Мемлекет және құқық теория мәселелері

     Мемлекеттің белгісі ретінде егемендік оны  саяси қарым-қатынастардың ерекше субъектісі, қоғамның саяси жүйесінің  басты бөлігі ретінде сипаттайды.

     7. Мемлекеттің мәні. Мемлекеттің мәніне деген таптық және жалпы әлеуметтік көзқарастар.

     Мемлекеттің түсінігі оның мәнінің сипатын, яғни осы құбылыстағы ең бастысын, анықтаушысын, мықтысын, осы құбылыстағы заңдылығын және әлеуметтік тағайындалуын – рөлі мен тарихи мақсатын қамтиды.

     Мемлекет - басқару-қамтамасыз ету, қорғау қызметін жүзеге асыру мақсатындағы арнайы аппараты бар, өз әмірін елдің барлық халқы үшін міндетті ете алатын жария биліктің саяси-аумақтық егеменді ұйымы.

     Мемлекеттің мәнін қарастыру барысында екі  аспектіні ескеру өте маңызды:

1. қандай да болсын мемлекет саяси билік ұйымы екендігі (формальді жағы);
2. осы ұйымның кімнің мүдделеріне қызмет ететіндігі (мазмұндық жағы).

     Мемлекеттің мәнін айқындауға келесі көзқарастарды атауға болады:

     таптық, осы тұрғыда мемлекетті экономикалық үстемтік етуші таптың саяси билігінің ұйымы ретінде анықтауға болады. Бұл жерде мемлекет билік етуші таптың мүдделерін қамтамасыз ететін құрал ретінде қолданылады. Бұл жағдайда қандай да бір таптардың мүдделерін алдымен қанағаттандыру басқа таптардың қарсылығын тудырмауы мүмкін емес. Осыдан келіп үнемі осындай қарсылықтарды күштеу, диктатура арқылы «басу» проблемасы туындайды. Жалпыадамзаттық мүдделер де бар бұл жерде, бірақ та олар екінші орынға қалдырылады.

     Жалпы әлеуметтік, оның шегінде мемлекетті әртүрлі таптар мен әлеуметтік топтардың мүдделеріне компромисс(келісім) жасауға жағдай жасайтын саяси биліктің ұйымы ретінде анықтама беруге болады. Бұл жерде мемлекет, көбіне, компромисс(келісім)  секілді тәсілді қолдана отырып, әртүрлі таптар мен әлеуметтік топтардың, мемлекеттің халқының басым көпшілігінің  мүдделерін жинақтайтын қоғамдық мүдделерді қамтамасыз ететін құрал ретінде кеңірек мақсаттарға қолданылады. Бұл денсаулықсақтау, білім беру, әлеуметтік қамтамасыз ету, көлік және байланыс құралдары, қылмыстылықпен күрес және т.б.

     Осылармен қатар, мемлекеттің мәнін қарастырудың бастысы ретінде діни, ұлттық, нәсілдік те және өзгеде көз қарастарды атап көрсетуге болады, олардың шегінде соларға сәйкес діни, ұлттық, нәсілдік мүдделер нақты бір мемлекеттің саясатында басымырақ болады.

     Өзгеше  айтқанда, мемлекеттің мәні санқырлы. Ол тек таптық және жалпыадамзаттық бастауларға ғана негізделмейді. Сондықтан мемлекеттің мәнінде тарихи жағдайларға байланысты бірінші орынға жоғарыда аталған бастаулардың қайсысы болса да шығуы мүмкін.

     8. Мемлекеттің типологиясының  формациялық және  өркениеттік көзқарастары.

     Мемлекет  типінің түсінігі мемлекет және құқық  теориясының аса маңызды категорияларының қатарына жатады. Мемлекеттің типологиясы  – көбіне, формациялық және өркениеттік  көзқарастар көмегімен жүргізілетін оның өзіндік саралануы.

     Осы уақытқа дейін жалғыз мүмкін және ғылыми көзқарас ретінде формациялық танылды. Басты критерийлері әлеуметтік-экономикалық белгілер (қоғамдық-экономикалық формация) болады. Осы көзқарасты қолдаушы өкілдерінің пікірі бойынша, қоғамдық дамудың шешуші факторы базис (өндірістік қатынастардың типі) және мемлекет пен құқықтың  сай типтері болады. Экономикалық базистердің типтеріне байланысты  мемлекеттің келесі типтерін анықтайды: құлиеленуші, феодалдық, буржуаздық, социалистік.

     Бұл типологияның жағымды жақтары:

1. мемлекетті әлеуметтік-экономикалық факторлардың негізінде бөлу идеясының өзі өнімді, олар шын мәнінде қоғамға әсер етеді;
2. мемлекеттің дамуының этаптылығын, табиғи-тарихи сипатын көрсетеді.

     әлсіз жақтары:

1. ол көбінде біржақты, артық бағдарламалануымен сипатталады, ал тарих саннұсқалы және әр қашан да оған сызылған сызбаларға сәйкес келе бермейді;

     2) рухани факторлар дұрыс бағаланбайды (діни, ұлттық, мәдени және т.б.).

     Мемлекеттің типологиясының көңіл аударуға тұрарлық өркениеттік көзқарас.

     Өркениеттік көзқарас бойынша жіктеудің негізгі өлшемі ретінде руханилық белгілер - мәдени, діни, ұлттық, психологиялық ерекшеліктер алынады.  Осы көзқарасты демеуші өкілдерінің бірі ағылшын тарихшысы А. Тойнбидің пікірі бойынша, өркениет – діни, ұлттық, георграфиялық және өзге де белгілердің жинақталуымен ерекшеленетін қоғамның тұйық және локальді күйі. А. Тойнбидің пікірінше, 21 өркениеттен тек еңбекті бөлу негізінде өмірді игере білген, әлеуметтік ұқсау базасында әлеуметтік құндылықтарды қалыптастыра білген, статистикалық жағдайдан динамикалық жағдайға көше білген және сол арқылы адамдардың қызмет түрлерінің барлығында рухани бастауды дамыта білгендері (мысырлық, қытайлық, ирандық, сириялық, мексикандық, батыстық, қиыр шығыстық, проваславиелік, арабтық және т.б.) ғана сақтала алды.

     Бұл типологияның жағымды жақтары:

1. мәдениет факторлары белгілі бір жағдайларда мәнді ретінде анықталған;
2. қандай да бір өркениеттің ерекшеліктерін сипаттайтын рухани өлшемдер көлемінің кеңеюіне байланысты мемлекеттің «жерге жақындаттырылған» типологиясы пайда болады.

     әлсіз жақтары:

1. әлеуметтік-экономикалық факторлар дұрыс бағаланбайды;
2. істің негізі бойынша бұл мемлекеттен гөрі қоғамның типологиясына көбірек келеді.

     9. Мемлекет нысанының  (құрылысы) түсінігі, оның элементтері.

     Мемлекеттің нысаны – бұл билік етудің нысанын, мемлекеттің құрылымының нысанын  және саяси режимді қамтитын саяси  билікті ұйымдастырудың тәсілі. Бұл  мемлекеттің ішкі ұйымының ерекшелігі.

     Егер  «мемлекет мәні» категориясы мемлекеттің басты, заңды, анықтаушысы не деген сұраққа жауап іздесе, «мемлекет нысаны» категориясы қоғамда билікті кімнің қалай жүзеге асырып жатқанын, мемлекеттік-билік құрылымдар қалай ұйымдастырылып, қандай органдармен жүзеге асырылады, осы аумақтағы тұрғындар қалай бірлескен, қандай әдіс тәсілдер арқылы саяси билік жүзеге асырылады деген сауалдарды қамтиды.

       Мемлекеттің нысаны – әлеуметтік-экономикалық  факторлармен қатар табиғи, ауа-рай  жагдайы, ұлттық-тарихи, діни ерекшеліктер, қоғамның мәдени деңгейі ықпал ететін оның құрылымы.

     Мемлекеттің нысанының  элементтеріне мыналар  жатады:

1. Басқару нысаны – жоғарғы мемлекеттік билікті ұйымдастыру, оның жоғарғы және орталық органдардың ерекшеліктері, олардың құрылымы, құзіреті, ұйымдастырылу тәртібі, өкілеттілігінің деңгейі, халықпен өзара қатынасы және олардың оны қалыптастыруға қатысу дәрежесін сипаттайды; мемлекетті басқару нысандары ерекшеліктеріне байланысты монархиялық және республикалық болып бөлінеді.
2. Мемлекеттік құрылым нысаны – тұтастай мемлекет пен оның бөлшектерінің белгілі түрдегі құқықтық қатынастарын сипаттайтын мемлекеттің аумақтық ұйымдастырылуы; нысаны жағынан унитарлы(біртұтас), федералды және конфедеративті болып бөлінеді.
3. Саяси(мемлекеттік) режим – мемлекеттік билікті жүзеге асыратын құралдар, тәсілдер мен амалдардын жүйесі; мемлекеттік билік етуде қолданылатын тәсілдердің ерекшеліктеріне қарай демократиялық және демократиялық емес саяси (мемлекеттік) режим деп бөледі.

     10.Басқару  нысаны: түсінігі  және түрлері. 

     Мемлекетті  басқару нысаны – мемлекет нысанының  элементті, жоғарғы мемлекеттік  биліктің ұйымдастырылуын, оның органдарының құрылуын және олардың тұрғындармен ара қатынасын сипаттайды. Басқару  нысаны ерекшеліктеріне таптық күштердің, билікте отырған әлеуметтік өкілдердің қарым-қатынасы, тұрғындардың ұлттық құрамы, мәдениет және салт дәстүр деңгейі  әсерін тигізеді.

       Басқару нысаны бойынша мемлекет монархия және республика болып бөлінеді.

     Монархия  – жоғарғы билік толықтай бір  ғана адамның қолында болады ( король, патша, император, сұлтан және т. б.) және мұрагерлік жолмен беріледі.

     Монархияның белгілері :

1. билік мұрагерлік жолмен беріледі;
2. шексіз мерзімде жүзеге асырылады;   
3. тұрғындар санына байланысты емес.

     Монарх  шексіз билікке ие, яғни халықтың өкілетті мекемелері жоқ және мемлекет егемендігінің  бірден-бір өкілі – монарх ( мысалы, феодализм дәуірінің соңғы кезеңіндегі  абсолютты монархтар, қазіргілерден  – Сауд Арабиясы, Бруней )  және монарх пен қатар мемлекеттік егемендіке ие болып табылатын мемлекет басшысының билігін шектейтін жоғарғы мемлекеттік  органдары бар шектеулі монархтар  да (Англия, Япония, Испания, Швеция,  Норвегия   т. б.) болады.

     Республика  – билік белгілі бір мерзімге сайланбалы орғандарға берілетін басқару  нысаны.

1. Республика белгілері :

     1.биліктің сайланбалығы;

     2.мерзімділігі;   

     3.сайлаушылардан  тәуелділігі.

     Үкіметті  кім қалыптастырса, ол кісмге есепті және кімнің бақылауында болса соған байланысты республика президенттік, парламенттік және аралас болып бөлінеді. Президенттік Республикада(АҚШ, Сирия ) президент, парламенттікте (Германия, Италия ) – парламент, ал араласта (Франция, Финляндия, Австрия, Португалия) – президент және парламент бұл рөлді атқарады .

     Қазақстан Республикасы басқару нысаны бойынша президенттік республика.