Мемлекеттік басқарудың әлеуметтік тиімділігі

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЛАНЫҢ  ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ

1. Халықты әлеуметтік қорғау және мемлекеттің қазіргі әлеуметтік саясаты

 

       Мемлекет, егер ол әлеуметтік болып табылса, әлеуметтік саясатты жүргізуге тиіс. Әлеуметтік саясаттың мәніне және оның негізгі  бағыттарына анықтама берейік.

       Ең  алдымен, әлеуметтік саясат мемлекеттің  ішкі саясатының әлеуметтік және ұлтаралық саясат кіретін бағыттарының бірі болып табылады.

       Әлеуметтік  саясаттың мақсаты қоғам мүшелерінің  қажетін бұдан да толық қанағаттандыру, олардың өмір сүру деңгейі мен  сапасын арттыруды қамтамасыз ету  болып табылады.

       Әлеуметтік  саясат – мемлекеттің халықтың өмір сүру деңгейін өзгертуге, қоғамдағы әділдікті қолдауға, нарықтық экономиканың жағымсыз салдарын бейтараптандыруға; халықты әлеуметтік қорғау жүйесін құруға бағытталған іс-шараларының жиынтығы.

       Мемлекеттің әлеуметтік саясаты азаматтардың барлық дерлік қажетін емес, олардың өздері объективтік жағдайлар салдарынан қамтамасыз ете алмайтындарын ғана қамтамасыз етуді көздейтініне назар аудару қажет.

       Әлеуметтік  саясаттың маңызы адамдардың өз проблемаларын  өздері шешу үшін ғана оларға жағдай жасауға  негізделеді.

       Дені  сау және еңбекке жарамды адамдардың негізгі көпшілігі өздерінің  негізгі тіршілік ету қажеттерін өздері қамтамасыз етуге тиіс. Қоғам, мемлекет және оның институттары тарапынан  осы адамдардың бөлігіне жұмысқа  орналасу, олардың еңбек және конституциялық құқықтары мен мүдделерін қорғауда көмек көрсетілуі мүмкін.

       Осылайша, әлеуметтік саясат тек еңбекке жарамды  азаматтардың өзін-өзі қамтамасыз ету  және сонымен қатар еңбек жасына жетпеген немесе еңбекке жарамсыз жасқа  жеткен және қоғам мен мемлекеттің  қамқорлығын қажет ететіндерді нысаналы қамтамасыз етудің тиісті үдерісін дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасайды.

       Мемлекеттің мақсаттары жөнінде мәселе қаралатын  теориялардың ішінен біздің мемлекеттік  құрылымның тәжірибесі мен қоғам  менталитетіне толық шамада жауап беретін әлеуметтік мемлекет теориясы баса назар аудартады.

       Ол  Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін  пайда болды және құқық бұзу оқиғаларын қоспағанда, («мемлекет – түнгі  күзетші» теориясы) мемлекет қоғамдық өмірге араласпауы тиіс деп айтылатын  бұрын болған тұжырымдамаға қарама-қарсы болып табылады.

       Әлеуметтік  мемлекет теориясының мәні мемлекет таптан тыс болады, халықтың барлық топтарының мүдделерін білдіреді, олардың  лайықты өмір сүруін қамтамасыз етеді.

       Осы теорияға сәйкес қазіргі заманғы  құқықтық мемлекет мемлекеттіліктің дамуының жаңа кезеңі болып табылады. «Классикалық либерализм» дәуірінің құқықтық мемлекеті жеке адамның мүдделерін қоғам мүдделерінен жоғары, экономикаға араласпау идеологиясына негізделген және құқықтық тәртіпті қорғау қызметін ғана атқарған.

       Мемлекетті  бірте-бірте әлеуметтендіру адамның  лайықты өмір сүруі мен еркін  дамуын қамтамасыз етуді әлеуметтік мемлекеттің бағдарламалық мақсаты  деп таныған жаңа тұжырымдаманың бекітілуіне арқау болды.

       Қазақстан Республикасының Ата заңы Қазақстан Республикасының  азаматы жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған жалақы мен зейнетақының ең төмен мөлшеріне, әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік береді.

       Алайда  халықты әлеуметтік қорғаудың сферасына «әлеуметтік қамсыздандыру» мен «әлеуметтік сақтандыру» терминдері сипаты болғанымен  бұлар бара-бар ұғымдар емес. Әлеуметтік  қамсыздандыру – халықты әлеуметтік қорғау процесі, ал әлеуметтік сақтандыруды – осы процесті жүзеге асыру нысандарының бірі деп түсіну керек.

       Әлеуметтік  қорғау деп қоғамдық дамудың нақтылы  жағдайларына сәйкес азаматтарға қалыпты  тіршілік әрекетінің кепілдікті деңгейін қамтамассыз етуге  арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттік және басқадай институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерінің жүйесін айтады.

       Ең  төменгі әлеуметтік төлемақылар  мөлшерін есептеудің негізгі орта есеппен  жан басына шаққандағы тұтыну бюджетінің мөлшері болып табылады. Бұл үшін негізгі тамақ өнімдері, киім-кешек, дәрі-дәрмек, отын бойынша, отбасына қажет қызметтер жиынының ең төмен тұтыну қоржынының құны мен құрамы есептеп шығарылады. Әлеуметтік қамсыздандыру қоғамның  еңбекке жарамсыз және жұмыс істемейтін мүшелерін материалдық қолдау жөніндегі қатынастардың кең спектірін қамтиды.

       Әлеуметтік  сақтандыру өзінің экономикалық табиғаты жағынан адамның еңбек қызметімен және бұл қызметтің нәтижесіне байланысты болып келетін тиісті төлемақыларға  арналған қорларды қалыптастырумен  байланыстырылады. Тұрмысы төмендегілерге әлеуметтік көмек негізінен кедейлік шегінен арғы халықтың көптеген санаттарына таралады және мемлекет немесе қайырымдық – қоғамдық, мақсатты, жеке меншіктегі қорлардың есебінен болатын «қайыр көрсету» сипаты болады және мақсаты –  «кедейлерге қамқор болу».

       Зейнетақымен  қамсыздандырылуға құқығы бар азаматтар заңнамада көрсетілген тәртіппен Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан, Жинақтаушы зейнетақы қорларынан, ал әскери қызметшілер, ішкі істер органдарның қызметкерлері үшін тиісті қызметтерді ұстауға көзделген қаражат есебінен төленетін зейнетақы төлемдерінің жиынтығы.

       Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде мыналар  бөліп көрсетіледі:

       1. Әлеуметтік көмек, ол бойынша  төлемақылар мыналарды кіріктіреді:  балалары бар отбасына жәрдемақы,  ол отбасының жиынтық табысын  ескере отырып тағайындалады (18 жасқа дейінгі балаларға), балалары бар мерзімдік қызметтің әскери қызметшілердің отбасына жәрдемақы, мүгедек балалары бар отбасыларына жәрдемақы, ВИЧ-инфекциясын жұқтырған баларға немесе  ересектерге жәрдемақы, әкелері алимент төлеуден жалтарған балаларға уақытша жәрдемақы.

       2. Тұрғын үй жәрдемақысы, отбасының  жиынтық табыстарын ескере отырып  тағайындалады, тұрғын үй коммуналдық  қызметтерді, отынды, көлікті, соғыс  және еңбек ардагерлеріне, табысы  аз зейнеткерлерге  және медициналық  қызмет көрсету жеңілдіктерінің жүйесі.

       4. Жұмыссыздарға материалдық көмек.

       5. Этникалық отанына оралған қазақтарға  жәрдемақы және басқа жәрдемақылар.

       Қазіргі әлеуметтік саясат саласында тараптар, яғни әкімшілік, жұмыс берушілер, кәсіподақтар мынадай шараларды қарастырады:

• жалақы төлеу және жинақтаушы зейнетақы қорына жарналарды аудару жөніндегі есептеулерді уақытылы және толық көлемде жүргізу;
• Қазақтан Республикасында еңбек қауіпсіздігін және оны қорғауды қамтамасыз етудің бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын орындауды жүзеге асыру;
• «Еңбек қауіпсіздігі және оны қорғау туралы» Қазақстан Республикасы Заңының талаптарын іске асыруға байланысты шығыстар үшін бюджеттік ұйымдарға қаржылық қаражат бөлуді қарастыру міндеттемелерін мойнына алады;
• аз қамтамасыз етілген азаматтарды қайта оқытуға, жаңа кәсіп алуға ынталандыруға бағытталған атаулы әлеуметтік көрсетуді ұйымдастыруды жетілдіру болып табылады.

2. Қазақстан Республикасының әлеуметтік жағдайын талдау

 

       Қазақстан Республикасының Контитуциясы Қазақстан Республикасының азаматы жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған жалақы мен зейнетақының ең төмен мөлшеріне, әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік береді.

       Алайда  халықты әлеуметтік қорғаудың сферасына «әлеуметтік қамсыздандыру» мен «әлеуметтік сақтандыру» терминдері сипаты болғанымен  бұлар бара-бар ұғымдар емес. Әлеуметтік қамсыздандыру – халықты әлеуметтік қорғау процесі, ал әлеуметтік сақтандыруды – осы процесті жүзеге асыру нысандарының бірі деп түсіну керек.

       Әлеуметтік  қорғау деп қоғамдық дамудың нақтылы  жағдайларына сәйкес азаматтарға қалыпты  тіршілік әрекетінің кепілдікті деңгейін қамтамассыз етуге арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттік және басқадай институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерінің жүйесін айтады. Ең төменгі әлеуметтік төлемақылар мөлшерін есептеудің негізгі орта есеппен жан басына шаққандағы тұтыну бюджетінің мөлшері болып табылады. Бұл үшін негізгі тамақ өнімдері, киім-кешек, дәрі-дәрмек, отын бойынша, отбасына қажет қызметтер жиынының ең төмен тұтыну қоржынының құны мен құрамы есептеп шығарылады. Әлеуметтік қамсыздандыру қоғамның еңбекке жарамсыз және жұмыс істемейтін мүшелерін материалдық қолдау жөніндегі қатынастардың кең спектірін қамтиды.

       Әлеуметтік саясаттың басты мақсаты әлемнің дамыған елдерінің деңгейіне ықпал ететін өмір сапасының ұлттық стандартын қамтамасыз ету болып табылады. Президенттің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес  зейнетақылардың орташа мөлшерін 2012 жылға қарай және сәби бір жасқа толғанға дейін күтіп-бағуға берілетін ай сайынғы жәрдемақыны 2,5 есеге арттыру қамтамасыз етілуге тиіс.

       Жүктілік  пен бала туу жөнінде міндетті сақтандыру енгізіліп, әйелдер сәби бір жасқа толғанға дейін күтіп-бағуға берілетін декреттік демалыста  болатын кезеңде олардың зейнетақы  жинақтауларына қосылады.

       2010 жылдан бастап төрт және одан  да көп бала туғанға берілетін біржолғы жәрдемақылардың мөлшері өсірілетін болады, тұрғын үй мәселесін шешуге жәрдем көрсетіледі.

       Қазақстанда әлеуметтік қорғалмаған халықтың ең көп үлесін зейнеткерлер алады. Қазақстан Республикасында осы қиын қыстау кезеңінде бұл әлеуметтік қорғалмаған топты қолдау мақсатымен зейнетақының орташа айлық мөлшерін жыл сайын өсіруде.

       Жұмыспен  қамту саясатында 2009-2010 жылдарда тұрақты жұмыспен, әлеуметтік жұмыспен қамту, ақылы қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру, кәсіби даярлау және қайта даярлау курстарында оқыту жұмыстары жүйелі жүргізілді. Қоғамдық жұмыстар қоғамдық тәртіпті сақтау сақшылары, консерьждер, жоғары және арнаулы оқу орындарын бітірген жастарды пайдалы еңбекпен қамту мақсатында «Жастар тәжірибесі» тағы басқа түрлерімен кеңейтілді.

       Ел  Президентінің „Дағдарыстан жаңару мен дамуға” атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылға арналған іс-қимыл жоспарын (Жол картасын) ауданда іске асыру мақсатында ауқымды шаралар жүзеге асты. Осы шаралар аясында өндірістік процестерді тұрақтандыру және қызметкерлердің еңбек құқықтары мен кепілдіктерін қамтамасыз ету мәселелері жөнінде 103 мекемемен ынтымақтастық Меморандумы жасалып, онда көрсетілген міндеттемелер толықтай жүзеге асты.

       «Жастар тәжірибесі» бағдарламасы бойынша жастарды жұмыспен қамту мақсатында 9,1 млн. теңге қаражат бөлініп, оған жастарды орналастырылып, қаралған қаржы толықтай игерілді. Жұмыссыздарды экономика салаларының қажеттіліктеріне сәйкес мамандықтарға кәсіби даярлау және қайта даярлау курстарында оқытуды ұйымдастыру өз дәрежесінде жүргізіліп келеді.

       2.3 Мемлекеттің әлеуметтік саясатын іске асыру мәселелерін талдау

 

       ҚР  Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі  әзірлеп ұсынған бағдарламаның  мақсаты жауапкершіліктің мемлекеттің, жұмыс берушінің және қызметкердің арасында бөлінуі, қаржылық жағынан тұрақты, экономикалық тиімді, сонымен бірге әлеуметтік жағынан әділетті әлеуметтік қамтамасыз етудің үш деңгейлі жүйесін құру болды. Реформалау жоспарын сараптауды БҰҰ ДБ-ның, ДДҰ-ның және Әлемдік банктің өкілдері жүргізді.

       Әлеуметтік  қамтамасыз етудің көп деңгейлі жүйесін  қалыптастыру әлеуметтік саясат жүргізудегі  жаңа тәсіл деп танылады.

       Бірінші деңгейге негізгі әлеуметтік төлемдер (қарттыққа байланысты мемлекеттік  зейнетақы төлемдері; мүгедектерге немесе асыраушысынан айырылғандарға төленетін жәрдемақылар; жерлеуге төленетін мемлекеттік жәрдемақылар) жатады. Бұл төлемдер әлеуметтік қолдаудың ең төменгі деңгейін қамтамасыз етеді және еңбек өтілі мен еңбекақыға қарамастан төленетін болады.

       Екінші деңгей міндетті әлеуметтік сақтандырудың (МӘС) енгізілуімен байланысты. МӘС жүйесіне қатысушылар негізгі әлеуметтік қауіп-қатерлер туындағанда Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан сақтандыру төлемдерін алатын болады.