай, салықтың фискалды қызметінен салықтың бөлу қызметі ағып шығады. Осы қызмет арқылы заңды және жеке тұлғалардың пайдасын ірі халықшаруашылық, әлеуметтік, ғылыми – техникалық, экономикалық зерттеулерді әрі қарай жандандыру үшін пайдаланады. Салық жүйесінің әлеуметтік бағытталуы халықтың әлеуметтік қажеттіліктерін, әлеуметтік көмекті қажет ететін халық бөлігін салықтан босатумен байланысты.  

     Нарықтық шаруашылық жағдайында ұлттық экономикаға әсері жағынан салықтың реттеу қызметі бірінші орында. Мемлекет реттемейтін экономиканы елестету өте қиын. Себебі, қоғамның барлық өндіріс нәтижелері  және әлеуметтік – гуманитарлық құрылымдар әсер етпейтін мемлекетті кездестіре алмаймыз. Үкіметтің экономикалық даму концепцияларына сүйене отырып, мемлекеттің нарықтық экономикаға арнайы іс - әрекеттер, яғни салық салу  арқылы  араласу шаралары салықтың реттеу қызметін құрайды.

     Салықтың тағы бір қызметі – ынталандыру. Негізінен бұл қызмет салық мөлшерлемесін өзгерту арқылы өндіріске түрлі кәсіпкерлерді тартып олардың іс - әрекеттеріне ынталандырушы қызметін атқарады.     

     Салық сипаты тұрғысынан тікелей және жанама болып екіге бөлінеді.                               Тікелей салық мемлекет тарапынан кәсіпорын және тұрғындар табыстарынан  алынады. Осы салықтың түрлеріне – табыстан алынатын, пайдадан алынатын, жылжымайтын мүліктен алынатын т.б. салықтар жатады.

     Жанама салықты мемлекет тікелей емес, баға арқылы айландырып отырып алады. Оған акциздер, кеден баж салығы, қосымша құнға салынған салық жатады. Жанама салық мемлекеттік реттеудің бірден – бір тәсілі ретінде қолданылады.