Салықтар және олардың экономикадағы ролі мен қызметтері

     Акциздер жанама салықтың бірден бір түрі болып табылады, тауар бағасына енеді және сатып алушылар оны төлейді.

     Салықтан алынатын сома – салықтың негізі аталады. Мысал ретінде табыстан алынатын салықты қарастыруға болады. Табыстан алынатын салықты салық салудың басты көзі ретінде қараймыз.Табыстан (пайда) алынатын салық алынған табыс (пайда) көлемі мен салық жеңілдіктерінің өзара айырмасына тең.

    Салық өсімі – салық салу бірлігіне деген мөлшер. Әдетте салық өсімі пайыз түрінде белгіленеді.

Салық өсімі үш түрге бөлінеді.

1)       Прогрессивтік салық өсімі – табыстың өсуіне қарай салық өсімінің мөлшері өседі. Кең тараған түрі – Қазақстан Республикасы азаматтарының айлығынан алынатын салық.

2)       Пропорционалды өсім.

3)       Регрессивті салық өсімі – біздің елдің салық заңдылықтарында қолданылмайды. Бұл өсім кері прогрессивті және оның мәні салық өсімі мөлшерінің ұлғаюын табыстың өсуімен түсіндіріледі.

1.2. Салықты қазіргі экономикада қарастырудың ерекшеліктері: кейнсиандық, неоклассикалық, « ұсыныс экономикасы »

     Салық мөлшерлемесінің ең оптималды деңгейі бар ма? Ол бар болса қанша? Ал егер бар болса, онда ол барлық елдерге өзара айырмашылығына қарамастан бірдей ме? Осы сұрақтардың жауабын іздей келе Лаффер қисығы деген қисықпен танысамыз. Лаффер қисығы салық мөлшерлемесі мен мемлекеттік бюджетке салық түсімінің арақатынасын зерттейді. Ұсыныс экономиксының белгілі өкілі, Америка Құрама Штаттарының экономисі Артур Лаффердің ілімі бойынша салықтың ауыртпалығын көбейту арқылы мемлекеттік бюджетке түсімді арттыру саясаты кері әсерін тигізуі мүмкін. Өзінің әйгілі қисығы арқылы белгілі ғалым бізге соны дәлелдеді.

                                  t                                                    

                                                                                   T                                                     

1-сурет . Лаффер қисығы

      Берілген сызбада Артур Лаффердің негізгі ойы тұжырымдалған. Графикте абцисса осінде мемлекеттік бюджетке түсімдер ( T ) белгіленген, ал ординат осінде шекті салық мөлшерлемесі ( t ). Осы кезде табыс салығының мөлшерлемесі туралы айтылып отыр. Салық мөлшерлемесінің 0% дан 100% дейін өскен кезде мемлекеттік бюджетке түсім басында 0 ден бір максималды мәнге ( М ) дейін өседі, одан кейік керісінше, 0 ге дейін кемиді. Біздің байқауымызша, салықтың 100% мөлшерлемесі мен 0% мөлшерлемесі кезінде мемлекеттік бюджетке түскен табыс көлемі өзара тең, яғни мүлде жоқ. Барлық табысты салық салу үшін жіберу салынған салық емес, конфискация болып табылады. Осы кезеңде салық төлеуші объект қызметін легальді түрден легальді емес түрге, яғни « көлеңкелі экономика » жағдайына ауысып кетеді. 

     Лаффердің ойы бойынша экономика К нүктесі жағдайында болса, онда салық мөлшерлемесін азайту мемлекеттік бюджетке түсім көлемін М максималды нүктесіне әкеледі. Лаффер  бойынша осындай нәтиже салық мөлшерлемесінің төменгі деңгейінде еңбекке, қор жинауға, инвестицияларға ынталандырып мемлекеттік бюджеттің көбеюіне әкеледі. Салық мөлшерлемесінің төмендеуі өндірісті ұлғайтуға, жұмысбастылықты көтеруге ынталандырып, трансферттік төлем, жұмыссыздық үшін төлемді азайтып, мемлекеттік бюджетке әлеуметтік ауыртпалықты төмендетеді. Осыдан экономика Лаффер қисығының М нүктесінен жоғары деңгейде болса, онда салық мөлшерлемесін азайту шаралары мемлекеттік бюджетті көбейтуге әкеледі. Ал салық мөлшерлемесін көбейту тек экономика Лаффер қисығының М нүктесінен төмен болған жағдайда нәтиже әкеле алады.

     Лаффердің ойымен келіспегендер көптеген қарсылық көрсетті. Біріншіден, салық мөлшерлемесінің төмендеуінде қызметке қатысуды арттыруға жұмыс күшінің ұсынысы соншалықты икемді ме? Эмпирикалық бақылаулар көрсеткендей салық мөлшерлемесінің төмендеуі мен жұмыс күшіне ұсыныс арасында еш байланыс жоқ. Кейбір адамдар топтары салық ауыртпалығы азайған жағдайда көбірек жұмыс атқаруға ынталанады, ал басқалары өзін бай деп санап дем алуға кіріседі. Екіншіден, салық ауыртпалығын түсіру сияқты шара ұзақ  мерзімде ғана нәтиже бере алады. Жалпы ұсыныс көлемінің көбеюі салық ауыртпалығын азайтқаннан бастап көрінбейді,  тек болашақта ғана мүмкін бола алады. Осыдан аз мерзім аралығында мемлекеттік бюджетке түсімдердің азайып кету мүмкіндігі бар. Үшіншіден, салық ауыртпалығының төмендеуі жалпы ұсыныс қисығының     ( AS ) оңға жылжуына емес, керісінше, жалпы сұраныс қисығының ( AD ) сол бағытты жылжуына әкеліп соғады.

                                             Р

                                                                                                Y

2-сурет. Лаффердің ұсынысы

                                             P

                                                                                                  Y

3-сурет. Лаффердің оппоненттерінің ұсынысы

     Экономиканың жалпы ұсыныс қисығының аралық немесе классикалық      ( вертикалды ) бөлігі кезеңінде болған жағдайда AD қисығының оңға қарай ығысуы жалпы бағаның өсуіне әкеледі. Төртіншіден, М нүктесінен жоғары аралықта Лаффер қисығының бір бөлігінде бола алатын салық жүйесінің бола алатынына кім жүз пайызды жауап бере алады?  Ал егер М нүктесінен төмен  болатын жағдайдағы салық жүйесі бар болса? Осы кезде салық мөлшерлемесінің төмендеуі мемлекеттік бджетке түсімнің азаюына әкеледі.

     Артур Лаффердің тұжырымдамалары Америка Құрама Штаттарындағы 1981 жылы және 1986 жылы болған реформаларда біршама жүзеге асты.        ( А.Лаффер  Р.Рейганның администрациясындағы кеңесші қызметін атқарған). Жалпы ұсыныс көлемін жоғарылату үшін салық мөлшерлемесін төмендету жайлы теория практида өз қолданысын тапқанда қандай нәтижеге әкелді? Нәтиже Лаффердің теориялық нәтижесімен сәйкес келмеді. Рейган администрациясы басқарған 6 жыл ішінде мемлекеттік қарыз мөлшері соңғы 200 жыл ішіндегі қарыз мөлшері мен екі дүниежүзілік соғысқа қатысқандағы жұмсалынған  қаржыны  қосып алғандағыдан артып түскен. ( 1987 жылы Америка Құрама Штаттарының мемлекеттік қарызы 2,4 трлн. долларды құрады ).       

     Салық мөлшерлемесінің төмендеуінің мемлекеттік бюджетке түскен табыс көлемімен байланысты арақатынасын қарастырған эмпирикалық зерттеулер 1980 жылдардағы Америка Құрама Штаттарының экономикалық жағдайы Лаффер қисығындағы М нүктесі салық мөлшерлемесінің 75% - 80% тең екендігін көрсетті. Ал американдық салық жүйесі қисықтағы салық мөлшерлемесінің 50% аз мөлшеріне сәйкес. Яғни осыдан салық ауыртпалығының төмендеуі мемлекеттік бюджеттегі табыс мөлшерінің төмендеуіне әкелді. Салық ауыртпалығының азаюы аз мерзімде пайда әкелмейді ( мемлекеттік бюджет толықпайды ), тек ұзақ мерзімді кезеңде ғана нәтижесі көрініс табуы мүмкін.

     Сонда Лаффердің тұжырымдамасы мүлдем дұрыс емес пе? Жоқ, мұндай қорытынды дұрыс болмас еді. Мемлекеттік табыс мөлшері тек оптималды салық мөлшерлемесі жағдайында ғана максималды бола алады.  Максималды салық мөлшерлемесі мемлекеттік бюджетке максималды табысты әрдайым әкелмейді.  Бұл сөзсіз дұрыс, Лаффер қисығы осы тұжырымдаманы толығымен дәлелдейді. Қиыншылығы мынада – экономиканың нақты жағдайын ( негізінен салық жүйесін ) анықтай отырып оптималды салық мөлшерлемесін белгілеу.

     Кейнсиандық және неоклассикалық теориялар салық – бюджет және ақша несие саясаттарын әр түрлі бағалайды. Экономикалық саясаттың әсерін жалпы табыс мөлшері арқылы анықтай аламыз.

     Салық – бюджет, ақша – несие саясаттарының нәтижелері әр мөлшерде мультипликаторға тікелей байланысты. Мультипликатор дегенімізде мемлекеттік шығындар мультипликаторы, проценттік мөлшерлеменің өзгерісіне инвестицияның сезімталдығы, проценттік мөлшерлеме өзгерісіне ақшаға сұраныс сезімталдығын қарастырамыз.

     Кейнсиандық теория бойынша салық – бюджет саясатының нәтижелігі жоғары. Кейнсиандықтардың салық – бюджет саясатына ден қоюы мынаған байланысты: проценттік мөлшерлеменің өзгеруіне инвестицияның сезімталдығының жоқтығы мен процент мөлшерлемесінің өзгеруіне ақшаға сұраныстың сезімталдығының жоғары болуы.

                                             r

                                                                                                Y

4-сурет. Ақша экспанциясы: кейнсиандық үлгі

     I, MD , IS, LM қисықтары арқылы былай көрсетілген. Осы кезде монетарлық саясаттың нәтижелігі аз. Ақшаның номиналды ұсыныс көлемінің артуы LM1 қисығының оңға – төмен жылжығанын көреміз, яғни LM1 қисығы LM2 қисығына ауысты және де Е2 нүктесіне тепе – теңдік ауысады. Е2 нүктесіне төменгі r2 мөлшерлеме мен көлемінің Y2  өсуі сәйкес келеді. [4-сурет]

     Неоклассикердің тұжырымы бойынша салық бюджет саясатының нәтижелігі аз, оны былай түсіндіреді:

                                          r

                                                                                                     Y

5-сурет. Салық – бюджет экспансиясы: неоклассикер үлгісі

     Осы суретте тік қисықты Ү* өндіру көлемін көрсетеді, бұл толық жұмысбастылық деңгейінде. Мемлекеттік шығындардың көбеюі немесе салықтардың азаюы IS1 қисығын оңға – жоғары жылжытады. Ол IS2  қисығына ауысады. Егер де фирмалар жалпы ұсынысиы арттыратын болса, онда тепе – теңдік Е* ауысады. Бірақ та толық жұмысбастылық деңгейінде жалпы ұсыныс фирмалар арасындағы бәсекелестікті арттырады, еңбекке ұсынысты, жалақы деңгейін өндіріс шығындарыг көбейтеді. Баға мөлшерінің жоғарылауы ақшаның әрдайым ұсыныс кезінде нақты ақша қорының азаюына әкеледі. Нәтижесінде жаңа тепе – теңдік Е2 нүктесінде қалыптасады.

2.Қазақстандағы салық жүйесі, оның негізгі мәселелері және шешу жолдары

2.1. Қазақстан Республикасының салық салу жүйесі

     Мемлекеттің нарықтық экономикаға әсер ететін саяси, экономикалық тұтқаларының ішіндегі басты орынды салық саясаты иеленеді. Нарықтың жағдайында, әсіресе, ауыспалы кезеңде салық жүйесі -  әлеуметтік – экономикалық тұрақтандырушы, мемлекеттің қаржы – несие саясатын іске асырушы ролінде маңызды. Салық саясаты мен салық жүйесінің қаншалықты жақсы ұйымдастырылуы мемлекеттік экономикалық саясаттың соншалықты жақсы іске асырылуына тікелей байланысты. Мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық процестерді реттеу кезінде салық саясаты қоғамның тұрақтануының, экономикалық өсудің, Қазақстан экономикалық біртұтастығын қалыптастырудың бірден – бір шарты.

     Экономиканы реформалау, оны нарықтық жағдайға бейімдеу Қазақстанның өз салық жүйесін құруға әкелді. Сонымен қатар өзіндік салық саясатының қалыптасуы мемлекеттің еркіндігінің көрінісі. Салық саясатын өзгерту, салық механизмдарын қозғалысқа келтіру мемлекеттің экономикалық дамуына немесе тежеуіне әкеп соғады. Салық саясатын мемлекеттің салық жүйесіндегі іс - әрекеттері деп қарастыру керек. [2] Бұл өте көп уақыт алатын болғандықтан Қазақстан Республикасының салық жүйесін ұйымдастыру мынадай кезеңдерден тұрды.

     І кезеңде Қазақстанның салық заңдарын құру іске асырылды. Бұл саты 1991 жылдан 1994 жылға дейін іске асырылды. ІІ кезең салық жүйесін реформалауда негізгі кезең болып табылады. ІІ кезеңнің негізгі мақсаты Салық Кодексін құру болды. ІІІ кезеңде реформаның басты мазмұны мен мақсаты салық администрациясының іс - әрекеттерін жетілдіру мен нығайту болды.

     І кезеңде салық жүйесінің негізгі бағыттары қарастырылды. І кезең 1991 жылдың аяғында салық сұрақтары бойынша құжаттардың қабылдануымен басталды. Алғашқы құжатта 14 заң болды. Осылардың ішінде  « Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы » заңы басты болды. 1991 жылғы      « Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы » заңында                        16 мемлекеттік, 10 міндетті жергіліктік, 19 жергілікті салықтар мен жинаулар болды. Содан басқа бюджеттік емес фондтарға жинаулар іске асырылды.

     Салық саясатының қызметіне біріне – бірі қарсы шығатын заңдар мен жарғылардың болуы кедергі жасады.

     Сол кезде жұмыс істеген салық құжаттарында өнеркәсіптік табысқа салық мөлшерлемесінің 11 түрі, табыс салығына 37 жағдайда жеңілдік берілді. Нәтижесінде Салық заңдарына түзетулер енгізуді қажет етті. 1992 - 1994 жылдар аралығында салық жүйесіне өзгертулер мен түзетулер енгізілді.

     Көптеген қажетсіз, заңсыз жеңілдіктер мемлекеттің экономикасына көптеген кертартпалықтарды әкелді. Жеңілдіктер көбейген сайын оған параллельді түрде салық түрлері өсіп отырды. Осы жылдардағы шығындарды есептей де алмайсың. Мөлшерлеменің көбеюі шектен шығып кетті. Мысалы, материалды өндіріс саласында табыс салығының мөлшерлемесі 45% ға жетті. Ал бұл материалды өндіріс саласында кері әсер етті, ынталандыру болмады.

     Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасу тарихында 1994 жылдың орны ерекше. Сол жылы салық жүйесін реформалаудың басты алғышарттары қалыптасты.

     1994 жылдың салық жүйесінегі өзгертулер салық саясатының фискалды бағытталғанын көрсетеді. Қатаң салық саясаты « салық қапқанына » әкелді, салық мөлшерлемелерінің жоғары болуына қарамастан бюджет табысы азайып кетті. Бұл кәсіпкерлердің, өндірістің көлеңкелі экономика жағдайына ауысуына, табыстарды дұрыс көрсетпеуіне әкелді.

     Осы тәжірибеге сүйене отырыпкелесі кезеңде Қазақстан Республикасының салық жүйесіне төмендегідей өзгертулер енгізу мақсатталды:

1.      Нарықтық қатынастарға ынталандыру:

-         кәсіпкерлікті сүйемелдеу;

-         мемлекеттік бюджет жүйесінің ақылмен шектелген қажеттіліктерін ғана қанағаттандыру;

-         жеке салық төлеушілерді өз табыстарын кәсіпкерлікті дамыту үшін салуға ынталандыру;