Мемлекет және құқық теория мәселелері

     Психологиялылық заңдылықтар арқылы адамзат қызметі  жүзеге асырылады, сондықтан ол барлық әлеуметтік институттарға әсерін тигізуші, ешқашан бет бұруға болмайтын  елеулі фактор екені даусыз. Мысалы осыған дәлел ретінде харизм мәселелерін  қарастыруға болады.

     Бірақ жеке тұлғаның психологиялық қасиеттерінің(иррациональды  бастамаларын) орнын мемлекет пайда  болу процесіне асыра ұлғайтып көрсетуге  болмайды.

         Мемлекеттің пайда болуының әлеуметтік-экономикалық теориясы.

     Бұл теорияны марксистік деп те атайды, себебі оның авторлары К. Маркс, Ф. Энгельс, В.И. Ленин болды. Олар мемлекеттің  пайда болуын тек әлеуметтік –  экономикалық себептермен түсіндіреді.

     Экономика даму үшін, яғни содан шығып, және мемлекеттіліктің пайда болуы үшін ең бастапқы елеулісі еңбектің үш ірі бөлініске(жер шаруашылықтан  мал шаруашылығы бөлінді, мал  шаруашылықтан қол өнер бөлектенді, тек қана айырбаспен айналысатын  адамдар тобы құрылды) бөлінуі. Осындай  еңбек бөлінісі және осыған байланысты еңбек құралының жетілдірілуі оның өндірістік өсуіне түрткі болды. Артық  өнімдер шыға бастауы жеке меншіктің  пайда болуына әкеп соқтырды, осының нәтижесінде қоғам қанаушы және қаналушы деп бөлінетін, ауқатты  және ауқатсыз класска бөлінді.

     Жеке  меншік пайда болудың маңызды  салдарына қоғамға сәйкеспейтін, әрі оның барлық мүшелерінің мүддесін білдірмейтін көпшілік билік бөлініп  шығуы жатады. Билік рөлі бай адамдарға  берілді, олар басқарушылар санатына айналды.Олар өздерінің экономикалық мүддесін қорғау үшін жаңа саяси құрылымы – мемлекетті құрады, яғни бәрінен бұрын ауқаттылардың  еркіне қызмет ететін құрал(аспап).

     Осылайша, мемлекет бір таптың басқа тапты  басқаруын сақтау мен қолдау мақсатында, сондай-ақ қоғамды тұтастай организм ретінде өмір сүруі мен қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында пайда болды.

     Класстық  күрестің шарттарына байланысты Ф. Энгельс  рулық құрылыстың  үйінділерінен  мемлекеттің пайда болған үш негізгі  – афиндік, римдік және ежелгі германдық нысандарын бөліп қарастырды.

     Афиндер – бұл мемлекеттің пайда болуының ең «таза», классикалық нысаны, ол тікелей  рулық құрылыстың ішінде дамитын  таптық қарама-қайшылықтардан туындайды. Бұл үрдісте этаптық маңызға  Тезейдің, Солонның, Клисфеннің реформалары  ие болды.

     Римдік  мемлекеттің құрылыуының ерекшелігі бұл үрдістің плебейлердің римнің атақты тайпасымен – патрициялармен күресімен  жеделдетілгендігі болды. Плебейлер  жаулап алынған аумақтардың халқының бостандыққа ие адамдары болды, алайда рим тайпаларынан шетте болып, рим  халқының бөлігі болмады. Жерге ие бола отырып, плебейлер салық төлеуге  және әскери қызмет атқаруға тиісті болды, бірақ та қандай да бір лауазымға  ие болуға құқықтары болмады, рим  жерлерін қолдана алмады және оларға билік ете алмады.  Негізгі  революциялық күш ретіндегі плебейлердің патрицияларға қарсы күресі туысқандық қатынастардан тұратын, ежелгі қоғамдық құрылысқа қарсы күрес болды. Бұл күрестегі плебейлердің жеңісі ескі, топтық ұйымды «құртып», аумақтық бөліске және мүліктік өзгешеліктерге негізделген мемлекеттік құрылысты  туындатты.

     Ежелгі  германдық мемлекеттің пайда  болуы, қандай да бір дәрежеде, герман тайпаларының  Рим империясының батыс бөлігін жаулап алуымен  байланысты. Сол уақытта рулық  құрылысқа ие бұл тайпалар өздерінің  ұйымдарының көмегімен римдік провинцияларды басқара алмады, себебі топтық ұйым билік етуге  қалыптастырылмаған еді. Мәжбүрлеу мен күштеудің  арнаулы аппараты қажет болды. Қарапайым  әскери бастық нағыз монархқа, ал халықтың игілігі корольдің меншігіне  айналды; рулық құрылыс органдары  мемлекеттік органдар болып қайта  құрылды.

     Мемлекеттің пайда болуының ерекше жолы Шығыста  туындады, онда «өндірістің азиаттық тәсілі» (Египет, Вавилон, Қытай, Үндістан және т.б.) нысаны көбірек таралды. Мемлекеттің  пайда болуының мұндай жолы бұл қоғамдардағы көлемді әлеуметтік жұмыстарды жүргізудің қажеттілігімен байланысты (ирригациондық  құрылыстарды салу мен эксплуатациялау, суармалы жер шаруашылығын ұйымдастыру  және т.б.). Сондықтан бұл жерде  рулық құрылыстың әлеуметтік-экономикалық құрылымдары – жер қауымы, ұжымдық  жеке меншік және осы тапсырмалардың сипатына сәйкес келетін өзге де құрылымдар берік, мығым болды.  Ежелгі Шығыста  пайда болған алғашқы мемлекеттер  таптыққа дейінгі болды, олар бір уақытта селолық қауымдарды қанаумен де, және оларды басқарумен, яғни өндірістің ұйымдастырушылар еді.

     Сонымен қатар, бұл теорияда экономикалық детерменизммен және таптық қарама-қайшылықтармен көбірек  айналысып, сонымен қатар бір  уақытта ұлттық, діни, психологиялық, әскери-саяси және мемлекеттің пайда  болу үрдісіне әсер ететін өзге де себептердің  дұрыс бағаланбағаны көрініп  тұр.

4. Мемлекеттің пайда болуының экономикалық және әлеуметтік алғы шарттары.

     Бір жарым миллионнан аса уақыттан бері, жануарлар әлемінен бөлініп, адам алғашқы  қауымдық қоғам жағдайларында өмір сүрді.

     Алғашқы қауымдық құрылыс адамзат тарихындағы  ең ұзақ кезең болды. Оның төменгі  шегін анықтау оңай емес, себебі мамандар табылып жатқанбіздің ата  бабаларымыздың сүйек қалдықтарынан  біресе адам тектесті, біресе адамды көреді, және әр уақытта басымдырақ күш алған  пікірлер өзгере береді. Қазіргі кезеңде  ғалымдардың көпшілігі ежелгі адам (және алғашқы адам да, жабайы қоғам  да) 1,5-1 миллион жыл бұрын пайда  болды деп санайды. Алғашқы қауымдық құрылыстың жоғарғы шегі болса, соңғы 5-6 мың жылдардың шегінде болды, ол әртүрлі континенттерде өзгеше. Азия мен Африкада алғашқы мемлекеттер  б.э.д. 4 және 3 мыңжылдықтарда, Америкада  б.э. 1 мыңжылдығында, жер шарының  басқа бөліктерінде одан да кейінірек  пайда болды.

     Алғашқы қауымдық құрылысқа келесі сипаттар тән болды:

• қарапайым қарудың (құралдардың) ғана болуы және адамның тайпаның көмегінсіз өзін тамақпен, киіммен, үй-жаймен қамтамасыз ете алмауы. Бірақ адамдар біріге, ұжымдаса еңбектенгенмен, өздері тұтынғаннан артық өндіре алмады. Сондықтан мұндай қоғамда өнімдердің артықшылығы, жеке меншік болмады, және соған сәйкес кедейлер мен байлар болмады. Экономикалық тұрғыдан барлығы тең болды. Экономикалық теңдік саяси теңдікті туындатты. Топтың барлық ересек адамдары – еркектер де, әйелдер де топтың қызметімен байланысты қандай да болсын сұрақты талдауға және оны шешуге қатысуға құқылы болды.

     Қоғамдық (әлеуметтік) билік өзіндік сипатта  болды:

     Біріншіден  отбасылық қатынастарға негізделді, себебі қоғамның ұйымдастырылуының  негізі ру (рулық қоғам) болды, яғни адамдардың туыстығы бойынша бірігуі, сондай-ақ мүлік пен еңбектің бәріне жалпылылығы. Ру ешқандай тәртіпсіз  жыныстық байланыстардың орнына ұжымдық, содан соң парлық некеге негізделген  отбасы келген кезеңде қалыптасты. Әрбір ру шаруашылық бірлік, өндіріс  құралдарының меншік иегері, жалпы  еңбек үрдісін ұйымдастырушы  ретінде болды. Рулар ірірек қауымдастықтарды (фратриялар, тайпалар, тайпалардың  одақтары) құрады. Ру (рулық қоғам) алғашқы  қауымдық қоғамның өмірінде шешуші роль атқарғандықтан, бұл кезең «алғашқы қауымдық құрылыс» деп, ал оның әлеуметтік ұйымы – рулы тайпалық атала бастады. Әдетте, әлеуметтік билік ру көлемінде  шектеліп, оның ерігін білдірді және қандас-туыстық  байланыстарға негізделді;

     2) тікелей қоғамдық болды, алғашқы  демократияның бастауынан, өзін  өзі басқарудан құрылды (яғни  биліктің субъектісі мен объектісі  сәйкес келді) ;

3. ру мүшелерінің беделіне, қадіріне, салт-дәстүріне сүйенді;
4. билік органдары тұтастай қоғамның өзі (рулық жиналыстар, жиналулар) және алғашқы қауымдық қоғамның өмір сүруге байланысты қандай да болсын сұрақтарын шешетін оның өкілдері (тайпа ақсақалдары, ақсақалдар кеңесі,  әскери қолбасшылар, көсемдер, жрецтер) болды.

     Табиғи-климаттық  жағдайлардың өзгеруі жер шаруашылығының пайда болуына әкелді. Ірі қоғамдық еңбекті бөлу болды. Өзіне алушы  экономикадан өндіруші экономикаға  революциялық көшу жүзеге асырылды, ол алғашқы қауымдық қоғамның әлеуметтік қатынастарының жүйесін түп тамырымен  өзгертті. Еңбек құралдары жетілдірілді, соның арқасында қолөнер өз бетінше  өндіріс саласына айналды – бұл  екінші ірі қоғамдық еңбекті бөлу болды. Үшінші еңбекті бөлу шикізат  пен тағамды айырбастау болды.

     Еңбекті жекелендіру және қосымша өнім алу  меншіктік қатынастарында өзгерістердің  болуының және жеке меншіктің пайда  болуының негізі болды.

     Басқарушылық  қызметінің көлемі де күрделендірілді, ру-тайпалық басқарушылардың саны өсті.  Оның көшбасшылары өз еркімен мұрагерлерін тағайындады, өндірістің құралдарын басқарды. Жария билігі қоғамнан алыстай түсті.

     Жоғарыда  аталған барлық себептер мемлекеттің  жария билігі ретінде қалыптасуына септігін тигізді.

     6. Мемлекет ұғымы және оның белгілері.

     Мемлекет – басқару-қамтамасыз ету, қорғау қызметін жүзеге асыру мақсатындағы арнайы аппараты бар, өз әмірін елдің барлық халқы үшін міндетті ете алатын жария биліктің саяси-аумақтық егеменді ұйымы.

     Мемлекет – белгілі бір аумақтың шегінде нақты бір мүдделердің (таптық, жалпыадамзаттық, діни, ұлттық және т.б.) жүзеге асырылуына септігін тигізетін саяси биліктің ұйымы.

     Мемлекет  оны рулық құрылыстың әлеуметтік билігінен айыруға мүмкіндік  беретін келесі белгілермен сипатталады:

1. қоғамнан бөлініп алынған және елдің халқымен сәйкес келмейтін (яғни саяси билікті орындау мемлекеттік қызметкерлердің ерекше аппаратымен жүзеге асырылады) жария биліктің болуы;
2. мемлекет міндетті түрде мәжбүрлеу және күштеу аппаратына ие болады (саяси билікті шешуді қамтамасыз ету үшін – армия, полиция, сондай-ақ түрмелер мен басқа да мекемелер);
3. салық жүйесі, төлемдер, алымдар (мемлекеттік аппаратты, материалдық құндылықтарды өндірмейтін және тек билік ету қызметімен ғана айналысатын адамдарды қамтамасыз етуге қажет);
4. тұрғылықты халықты аумақтық белгісі бойынша бөлу (мемлекет өзінің билігімен және қорғауымен оның территориясын жайлаған барлық халықтарды олардың қандай да бір руға немесе тайпаға жататындығына қарамастан біріктіреді);
5. егемендік (өзінің аумағында мемлекетке тән үстемділігі және халықаралық қатынастардағы тәуелсіздігі);
6. құқық (мемлекет құқықсыз өмір сүре алмайды, себебі соңғысы мемлекеттік билікті заңды түрде жабдықтайды және сол арқылы оны легитимді қылады, мемлекет функцияларының жүзеге асырылуының заңды шектері мен нысандарын белгілейді, т.б.).

     Қоғамда билік әрқалай түрде болуы  мүмкін: партиялық, отбасылық, діни және т.б. Алайда шешімі барлық азаматтар, ұйымдар  және мекемелер үшін міндетті болатын  жоғарғы билікке тек мемлекет қана ие.

     Мемлекет  жоғары билікті өзінің шекарасының  шегінде жүзеге асырады. Басқа мемлекеттермен қарым-қатынастары қандай болатынын  ол өзі шешеді, ал соңғыларының оның ішкі жұмыстарына араласуына құқығы жоқ. Территориясының үлкендігіне, халқының санына, саяси режиміне тәуелсіз түрде мемлекет егемендікке ие болады.

     Мемлекеттік биліктің үстемділігі:

1. оның барлық тұрғылықты халыққа және қоғамның барлық әлеуметтік құрылымына еш күмәнсіз таралуын;
2. саясаттың басқа субъектілерінің қолында жоқ әсер ету құралдарын қолданудың монополистік мүмкіндігін (мәжбүрлеу, күштеу тәсілдері, тіпті өлім жазасына дейін);
3. билік өкілеттіктерін өзіне тән нысандарда, ең алдымен заңдық нысанда жүзеге асыруын (құқықшығармашылық, құқыққолдану және құқыққорғау);
4. егер де мемлекеттің нұсқауларына сәйкес келмесе, мемлекеттің бастамасын жоққа шығарып, саясаттың басқа субъектілерінің түкке тұрғысыз актілерін тануын білдіреді.

     Мемлекеттік егемендік аумақтың бір тұтастығы  мен бөлінбейтіндігі, аумақтық шекараларға  қол сұғылмау және ішкі істеріне араласпау  секілді мемлекеттің тұғырын калайтын принциптерді қамтиды. Егер қандай да бір шетелдік мемлекет немесе сыртқы күш бір мемлекеттің шекарасын бұзса немесе оны сол мемлекеттің  халқының ұлттық мүдделеріне сәйкес келмейтін қандай да бір шешімді қабылдауға мәжбүр етсе, бұл жағдай оның егемендігінің бұзылғандығын білдіреді. Ал бұл дегеніміз осы мемлекеттің әлсіздігін және оның өзінің егемендігін және ұлттық-мемлекеттік мүдделерін қамтамасыз ете алмайтындығының белгісі.

     Мемлекет  үшін «егемендік» ұғымы, адам үшін «құқықтар  мен бостандықтар» ұғымының түсінігімен  бірдей. Мемлекеттің егемендігі экономикалық, саяси және құқықтық аспектілерді қамтиды.

     Мемлекеттің егемендігінің экономикалық негізі аумаққа, белгілі бір меншікке, мәдени құндылықтарға және т.б. ие болу болып  табылады.

     Егемендіктің  саяси негізі – тұрақты, қалыптасқан  мемлекеттің өмір сүруі, биліктің жеткілікті дамыған саяси ұйымының бар болуы.

     Егемендіктің  құқықтық негізі конституциялар, заңнамалар, декларациялар, мемлекеттердің тең құқылығын, олардың аумақтық тұтастығын, ішкі және сыртқы істеріне араласпаушылықты, ұлттардың өзін өзі белгілеу құқығын білдіретін халықаралық құқықтың жалпыға бірдей қағидалары болып табылады.