Мемлекеттік басқарудың әлеуметтік тиімділігі

       Үшінші  деңгейде жұмыс беруші мен қызметкердің жауапкершілігі қарастырылады.

       Ең  төменгі есептік көрсеткіш келмеске кетті. Енді негізгі әлеуметтік индикатор  ретінде күнкөрістің ең төмен  деңгейі қабылданды. Ол нені білдіреді?

       Күнкөрістің ең төмен деңгейі – бұл бір  адамға қажетті ең төмен ақшалай кіріс, ол ең төмен тұтынушы қоржынының құнына тең.

       Соңғы жылдары халықтың кірісі өсті, бұл  тұтынушылар шығынының мөлшері  мен құрылымының да өзгеруіне  әкеп соқтырды. Қоржын ет, өсімдік және сүт тағамдары, сондай-ақ көкөніс  және жеміс сияқты түрлі пайдалы өнімдермен толықты.

       Халықтың  жан басына шаққанда азық-түлік және азық-түлік емес тауарларды тұтынудың  арақатынасы орташа 50%-ға 50%-ды, ал табысы аз үй шаруашылықтарында - 60%-ды 40%-ға құрайды. Бұл күнкөрістің ең төмен деңгейінің мөлшерін анықтау әдістемесін қайта қарау үшін негіз болды.

       2006 жылдан бастап негізгі зейнетақы  енгізілді. Ол адамның еңбек етуіне және еңбек етпеуіне қарамастан төленеді. Осы шешім кез келген мемлекеттің өркендеп дамуы мен тұрақтылығы жасы келгеннен кейін немесе денсаулық жағдайы бойынша жұмыс істей алмайтын және өз бетімен кіріс ала алмайтындарға қамқорлық жасау қабілетін білдіруіне байланысты қажет болды.

       Келешекте үлестірмелі жүйедегі зейнетақыларды арттыру саясатын жалғастыру жоспарлануда. Зейнетақымен қамтамасыз етудің екінші деңгейі – зейнетақы жинақтаушы қорлардан төлем төлеу, ал үшіншісі ерікті және кәсіби зейнетақы сұлбаларының дамуымен байланысты.

       Әлеуметтік  саланы басқару үшін шешімдер мен  жоспарлар, нақты мәліметтер мен  соған сәйкес қорытындылар керек. Саланың  жағдайын анық білу мақсатында, алдымен оның статистикалық көрсеткішіне назар салған жөн.

       Қазіргі қаржы дағдарысының салдарынан Қазақстанда  ең өзекті мәселелердің бірі жұмыссыздық  болып табылады. Осыған орай бірқатар шаралар ұйымдастырылып жатыр.

       Мемлекет  басшысының «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға» атты Жолдауына сәйкес Үкімет құрған «Жол картасы» бағдарламасының нақты атқарылуына жауапты мекемелердің бірі - Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі. Қолға алынғанына көп уақыт өте қоймаса да, бағдарлама қазірдің өзінде жемісін беріп отыр. Мемлекет Басшысының Жолдауын іске асыру мақсатында еңбек нарығын тұрақтандыру, өңірлік жұмыспен қамту және кадрларды қайта даярлауды қамтамасыз ету үшін Үкімет Жұмыспен қамту және кадрларды қайта даярлау мәселелері жөнінде ведомствоаралық комиссия құрған болатын. «Жол картасын» іске асыру және оны қаржыландырудың ұтымды да тиімді жолдарын таңдауға негіз болды.

3. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ТИІМДІЛІГІН  ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

1. Әлеуметтік  тиімділікті болжау және жоспарлау

        Әлеуметтік тиімділікті  дамудың әр түрлі бағыттары бойынша  стратегиялық мәні бар және мемлекеттік  қуатты әсерін талап ететін жоспарлар  жасағанда, оны қалыптастыруда және орындауда қатаң талаптар жоққа  шығарылмайды. Олар әсіресе ұлттық бағдарламалар арқылы жүреді. Осыған байланысты кез келген  индикативтік жоспарлар мынадай бөлімдерден тұру керек: тұжырымдамалық, болжау, жоспарлы реттеуші бөлім. Мұнда алғашқы екеуі ұсыныс сипатында, ал үшіншісі – міндетті талап болып табылады.

        Әлеуметтік саланы дамытуда мынадай негізгі мақсаттар алға қойылды:

        - жалпы ішкі өнімнің  көлемін кем дегенде екі есеге  көбейту

        - халықтың әл-ауқатын  анағұрлым арттыру

        - ұлттық капиталдың  үлесін арттыру

        Бұл міндеттерді  орындау шартты түрде үш кезеңде  жүзеге асырылады. Бірінші кезеңде  ұзақ мерзімді стратегиялық мақсаттар – экономиканың жоғары қарқынмен дамуын қамтамасыз ету және еліміздегі халықтың тұрмыс деңгейін арттыру көзделеді. Екінші кезеңде ұзақ мерзімді мақсаттарға – экономика мен халықтың тұрмыс деңгейі құрылымдарына сапалық өзгерістер енгізуге бағытталады. Үшінші кезеңде әлеуметтік-экономикалық мақсаттар – елімізде экономиканың, әлеуметтік саланың және экологиялық жағдайды тұрақты дамытуға көшуі белгіленген.

        Осыған сәйкес еліміздің  әлеуметтік-экономикалық дамуына арналған индикативтік жоспарында әлеуметтік салада мынадай мақсаттар мен басымдықтарды мысалға алып, атап өткен жөн: кедейлік деңгейін қысқарту, адам ресурстарын дамыту, адамдардың қалыпты тіршілігін қамтамассыз ету, тұрмыс деңгейін жоғарылату, моральдік және әдептілік сапаларын тәрбиелеу.

        Қазақстан Республикасы әлеуметтік-экономикалық дамуына арналған индикативтік жоспарының негізігі бағыттары мен көрсекіштері 17 тараудан тұрады. Онда кедейлікпен күрес және халықты әлеуметтік қорғау, тұрғын халық демографиясы, жұмыспен қамту, еңбек ресурстарын дамыту, әйелдердің экономиканы дамытуға қатынасуы, білім беру, денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау, мәдениеттті, туризм мен спортты, инфрақұрылымды дамытудағы мемлекеттік және салалық бағдарламалар қамтылған болатын. Тұрғын халықтың өсімі, оларды жұмыспен қамту және еңбек ресурстарын болжау кезінде тұрғын халықтың жас бойынша құрылымы, олардың туу, өлім және көші-қон кезіндегі өзгерістері, еңбек ресурстарының саны, олардың әрбір әкімшілік – аумақтық аймақтардағы орналасу жағдайы есептелінеді. Еңбек нарығының көрсеткіштері қажетті жұмыс орнының және жұмыссыз жүрген адамдардың санын, олардың әр түрлі құрылымын, жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс мөлшерін, жұмысқа орналасқан және босаған адамдардың санын мезгілімен және дұрыс есептеу, еңбекақы төлеу мөлшері және т.б. негізінде анықталады.

        Халықты әлеуметтік қорғау жоспары жасалғанда еңбекақының, зейнетақының және ең төмеңгі өмір сүру деңгейнің мөлшері, зейнеткерлер мен мүгедектердің саны, халықты  әлеуметтік қорғауды күшейтудегі нақтылы  мүмкіндіктер мен жұмсалатын ресурстар анықталады. Болжам кезінде әлеуметтік қамсыздандыру реформасын жүргізу, табысы аз азаматтарға әлеуметтік көмек көрсету жүйесін дұрыс жолға қою, т.б. мәселелер қамтылады.

        ҚР Президентінің  Жарлығымен бекітілген мемлекеттік және салалық бағдарламалар тізімі (әлеуметтік салаға тиісті): Білім беру, орта білім жүйесін ақпараттандыру туралы, халықтың денсаулығы туралы, жұмыссыздық және кедейлікпен күрес туралы, өмірді салауаттандыру туралы, мемлекеттік демографиялық саясат туралы. Бұл бағдарламаларда мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық, құрылымдық және ғылыми-техникалық саясаттарын еліміздің ұзақ мерзімді стратегиясы «Қазақстан-2030»-ға сәйкес жүзеге асыру мақсат етіліп, нақтылы міндеттер айқындалады.

2. Мемлекеттік әлеуметтік көмек көрсетуді жетілдіру

        Әлеуметтік көмек  көрсетуді жетілдіруді қолдау мақсатында Үкімет табыстардың теңсіздігін  тегістеу мақсатын атқарады. Табыстарды бөлу барысында мемлекеттің нарықтық процестерге араласуының тікелей  әдістерінің алатын орны ерекше болғанымен, кемшіліктері де жоқ емес. Өйткені, біріншіден, мемлекеттің әлеуметтік саясатының тікелей шараларын, олардың маңызды бағыт екеніне қарамастан, тек қана әлеуметтік жәрдемақылар беру арқылы жүзеге асыру мүмкін емес. Мұнда, әлеуметтік инфрақұрылым ұйымдастыру тәсілдері де маңызды шаралардың бірі болып табылады.

        Мемлекеттің әлеуметтік көмек көрсетуді жетілдіруде  еңбек рыногын реттеу шаралары да маңызды орын алады. Жұмыс орындарын  құрудың бір пошымы – бос жұмыс  орындарының жәрмеңкесін өткізу. Бүгінгі күні оларды ұйымдастыру мен өткізудің тәжірибесі Қарағанды, Ақмола, Атырау, Павлодар облыстарының, Алматы және Астана қалаларының жұмыспен қамту жөніндегі өкілетті органдарында бар. Германияның ғылыми-техникалық қоғамымен бірлесіп атқарып жатқан «Еңбек базарының саясаты және жұмысбастылық» техникалық жоба аясында елімізде еңбек және жұмыспен қамту саласындағы қызметті жақсартуға көмегін тигізіп, елеулі нәтиже беруде.

        Сонымен бірге, Қазақстан  Республикасының жаңадан қабылданған  «Халықтық жұмыспен қамту туралы»  Заңында халықтың еңбекке орналасуда қиыншылық көріп отырған атаулы топтарын әлеуметтік қорғауды күшейту белгіленген. Ол топтар: жеткілікті қамтамасыз етілмегендер; 21 жасқа дейінгі жастар; балалар үйінде тәрбиеленген 23 жасқа дейінгі азаматтар, жетім балалар және ата-ананың көмегінсіз қалған балалар; кәмелетке толмаған балаларын тәрбиелеп отырған жеке басты және көп балалы ата-аналар; Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес қарамағында үшін көрсетілетін күтімге, көмек пен бақылауға мұқтаж деп танылған адамдары бар азаматтар; зейнеткерлікке шығар алдындағы жастағы адамдар, мүгедектер; Қазақстан қарулы күштері қатарынан босатылған адамдар; бас бостандығынан айыратын жерлерден және ықтиярсыз емдеуден босатылған адамдар; оралмандар.

        Бағдарламаны орындау  мақсатында Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Көші-қон және демография агенттігімен бірлесе отырып, оралмандарды еңбекке орналастыру шараларының жоспарын жасады. Онда оралғысы келетіндердің кәсіптік-біліктілік мінездемесін алдын ала зерттеу және оларды республика аумағына аймақтық еңбек базарындағы жұмыспен қамту мүмкіндігін ескере отырып орналастыру көзделген.

        Әлеуметтік саланының  дамуы тарихи ұғым. Қоғамның дамуы  барысындағы кезеңдерде бірнеше  экономистердің қөзқарастары бар.

        Тұрақты даму концепциясы БҰҰ-ның 1992 жылғы Рио-де-Жанейрода өткен «ХХІ ғасырдың күн тәртібі» конференциясында азамат қауымының алдына алғаш рет ұсынылды. Бұл конференцияда тұрақты дамудың мәні қазіргі кезеңдегі қажеттіліктерді қанағаттырумен қатар, болашақ ұрпақтың өз қажеттіліктерін қанағаттандыруына мүмкіндік жасау деп танылды.

        Болашақ ұрпаққа, олардың  өмір сүру ортасына қамқорлық ету, қажеттіліктерін  қанағаттандыру тұрақты даму концепциясының негізгі идеясы болып табылады. Концепцияда  әлеуметтік аспектілерге баса назар  аударған.

        Тұрақты даму концепциясы  әлеуметтік процестерді зерттеудің жаңа әдістерін, қазіргі деңгейдегі тәсілдерін, басқа бағалау құралдарын қолдануды қажет етеді.

        Тұрақты дамудың  бұл концепциясының негізгі мақсаттары: 

        - басқару әдістерін  тиімді пайдалану, барлық қоғамның  тұрмыс жағдайын көтеру, адамның  тіршілік әрекетінің табыс, тұтыну, білім алу, денсаулық, қауіпсіздік, бостандық секілді сипаттарын қанағаттандыру;

        - елдің қауіпсіздігінің  ұзақ мерзімдік әлеуметтік және  экономикалық аспектілерін есепке  ала отырып, табиғи ресурстарды  үйлесімді пайдалану;

        - даму және табиғатты пайдаланудың маңызды мәселелері туралы шешім қабылдауда әлеуметтік серіктестік жүйесін құру болып табылады.

        Экономиканы тұрақтандырудың  негізгі төрт көзі болады. Олар: еңбек  ресурстары мен қаржы-қаражат ресурстарындағы  капитал, негізгі қорлар ресурстарындағы капитал және де айналым қор капиталын дұрыс басқару. Осы  капиталдардың ішіндегі ең өзектісі – еңбек ресурстарындағы адам капиталы. Сондықтан, қоғамның ең күрделі даму мәселесі – әлеуметтікті көтерудегі еңбек ресурстарындағы жұмыссыздықты жою арқылы экономиканы көтеру. Экономиканы тұрақтандырудың басты мәселесінің бірі – халықтың жұмыспен қамтылуы.

        Қоғамдық тұрақтылықтың  даму қозғаушы көздері: мемлекеттік  басқару, әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, құқықтық қатынастарды реттеп, жетілдіру.

        Солардың ең алғашқысы, мемлекеттік басқаруға тоқталсақ. Мемлекеттік басқарудың бар болуы  мен дамуы, мазмұны мен нысаны, бағыттары мен жетілдіру мағынасы, оның барлық өзге қырлары мен іс әрекеттерінің мақсатты бағытталған  ұйымдастырушы реттегіш белсенді әрекет етуші ұжымдардың өзара байланысы мен реттеуін қамтамассыз етуге деген қоғамның обьективті қажеттіліктерімен анықталады. Әлеуметтік саяси әдіс арқылы адамның еңбек ету, тұрмыс, демалыс жағдайымен оларға әлеуметтік қызмет көрсетумен билік қатынасы үрдісіне тартумен қоғамдық және саяси белсенділіктің дамуымен байланысты. Олар адамның әлеуметтік саяси мүдделеріне оларды қоғамдағы  мәртебесіне еркін, өзін өзі көрсете білу мүмкіндіктеріне ықпал ету болып табылады.

        Сонымен, әлеуметтік тұрақсыздықты тудыратын көрсеткіштерді талдау арқылы тұрақтылық жолдарын іздестіру. Олар:

        - бюджет қорының  дамуындағы әлеуметтіктің дамуына  тиетін тиімділік өлшемін зерттеп,  оның кем-кемістіктерін жөндеу  жолдарын көрсету;

        - қаражат қорларын (инвесторлар, зейнетақы қорлары,  сақтандыру қорлары, құнды қағаздар қорлары т.б.) құру мүмкіндігін жақсарту арқылы тұрақтылықты ұйымдастыру.

       ҚОРЫТЫНДЫ 

       Мемлекеттік басқарудың әлеуметтік тиімділігін  дамыту тетіктерін қарастыру нәтижесінде  төменде келесідей қорытындылар жасауға болады.

       Мемлекеттік басқарудың әлеуметтік тиімділігін дамыту атты курстық жұмыстың барысы: мемлекеттік басқаруға, мемлекеттік басқарудағы әлеуметтік механизміне теориялық сипаттама, анықтама берілді. Мемлекеттік басқаруды қалыптастыру және іске асырудың әлеуметтік механизмі деп мемлекеттік басқару субъектісі мемлекеттік билікке сүйеніп, басқару әрекеттестіктегі қоғамның мұқтаждарын, мүдделерін және мақсаттарын біле қоятын, өз басқару шешімдері мен әрекеттерінде бекітетін және өмірге практикалық өткізетін әлеуметтік элементтердің, процестердің және заңдылықтардың жиынтығы мен логикалық өзара байланысы болып табылады. Әлеуметтік саланың элементтерін баяндағанда, бұл сала зейнетақыны, жұмысбастылықты, демографияны, халық санын, жәрдемақылар және айлық жалақы мөлшерін бақылайды және реттейді. Сондықтан оның ішінде ең негізгісін жұмыссыздық, демографияны сипаттадым.