Қазақстан Республикасындағы салық саясаты: басымдылықтары және механизмі

     ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ  МИНИСТРЛІГІ 

     ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ 

     Экономика және бизнес факультеті 

     Менеджмент  және бизнес кафедрасы 
 
 
 

     Бітіру  жұмысы 

     Қазақстан Республикасындағы  салық саясаты: басымдылықтары және механизмі 
 
 
 
 

          Орындаған 4 курс

     студенті                                                                            Батырғалиев Н.С. 

     Ғылыми  жетекші 

     э.ғ.д., профессор                 ___________________      Бибатырова І.А. 

     Норма бақылаушы

     аға оқытушы                       ___________________        Заурбеков М.С.

       

     Кафедра меңгерушісімен

     қорғауға  жіберілді,

     э.ғ.д.., профессор                ___________________        Кубаев К.Е.     
 
 
 
 
 
 

АЛМАТЫ, 2006

     МАЗМҰНЫ 
 

     КІРІСПЕ............................................................................................................3 

     І ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.......................................................5

1. Мемлекеттік басқарудың мәні мен қажеттілігі....................................5
2. Жаһандану жағдайындағы мемлекеттің негізгі функциялары.........11
3. Жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру нәтижесі ретінде.....................................................................17

 

     ІІ  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТИІМДІЛІГІН СИПАТТАЙТЫН ҮРДІСТЕРДІ ТАЛДАУ....................................................................................................................27

     2.1  Жергілікті басқарудың қаржылық  ресурстарының қалыптасу жүйесі..........................................................................................................................27

     2.2 Республикалық және жергілікті  бюджет арасындағы шығындық міндеттемелерді  бөлу мәселелері.............................................................................39

     2.3  Жергілікті өзін-өзі басқарудың  экономикалық негіздерін қалыптастырудағы  мемлекет ролі............................................................................47 

     ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ................................................................54

     3.1 Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің  қаржылық-экономикалық үлгісін жасау..............................................................................................................54

     3.2 Мемлекеттік билік органдарының  жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен  өзара байланысы...............................................................................67 

     ҚОРЫТЫНДЫ..............................................................................................73 

     ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.........................................79 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     КІРІСПЕ 

     Қазақстан Респкбликасындағы экономикалық реформалардың  басымдылықты бағыттары мемлекеттік басқруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін өзі басқару жүйесін қалыптастыру болып табылады. Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру мен жергілікті өзін өзі басқаруды дамытумен барлық экономикалық жүйенің толық қызмет етуі, елдің тұрақты әлеуметтік – экономикалық жағдайына байланысты.

     Осыған  байланысты ҚР-ның Президенті Н.Ә.Назарбаевтің өзінің Қазақстан халқына «Қазақстан – 2030: Өркендеу, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсарту»  жолдауында «министірлік ішінде орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға орталықтандыру» қажеттігі туралы айтып кеткен /1/.

     Қазақстан Республикасы егемендік алған кезде  алғашқы жылдарында орын алған мемлікеттік  басқарудың қатты байқалған орталықтандырылғаны  ақтаулы болды. Бірақ макроэкономикалық тұрақтылыққа жету деңгейі бойынша қазіргі уақытта белсенді түрде бірінші мәселе ретінде мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін өзі басқаруды дамыту мәселелері алға қойылып отыр.

     Қазақстан кең көлемді территорияны иеленеді, осыған байланысты еліміздің аймақтары табиғи байлықтарының қалыптасуына, климаттық жағдайларына және т.б. негізделген әртүрлі экономикалық әлеуетке ие. Сонымен қатар аймақтар демографиялық, этникалық және тарихи ерекшеліктері бойынша бөлінеді. Әсер ету механизмдерінің орталықтандырылған стандартты жинағымен басқара, жоғарыда аталған факторларды ескере, мемлекет еліміздің барлық аймақтарының қажеттіліктерін бірдей деңгейде оптималды қанағаттандыра алмайды. Осыған байланысты мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіліктерді бөлу қажеттігі туындайды.

     Бүгінгі таңда әрекет  ететін жергілікті мемлекеттік басқару – ауыл, ауылдық  округтер, аудандық мәндегі қалалар  деңгейіндегі әкімдер институты  – жеткілікті тиімді емес, өйткені  жоғарыда тұрған әкімдер мен үкіметке күшті тәуелділікте тұр. Берілген деңгейдің басқару органдары жеке бюджетке ие емес, нәтижесінде экономикалық дара қызмет етуге мүмкіндігі жоқ. Олардың басшыларын тағайындау жүйесі әкімдерде «уақытылы» психологиясын тудырады. Соған байланысты олардың қызметі негізінен халықтың мүддесін қанағаттандыру мен экономикалық жинақтылыққа емес, ал жоғары тұрған органдардың бұйрығын орындауға бағытталған/2/. Қалыптасқан жағдайдан шығу жолы жергілікті өзін өзі басқару жүйесін енгізу болып табылады.

     Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесіне жаңа талаптар мемлекеттік басқару жағдайын зерттеу, сонымен қатар мемлекеттік басқару жүйесі ретінде ғана емес, сонымен бірге ҚР-дағы жергілікті өзін өзі басқару жүйесі ретінде ғылыми негізделген үлгіні жасау қажеттігін негіздейді. Бұған байланысты мемлекеттік басқаруды реформалау және жергілікті өзін өзі басқаруды дамыту мәсілілірін зерттеу облысындағы теориялық - әдістемелік және қолданбалы зерттеулердің ролі өседі. Жоғарыда аталғандар диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігін негіздейді.

     Бітіру  жұмысының негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін өзі басқару жүйесін дамытудың теориялық - әдістемелік және ғылыми – тәжірибелік аспектілерін зерттеу болып табылады.

     Осы мақсатқа сай жұмыста келесі негізгі міндеттер қойылды:

• мемлекеттік басқарудың қазіргі жағдайын талдау және мемлекеттік биліктің барлық вертикалі бойынша туындап отырған мәселелерді анықтау;
• мемлекеттік билікті орталықсыздандыру қажеттігін және жергілікті өзін өзі басқару жүйесін енгізуді негіздеу;
• муниципалды басқаруды дамыту мәселелері бойынша экономикалық дмыған елдердің тәжірибесін зерттеу;
• ҚР-дағы жергілікті өзін өзі басқару жүйесін дамыту тенденциялары мен перспективаларын анықтау;
• Қазақстандық нақтылыққа сай жергілікті өзін өзі басқару жүйесінің ұйымдастырушылық үлгісін жасау;
• жергілікті өзін өзі басқару жүйесін дамыту жолдарын анықтау мақсатында жергілікті мемлекеттік басқару органдарының қызмет етуінің қаржылық – экономикалық негізін талдау;
• жергілікті өзін өзі басқару жүйесінің қаржылық – экономикалық үлгісін жасау;
• мемлекеттік басқару және жергілікті өзін өзі басқару органдарының өзара әрекет ететін тиімді әдістерін анықтау.

     Бітіру  жұмысы кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

     Жұмыстың  бірінші бөлімінде жаһандану  жағдайындағы мемлекеттік басқарудың рөлі мен мәні, қажеттілігі қарастырылған. Сонымен қатар жұмыстың бұл бөлімінде  қазіргі кезеңде өзекті проблемалардың біріне айналып отырған орталықсыздандыру мәселесі жергілікті өзін-өзі басқару жүйесімен байланыстырыла отырып қарастырылады.

     Бітіру  жұмысының екінші бөлімінде Қазақстандағы  мемлекеттік басқару жүйесінің  тиімділігін сипаттайтын үрдістер талданады. Бұл бөлімде мемлекеттік басқарудың негізі ретінде бюджет жүйесіне үлкен мән беріліп, жергілікті бюджеттер мен мемлекеттік бюджеттер арасындағы мәселелер қарастырылған

     Үшінші  бөлім мемлекеттік басқару жүйесін  жетілдіру сияқты күн тәртібінде жүрген өзекті мәселеге арналған. Әрине, бұл бөлімде мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының арасындағы байланыс тәрізді күрделі мәселеге де баса назар аударылды.

     Жұмыстың  қорытынды бөлімінде мемлекеттік  басқарудың жаһандану жағдайындағы рөлін кеңейте түсуге қатысты  тұжырымдар мен ұсыныстар жасалынды.  
 

     1. Жаһандану жағдайындағы мемлекеттік басқарудың теориялық негіздері 
 

     

1. Мемлекеттік басқарудың мәні мен қажеттілігі

 

     Қазақстан Республикасында тәуелсіздік алған 15 жыл ішінде бірінші рет экономиканы дамыту және қоғамды демократиялауды нарықтық жолға қою бойынша реформалар жүргізілді. Тәуелсіз мемлекет ретінде қазақстанның  алғашғы жылдарында басымдылықты көңіл мемлекеттілікті бекіту, күшейтуге, халықаралық аренада орын алуға, әлеуметтік экономикалық сферда реформалар жүргізуге аударылды. Дамудың қазіргі кезеңінде, яғни тәуелсіздіктің жалпы ұлттық негізі құрастырылған кезде басымдылықты тапсырмалардың бірі жергілікті мемлекеттік басқару және  ЖӨӨ жүйесін реформалау, яғни мемлекетік басқаруды орталықсыздандыру болып табылады.

     Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру мәселесін зерттемес бұрын, мемлекеттік басқару, оның қағидарары мен қызметтері, әдістері және т.б түсініктерін анықтауға тоқталған жөн.

     Нарықтың  азаттық, бәсеке және демократиялық  тәртіп барын сипаттайтын қазіргі  экономикада маңызды орын мемлекеттік ықпалға берілген.

     Осыған  байланысты мемлкеттік басқару нарықтық механизмнің тиімді қызмет етуін; таза нарықтық механизмдерді қолдану  мақсатсыз және тиімді емес әлеуметтік, экологиялық және басқа сфераларды ретеуді; әлемдік масштабында мемлекеттілікті және мемлекет позициясын бекітуді күшейтуге қызмет етуі керек.

     Мемлекеттік басқару – мемлекеттің өзінің органдар және лауазымды тұлғалары  арқылы қоғамдық процесстерге, адамдардың танымына, іс-әрекеттеріне және қызмет етулеріне бағытталған, ұйымдастырушылығына әсер етуі керек. Ол қоғамда субьективті фактор шегінде жүзеге асырылады және билікті құрылым негізінде ұйымдасқан адамдардың материялдық әлеуметтік және басқа өнімдерінің (тұтыну құндылықтарының) ұдайы өндіріс салаларында қызмет ететін адамдарды басқару әсерін білдіреді. /3/

     Мемлекеттік басқару тероиясындағы атақты маман  Г.В Атаманчук осы мәселе бойынша  келесі мәселені береді: мемлекеттік  басқару  бұл – мемлеукеттің адамдардың қоғамдық өмірін реттеу, сақтау немесе қайта құру мақсатында тәжрибелік, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсері. /4/

     Бұл анықтама мемлекеттік басқарудың үш қасиетін қамтиды: а) іс-әрекеттін жүзеге асыру кезінде ол билікке басымдылық беретін ұйымдастырушылық күшіне сенеді; б) басқарушылық әсерінен оның маңызды  «тамырлы» процестерін құбылыстарын, өзара байланысын реттей отырып, қоғамға өзінің ықпалын көрсетеді; в) жүйелі қызмет етеді себебі екі күрделі құрылымдардың, мемлекеттік басқару аппараты мен қоғамның жариялы қызмет етуін біріктіреді.

     Француз ғалымы Р.Грегори монографиясында мемлекеттік басқаруға «мемлекеттік биліктің арнайы агенті болып қызмет ететін барлық қоғамның мүдесіне дамуды реттеуге бағытталған ерекше әлеуметтік қызмет» - деп анықтама берген.

     Қазіргі уақытта мамандардың көпшілігі  мемлекеттік басқару мен мемлекеттік әкімшілік биліктің үш сферасын – заң шығарушы, атқарушы және сотпен байланысты деп санайды. Мұндай бағытты Д. Вильсон, У.Дмон, Р.Горд, Д.Гринбурд, Р.Григори, Л.Нигро, Ф.Нигро, М.Роскин, ұсынады /5/]. Бұл көзқарас әсіресе американ ғалымы Л.Нигро мен Ф. Нигронның «Қазіргі мемлекеттік әкімшілік» атты монографиясында анық бейнеленген. Авторлар мемлекеттік қызметке жан-жақты анықтама берген: «мемлкеттік әкімшілік – мемлекеттік істердегі 1) заң шығарушы, атқарушы, сот және олардың өзара әсерімен байланысты. 2) мемлекеттік саясатты қалыптастыруағы маңызды мәнге ие және саяси процестердің бір бөлігі болып табылатын 3) жеке секторлардың әкімшіліктер  ерекшеліктерін; 4) әртүрілі компаниялар мен ұймдарда жұмыс істейтін жеке топтармен және индивиттермен тығыз байланысты ұйымдастырылған топтық әрекеттерді білдіреді /5/.