Салықтар және олардың экономикадағы ролі мен қызметтері

-         салық салуға кең заңдар құру;

-         табыстқа екі, үш ретті салық салудан қорғауды қамтамасыз ету;

  2. Салық салуда әділеттілікке жету:

              -   табыс алу көзіне қарамастан жалпыға бірдей салық салуды          

                     ұйымдастыру;

-         мемлекеттің территориялық, ұлттық қызығушылығын қарау;

-         әлемдік салық жүйесін құру тәжірибесін негізге алу;

     Осы мақсаттарға байланысты Қазақстан Республикасының салық жүйесін өзгертіп халықаралық стандарттарға жеткізуге шара жасалды. Салық жүйесін реформалаудың басты бағыты салық түрлерін азайту арқылы салық мөлшерлемесін төмендету, бүкіл территорияда салық заңдарын қолдануды қамтамасыз ету болып табылды.

     1995 жылдың басына қарай Қазақстан Республикасының салық жүйесі түсінуге ауыр, бірізділігі жоқ, басқарусыз және нәтижелігі аз екендігін байқадық. Салық төлеушілерге ұсынылған салық мөлшерлемесі ( жалпы салық салу мөлшері 85% - 90% ) өте үлкен болғаны сонша, ол экономиканы дамытушы емес, артқа тартушы ролін атқарды.

     Салық жүйесін реформалаудың ІІ кезеңі 1995 жылдың 24 сәуірдегі №2235 Қазақстан Республикасының Президентінің « Салықтар жіне басқа да бюджетке міндетті төлемдер туралы » жарғысынан басталады.

     ІІ кезеңде халықаралық сұранысқа жауап беретін глобальді салық жүйесін ұйымдастыру мақсатқа адынды. Біздің білуімізше, салық жүйесі фискалды, реттеуші, ынталандырушы қызметтерін атқару керек. Дамып келе жатқан экономика жағдайында мемлекеттің басты мақсаты салық салу арқылы бюджет табысын ұлғайту. Осы мақсатқа жеткеннен кейін кез – келген мемлекет әлеуметтік жағдайды дұрыстауға, әлеуметтік жағдайды реттеуге мүмкіндік алады.

     1995 жылы қабылданған салық заңдары басқаларымен салыстырғанда прогрессивті болды. Бірақ та бұл заңдар да жетілдіруді қажет етті. Сол себептен 1995 – 1999 жылдар аралығында заңдарға өзгертулер енгізілді. Соған қарамастан Қазақстан Республикасының салық жүйесі өзінің тұрақсыздығымен көзге түсті.

     Қазіргі салық жүйесінің қалыптасуына 1999 жылы салық жүйесіне енгізілген өзгертулері негіз болды. Ал 2001 жылдың 1 шілдесінен бастап жаңа Салық Кодексі жұмыс істей бастады. Бұл Салық Кодексі өзінің прогрессивті өзгертулерімен көзге түсті. Бұл Салық Кодексіне 2002,2004 жылдары салық мөлшерлемесін  өзгерту бойынша өзгертулер енгізілді, ал басқа салалары сол қалыпта қалды. 2001 жылы қабылданған Салық Кодексінде еліміздің мынадай салық салу қағидалары тұжырымдалған:

      салық салудың міндеттілігі, яғни салық төлеуші салық заңдарына салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді толық әрі уақытылы төлеуге міндетті;

      айқындылығы, яғни салық төлеушілердің салық міндеттемелерінің  туындауының, орындалуының, тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртіптерін салық заңнамаларында бекіту мүмкіндігін көрсету;

      салық салудың әділеттілігі, яғни Қазақстанда салық салу жалпыға бірдей міндетті болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңілдігін беруге тыйым салынады;

      салық жүйесінің біртұтастылығы, яғни Қазақстан Республикасының салық жүйесі бүкіл ел аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады;

      салық заңнамаларының жариялығы, яғни салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілерін ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануы тиіс.

     Оңтайлы ұйымдастырылған салық жүйесі мынадай салық салу қағидаларына негізделуі керек:

-         салық заңнамасының тұрақты болуы;

-         салық төлеушілермен мемлекет арасындағы қатынастар құқықтық негізде болуы керек;

-         салықтар салық төлеушінің табыс мөлшеріне байланысты алынуы тиіс;

-         барлық салық төлеушілер заң алдында бірдей;

-         салық құпиясының сақталуы, т.б.

     Менің пікірімше, Қазақстанның салық салу қағидалары осы талапқа жауап береді.

     Қазіргі кезде 1991 жылдармен салыстырғанда салық жүйесін қалыптастыру мәселелерінің біраз бөлігі шешілген. Салық салу мәселелерінің шешілгендігінің бір көрсеткіші мемлекеттік бюджеттің кіріс көлемінің өсуі.

     Бүгінгі күні Қазақстанда салықтың мынадай түрлері бар: корпоративті табыс салығы, жеке табыс салығы, қосымша құн салығы, акциздер, жер қойнауын өндірушілерге арнайы төлемдер мен салық, әлеуметтік салық, жер салығы, көлік салығы, мүлік салығы. [3]

     Экономикасы дамып келе жатқан Қазақстан үшін мұндай көрсеткіштер өте жақсы деңгейді көрсетеді, бірақ әрі қарай салық жүйесін жетілдіру мәселелерін тоқтатпай одан әрі жалғастыру қажет. 

2.2. Салық салу мәселелерін реттеу. Қазақстан Республикасындағы салық ауыртпашылық деңгейі, оны жетілдіру жолдары

     2003 жылы салық заңдарындағы өзгерістер салық жүктемесін азайту, жаңа техника мен алдыңғы қатарлы технологиялар ағынын көтермелеу және оларды енгізу жолымен елдің экономикалық өсуін көтермелеуге, мемлекет пен салық төлеушілердің өзара қарым – қатынастарын жақсартуға бағытталған және елдің инвестициялық тартымдығын жоғарылатуға арналған.

     Салық ауыртпашылығының деңгейін төмендетудің негізгі себебі кәсіпкерлерді ынталандыру. Осы жайлы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев: « Салық ауыртпалығын үнемі ұлғайту орынды емес, өйткені бұл іскерлік белсенділіктің төмендеуіне және экономиканың көлеңкеге кетуіне соқтыратын еді, » - деп те айтқан. [4] Сол себептен салық ауыртпалығының деңгейін төмендету шаралары іске асырыла бастады.

     Бүгінгі күнге дейін біз экономиканың әр түрлі салаларына салық салуды жетілдіру бағытында үлкен жұмыс жасадық. Мәселен, аграрлық секторға, шағын бизнеске, әлеуметтік салаға, коммерциялық емес ұйымға және шикізат секторына салық салу режимі айтарлықтай жеңілдетілді, қазір оның салық жүктемесінің деңгейі барынша қолайлы.

     Атап айтатын болсақ, заңды тұлға болып саналатын ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері үшін бюджетпен патент негізінде есеп айырысудың тәртібі көзделген арнайы салық режимі белгіленген. Патенттің есептелген құнына барлық салықтар енеді. Бұл ретте, салық патенттің құнына енгізіліп есептелген кезде оның мөлшері 80% азаяды.

     Бұл режимді қолданатын ауыл шаруашылық тауар өндірушілер патент құнына қоса есептелген салықтар бойынша салықтық есеп тапсырудан босатылады, салықтарды бюджетке төлеу мерзімдері жеңілдетіледі. Осы арнайы режимнің аталмыш саланың дамуына айтарлықтай себеп болары айқын.

     Сонымен қатар шағын бизнес субъектілері үшін де салықтың салмағын едәуір жеңілдететін бір жолғы талон, патент және жеңілдетілген декларация негізінде арнайы салық режимдері белгіленген болатын. Әрине, бұл режимдерді қолдану шаруашылық жүргізуші субъект  қызметінің түріне, табысының көлеміне, жалдамалы қызметтер санына байланысты және осы режимді қолдану аясында шағын бизнес субъектілері үшін әлеуметтік салық пен ( жеке ) табыс салығын есептеу мен төлеудің жеңілдіктік тәртібі белгіленеді. Осылайша, шағын бизнестің субъектілері жалпыға белгіленген салық есебін жүргізуден және салықтық есеп тапсырудан босатылады. Мұның өзі оның мемлекетпен өзара қарым – қатынасын неғұрлым жеңілдетеді.

     Коммерциялық емес және әлеуметтік секторлар  үшін де корпорациялық табыс салығы, мүлік салығы, жер салығы бойынша бірқатар жеңілдіктер белгіленді. Ал шикізат секторы бойынша, экспорттық операцияларға  Қосымша Құн Салығы нөлдік ставкасы қолданылады, яғни бюджеттен Қосымша Құн Салық сомасын қайтарып алатын салық төлеушінің бұл санатының салық жүктемесі қалыпты деңгейде.

     Осылайша, бүгінде ел экономикасының маңызды саласын құрайтын тұтас бір сала өкілдері жоғарыда аталған секторлармен салыстырғанда көп жеңілдіктерден құралақан қалып келеді. Бұлар Қосымша Құн жоғары үлесімен тауар өндіретін кәсіпорындар. Олар салықтың барлық түрлерін белгіленген тәртіппен төлейді. Дәл қазір салық төлеушінің осы санаты үшін қолайлы жағдай жасауды, яғни осы секторды ынталандыруды дереу түрде қолға алмаса, Қазақстан әлі де ұзақ уақыт бойына « шкізат шығарушы » ел болып қала беруі ғажап емес.

     Біз, шынында да салық төлеушінің осы санатына салық жүктемесінің деңгейін жеңілдетудің жолын ұзақ іздедік және ұсынылып отырған үлгі неғұрлым тиімді ғой деп санаймыз.

     Бұл режим корпорациялық табыс салығын және Қосымша Құн Салығының сомасын 50% кемітетін салықтық артықшылықтарды пайдалана отырып, салықтық жалпы белгіленген тәртіппен есептелуін көздейді.

Мұндай кәсіпорындар үшін Қосымша Құн Салығын төлеу бойынша салық кезеңін 1 жыл деп белгілену ұсынылады, осы уақыттың ішінде әр тоқсан сайын Қосымша Құн Салығы бойынша ағымдағы төлемдер төленуі тиіс. Мұның өзі кәсіпорындарда айналымға салатын қаражаттың пайда болуына және бұл қаражатты сол жыл ішінде өндірісті дамытуға жұмсауға мүмкіндік береді. Ал корпорациялық табыс салығы мен Қосымша Құн Салығы жыл бойына 30% - 50% кеми отырып, тоқсандық төлемдер түрінде төленетін олады.

     Бұл шаралар аталған кәсіпорындардың қалыпты дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасайтыны сөзсіз.

     Бұл режимді қолданатын салық төлеушінің, біріншіден, өзі өндірген тауардың сатылымы жалпы жасалған сауданың ішіде 90% құрауы тиіс. Бұл режимге делдалдықпен, сауда операцияларымен, қаржылық қызмет көрсетумен жылжымайтын мүлікті жалға берумен айналысатын кәсіпорындардың еніп кетпеуін қатаң бақылап, шектеу қойған жөн. Яғни бұл жердегі басты мақсат – отандық тауар өндірушінің өндірісін ынталандыру.

     Екіншіден, тауар сату және қызмет көрсету көлемінде Қосымша Құнның үлесі кем дегенде 40% құрауы қажет. Сонымен қатар, тауар сатудың, қызмет көрсетудің көлеміне салық жүктемесінің коэффициенті 12% құрауы қажет.

     Осылайша, бұлрежимде нақты еңбек күшін шығындайтын, еңбекақылық шығыны бар, сондай – ақ, үлкен амортизациялық аударымның жоғары үлесі бар кәсіпорындар ғана қолдана алады. Бір сөзбен айтқанда, аталған режим машина жасау, металлургия, аспап жасау, химия, жеңіл, тоқыма өнеркәсібі сияқты өңдеуші салалардағы кәсіпорындарға қолданылатын болады.

     Бұл ретте, ескеретін жай, сипатталған салық салу режимі жер қойнауын пайдаланушыларға, акцизделетін өнім өндірушілерге, арнайы салық режим қолданатын шаруашылық жүргізуші субъектіге, сондай – ақ, еркін экономикалық аймақтың аумағында жұмыс жасайтын ұйымдарға қолданылмайды.

     Бұл тұрғыда кәсіпорынның салық кезеңі ішіндегі қызметтің табысы түрінде жұмсалған шығыстарын ескеру ұсынылады. Сондай – ақ, бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік жөніндегі заңнамаларға сәйкес салықтық кезеңде есептелген амортизациялық аударымдар сомасын да ескеру қажет. Бұдан басқа жанама және төлем көзінен ұсталатындардын басқа, есептелген салықтар сомасын және төтенше оқиғалардан келетін кіріс пен шығын есепке алынбаған таза табысты да есепке алу қажет.

     Осылайша, Қосымша Құнды анықтау үшін кәсіпорындар пайдаланатын бекітілген активтердің амортизациясы мен еңбекақы төлеуге шығындар ескерілетін болады. Сондай – ақ, өндіріске салатын салықтар корпорациялық табыс салығы, әлеуметтік салық, жер салығы, мүлік салығы, көлік салықтары және бар. Қосымша Құн Салығы өзіндік қн қалыптастыру кезінде ескерілмейтіндіктенжәне өндіріс пен айналым процесінде қосылған құн бөлігіне салынатындықтан Қосымша Құн есебіне қосылмайды. Сонымен бірге тауар сатудан және қызмет көрсетуден түскен таза табыс салығы ескерілетін болады.

     Бағамдап қарасаңыз, есептеу әдісі өте қарапайым. Қосымша Құнды құрайтын негізгі шамалар қалыптастырылады және олардың тауарларды сатылуының немесе қызмет көрсетілімінің жалпы көлеміне қатынасы анықталады және бұл қатынас 40% кем болмауы тиіс.

     2002 жылы бюджетке тиіс салалар бойынша 19,3 млрд. теңге сомасында корпорациялық табыс салығы мен ҚҚС түсті. Жоғары аталған өлшемдерге сәйкес келетін кәсіпорындар арнайы салық режимі бойынша салық салуға толығымен өткен жағдайда болатын бюджеттің болжамды шығыны мұқият есептелді. Бұл ретте шығынның болжамды сомасы 10,4 млрд. теңгені құрады. Бюджеттің кіріс бөлігінің жалпы түсімдеріне шаққанда бұл сома болмашы ғана бөлікті құрайды және тиісінше бюджеттің шығыны аз болады. Бірақ осы арнайы режимді енгізу өзін - өзі ақтап шығады. Өйткені бұл норманы енгізу арқылы болашақта елімізде өңдеуші салаларды қалыптастыру мен дамытуға жол ашылатын болады. Ең бастысы, түптеп келгенде – бұл бюджетке түсетін түсімдерді арттырады, халықтың әл – ауқатын жақсартуға елеулі әсер етеді және еліміздің экономикалық тұрақты өсуін қамтамасыз ететін болады.

2.3.Қазақстан Республикасының салық салу жүйесін жетілдіру

     1991 жылдың шілде айында Қазақ ССР  Президентінің  « Қазақ ССР мемлекеттік салық жүйесін құру туралы » жарғысы жарық көрді. Жарғы бойынша мемлекеттік салық жүйесі дербес қаржы институты болып жарияланды. Бұл жаңа экономика жағдайында мемлекеттің қаржы саласындағы мүддесін қалыпты сақтап тұру үшін қажет болды. Қазақ ССР Министрлер Кабинетінің бұйрығы бойынша 1991 жылдың тамыз айында Қазақ ССР негізгі салық инспекциясы, ал Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығына сәйкес Кеден комитеті құрылды. 1992 жылдың қазан айында Қазақстан Республикасының Президентінің  « Қазақстан Республикасының қаржы, салық, кеден қызметтерін қайта құру туралы» жарғысы  бойынша Бас кеден басқармасы мен Бас салық инспекциясы Қаржы Министірлігімен біріктірілді.

     Салық органдарының құрылуымен бірге тәуелсіз Қазақстанның дербес салық жүйесі қалыптаса бастады. 1991 жылы салық бойынша алғашқы заңдар қабылданды. Заңдағы салық мәселелері соңғы кездегі КСРО - дағы салық салу жүйесінен еш айырмашылығы болмады. Содан кейін біздің салық жүйеміз жаңа экономикалық жағдайлар себебінен бірнеше рет өзгертуге ұшырады.