Контактілік дәріс сабақтарының кестесі

   Саяси партиялардың негізгі түрлері. Шетел  мемлекеттерінде өзінің әлеуметтік-экономиаклық орнатуы бойынша әр түрлі саяси  партиялар қызмет етеді. Оларды екі  негізгі топқа бөлуге болады: консервативтік және революциялық-коммунистік, социал-демократиялық  партиялар, либералды және басқалары.

   Консервативті партиялар экономика аумағында  және әлеуметтік аумақта мемлекеттік  реттеуді шектеуге, сонымен қатар  олардың пікірі бойынша азаматтардың өмірлік деңгейін жоғалату және қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етуге, экономикалық конъюкатураны жігерлетуге мүмкіндік  беру үшін салықтарды қысқартуды жақтайды. Ұраны жұмыс орындарының сақталуы және олардың көбеюінде көрінеді. Ең алдымен кәсепкерлердің, оларда жұмыс істейтін жұмыскерлердің және шаруалардың мүддесін білдіреді. Консерваттар сенімі: «Біз қолданып отырған материалдық  және рухани орта тек бізбен ғана емес, сонымен қатар біздің алдымыздағы  буын ақылымен, еңбегімен құрылған мәдениет жетістіктері. Бізді қоршап тұрған орта тек біздікі ғана емес, сонымен қатар біздің ұрпағымыдікі. Адамдар алынған мұраны бұзуға және жоюға ерікті емес. Бұған бізді  ұрпақ алдындағы жауапкершілік  және бабалар туралы зерде міндеттейді».

   Консерватизм  – бұл адам зердесі, мықты мемлекеттік, салт-дәстүрді сыйлау, өз бостандығын  дәстүрлер үшін жол беру, қалыптасқан  тәртіпті қатаң сақтау. Консерваторлар үшін қоғамдық тұрақтылықты сақтау немесе қайта жаңғырту маңызды. Консервативті  партия тарихи қалыптасқан институттарды  қорғауға немесе қайта қалыптастыруға бағытталған. Консерваторлар монархияның  сақталуына қамқорлық етеді (Италия, Англия, Бразилия). Мемлекет билік міндетін адамгершілік тұрақтылықты, ұлттық типтегі  жанұяны қолдау құрайды. Консервативті  саясатты жүргізу үшін билікті қатаң  шектеумен байланыссыз күшке  ие болу маңызды. Консерваторлар адамдарды  ұлттық, әлеуметтік және өзге де белгілері  бойынша береді. Олар ірі меншікке жүгінеді. Консерваторларға күшті әрекет қабілетті үкімет, президент немесе монарх, тұтастай әкімшілік ыңғайлы. Сыртқы саясатта консерваторлар экономикалық, дипломатиялық, әскери экспанция, өз мемлекетінің әлемдік әсерін кеңейті тенденциясын көрсетеді.

   Консерваторлар  – мемлекет тұтастылығының қағидалы жақтастары. Консерваторлар ұлттық азат ету қозғалысын, өзін-өзі басқаруға  халық құқығын қолдауға беиімді  емес. Олар қоғамды ортақ мақсатқа жетуге біріктіретін саясат әрекетін ұсынады. Консерватизм әсіресе қоғамдық-саяси  қайшылық шиеленісу, әскери немесе экономикалық қауіп кезеңінде танымал. Консерватизм элиталық қабаттан сүйеу табады және осы элитаны қолдауға қамқорлық  етеді. Дәстүрлі американдық құндылықтардың жақтастары Рейган консерватор мәртебесіне  ие болды. Билік басында көп уақыт  социалистер тұрған мемлекеттерде, олар өздерін соңғы кезеңде консерваторлар сияқты ұстайды. Бұл партияларға  АҚШ-тың Республикалық және Демократиялық  партиялары, Ұлыбританияның Консервативтік партиясы, ГФР-нің Христиан-демократиялық  одағы, Жапонияның Либералды-демократиялық  партиясы және басқалары жатады.

   Социал-демократиялық  партиялар салықтарды көбейту есебінен әлеуметтік бағдарламаларды жартылай ұлттықтандыру және қаржыландыруды қоса алғанда, экономикаға мемлекеттік  араласуды күшейтуді жақтайды. Мұндай партияларға Ұлыбританияның Лейбористік  партиясы, Франциядағы, Италиядағы және Испаниядағы социалистік партиялары, Германиядағы және Скандинав мемлекеттерінің социал-демократиялық партиялары жатады. Социалистік және социал-демократиялық партиялар (Ұлыбританияның Лейбористік партиясы, Германиядағы социал-демократиялық, Испаниядағы социалистік-жұмысшы, Франциядағы социалистік). Сайлау нәтижесінде бірнеше рет басқарушы болды. Швециядағы социал-демократиялық партия мемлекетте социализмнің «Шведтік моделін» қалыптастырып ондаған жылдар бойы басқарды.

   Демократиялық мемлекеттердің саяси жүйесіндегі  коммунистік партиялар тәртіпті түрде экономиканың мемлкеттендіруді жақтайды және Марксизм идеялогиясын немесе модификациясын ұсынады. Коммунистік  партияның мәні барлық қоғамдық байлықты мемлекеттіктендіру және «еңбек бойынша» бөлуде қорытындыланады. Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін өнеркәсіптік қоғамның әлеуметтік-экономикалық өткір мәселелерін  жеңу шарасы бойынша дамыған мемлекеттерде  коммунистік партиялардың ықпалы төмендей бастады.

   Саяси партиялардың арасында өзінің қызметінде діни идеялогияны белсенді пайдаланатын конфессионалдық (дінге сенуші) партиялар  бөлінеді. Бұл партиялар ықпалды  саяси ұйымдар болып табылады. Конфессионалдық партиялар әр түрлі  дінгесенуі мүмкін. Католиктік партиялар  қатарында ГФР-нің Христиан-демократиялық  одағы (бұл партия протестандық шіркеумен  де ынтымақтастықта), Белгияның әлеуметтік-христиандық  және христиан-халықтық партияларды  айтуға болады. Жапонияның Комэйто  партиясы СокаГаккай қоғамының діни буддистік саяси ұйымы болып  табылады. Индияның Бхарам джаната  партиясы діни қауымдастық негізінде  құрылған және индустық ұлттықтандыру  бағытынан тұрады.

   Егер  атауына байланысты айтатын болсақ дамыған мемлекеттердің саяси партиялары әралуан болып келеді. Дегенмен, партияның аты әрқашанда оның нақты «бетіне» сәйкес келе бермейді. Партиялардың шынайы саяси бағыты олардың  атауына емес, жүзеге асырылатын қызметіне  байланысты орнатылады. Бірқатар мемлекеттерде  социал-демократия саясатына жақын, орталықтық бағытты ұстанатын либералды  партиялар әрекет етеді. Либералды  мемлекет және заң «адамдарға ақымақ болуға рұқсат етеді, олардың жақсылық және қастандық арасындағы ерікті таңдауына  араласпайды: олар тек жалпы игі  мүддеде қоғамның өмір сүруіне қауіпті  ақымақ адамға қастандықпен келуге кедергі  етеді. Адам еркін. Қоршаған ортаға адамға ақыл-ой бойынша теңдес ешкім жоқ. Даму мүмкін және қажетті, ал оның қажетті  жағдайы болып жеке және саяси  еркіндік табылады. Мемлекеттің, кез  келген биліктің адамды бостандығынан  айыруға және құндылықтар жүйесін  жіктеуге құқығы жоқ». Либерализм –  бұл бостандыққа, меншікті «мені» табуға мәңгілік ұмтылу, бірақ сол сәтте  бұл өзімшілдіктің саяси көрінуі  және жемтікке ұмтылу. Либералды бағыттан қарағанда биліктің басты міндеті  болып әр адамның біреудің басшылығынсыз  өз мүмкіндіктерін еркін жүзеге асыра  алатын қауіпсіз жағдай жасау табылады.бұл  Ұлыбританияның Либералды-демократиялық  партиясы, Канаданың Либералды партиясы, ГФР-нің ерікті демократиялық партиясы.

   Кейбір  мемлекеттерде белгілі ықпалмен ұлттықтандырылған партиялар пайдаланады, олардың негізі болып тұрғын халықтың ұлттықтандырылуға бағытталған  топтары табылады. Мысал ретінде  Фолксюни еркіндігі Австриялық партияның  оң қанатын (халықтық одақ), Белгиядағы Фломанд блогы (ультраоң ұлттық партия) және Брюссель Франкофондерінің демократиялық  фронты, Шотландиялық ұлттық партия және Ұлыбританиядағы Уэльдік ұлттық партия (Плайд Камри), Франциядағы  ұлттық фронт.

   Саяси партиялар қызметі, яғни пікірлес тұрақты  топ ретінде партия белгілерімен тығыз байланысты саяси партия әрекеттерінің  негізгі бағыттары. Американдық  саясаттанушы Дж.Ла Паломбаре партия қалыптастыратын 4 белгіні көрсетеді: 1) кез келген партия идеялогия немесе ең құрығанда әлем және адамның ерекше көрінуін тасымалдаушы; 2) партия –  бұл ұйым, яғни әр түрлі деңгейдегі саясатта жергіліктіден бастап халықаралыққа  дейін адамдардың ұзақ бірігуі; 3) партия мақсаты – билікті қолға алу  және жүзеге асыруы; 4) әр партия оған дауыс  беруден белсенді мүшелікке дейін  өзіне халық қолдау қамтамасыз етуге  ұмтылады.

   Саяси партиялармен жүзеге асырылатын негізгі  қызметтері оның саяси жүйедегі орнын  және олардың ролінің ерекшелігін  сипаттайда және белгіледі.

   Саяси партиялардың бірінші қызметі үкіметттік билік орталығына және орындарына ие болуға жекелеген қарсылас топтар арасындағы күрес құралы ретінде көрінеді.

   өз  мақсаттары үшін мемлекеттік биліктің жоғарғы органдары және муниципалиттердің  қолдауында әр түрлі әлеуметтік топтар өте мүдделі (федеративті мемлекеттерде  – билік органы және федерация  субъектілерінің басқармасы). Үкіметтік  билікті және жергілікті, федералды  органдарға ықпалы қалай отырып бұл  топтар сайлау орындарына өз өкілдерін  шығаруға көмек жасайтын қандайда бір  саяси партияға ставка жасайды.

   Әр  түрлі партиялардың бәсекелестігі  конституциялық қатынастар шеңберінде өтуі тиіс. Ол бәсекелестік қарсыластардың күші жинаған дауыс саны бойынша  бағаланатын сайлау күрес нысанында  көрінеді.

   Саяси партиялардың екінші қызметі олардың  мемлекеттік аппараттың барлық буындарының  қалыптастыруына және қызметіне  қатысуында қорытындыланады. Орталықта  сонымен қатар өзге де жерлерде биліктің жіне басқарудың сайлау органдары (президент, парламент, федерация субъектілерінің  өкілді органдары, муниципалды кеңес  және басқалары) саяси партиялардың тікелей қатысуымен құрылады. Сайлай лауазымына үміткерді таңдайтын  және сайлау компанияларын жүргізетін солар болып табылады. Сонымен  партиялар саяси басшыларды және мемлекеттік қызметкерлерді тәрбиелейтін ұйым болып табылатын. Өзге сөзбен айтқанда, олар басқарушы элитаны қалыптастыратын  кадрларды дайындайды.

   Мемлекеттік аппаратқа қатысты басқарушы  партиялар ерекше рольді атқарады. Мұндай партиялардың басқарушы органдары  тек үкіметті қалыптастырып қана қоймайды, сонымен қатар барлық орталық  атқырушы ведомство басшыларының жекелеген  құрамын белгілейді. Мұндай міндет парламенттік басқару нысанындағы  мемлекеттерде (Ұлыбритания, Италия, ГФР, Швеция, Дания, Нидерланды) партиялармен тиімді шешіледі. Онда парламенттік жолмен қалыптасқан үкімет өзінің жекелеген  құрамы бойынша басқарушы партияның  басқарушы органына толықтай дерлік сәйкес келеді. Бұл мемлекеттерде  министрлер болып тек парламент  мүшелер болып табылғандықтан, сайлауды жеңіп үкіметті қалыптастырған жағдайда, мүшелерінің санынан басқарушы  партия өз фракциясының құрамын белгілейді. «Классикалық» үлгідегі (АҚШ) президенттік републикаларда үкіметтік партиялық  құрамы төменгі деңгейде парламенттің партиялық құрамына тәуелді, демек  оларда депутаттық мандат және министрлік портфельдің сиыспаушылық қағидасы әрекет етеді. Дегенмен басқарудың осы  нысанында да билік етуші партия және мемлекеттік биліктің жоғарғы  атқарушы органдар арасында тікелей  байланыс бар.

   Саяси партиялардың үшінші қызметі, олардың  мемлекеттің ішкі және сыртқы бағытын  өңдеуге, қалыптастыруға және жүзеге асыруға  тікелей немесе делдалдық арқылы қатысуында көрінеді. Басқарушы партиялар  өздерінің билеуші органдары, үкіметтік  және парламенттік фракциялар арқылы саяси шешімдерді қабылдауда және оларды іске асыруда тікелей қатысады. Аппозициялық партиялар саяси ахуал өзгерген жағдайда үкіметтік болатын балама шешімдерді ұсынады.

   Ақырында  барлық саяси партиялар идеялогиялық қызметті белсенді жүзеге асырады. Олар қоғамда үстемдік ететін өздерінің  бағдарламалық орнатулары болып  табылатын құндылықтарын насихаттайды, өз мақсаттарын және сайлау алдындағы  міндеттерін түсіндірумен айналысады.

   Жоғарыда  айтылған төртеуінен шыға отырып, партия қызметіне өз белсенділерін және жақтастарын жинау, мемлекеттік  билік органдары және азаматтар  арасындағы кері байланысты қамтамасыз ету, әлеуметтік топтар арасындағы қайшылықтарды  жұмсарту және т.б. жатқызуға болады.

   Сонымен партиялар келешекте сәйкестендірілген  нормативтік акт міндетті күшке  ие болу мүмікін мемлекеттік билік  органдарымен қабылданған және саяси  шешімді басқаруға ықпал етеді. Партиялық жүе мемлекеттік биліктің орталық органдарын құрудың маңызды  факторына, сонымен қатар олардың  қызметіне әсер ету құралына айналуда.

   Қазіргі саяси партиялардың ұйымдастырушылық жіктелуі әралуан және тарихи ерекшеліктері, ұлттық дәстүр және партияның ерекшеліктері  сияқты бірқатар факторларға тәуелді. Партияны құруды кеңінен таралған екі  негізгі әдісі бар. Ұйымдастырушылық құрылымы бойынша оларға лайықты ұйымдастырушылық рәсімделген және ұйымдастырушылық рәсімделмеген партияларды бөледі.

   Ұйымдастырушылық  рәсімделген партия өзінің саяси  қызметін кәсіптік ретінде қарастыратын партиялық қызметкерлер санынан  қалыптасатын орталықтандырылған партиялық  аппаратқа ие. Бұл партияларда  партия және оның мүшелері арасында ұйымдастырушылық байланыс болады. Партия мүшесі партиялық  билет алады, партиялық жарна  төлейді және партиялық жарғымен қарастырылған барлық тәртіптік  талаптарға бағынады.

   Осы топқа жататын партиялар анық құрамы бар, ұйымдарының саны бойынша  салыстырмалы төмен. Олар бюрократиялық  орталықтандыру қағидасына сүйеніп  құрылады. Бұл партияларда тәртіпті түрде жалпы ұлттық басшылыққа және тікелей басшыға өте кең өкілеттіктер берілген. Мұндай партиялар жеке меншікке органикалық толықтыру ретінде  қарастырылатын ұжымдық мүшелік  негізінде құрылады.

   Ұйымдастырушылық  рәсімделген партиялар қатарына Жапонияның Либералды-демократиялық  партиясын, ГФР-нің Христиан-демократиялық  одағын, Француз социалистік партиясын, Австриялық халықтық партиясын, Швецияның  орталық партиясын, ИНК және кейбір басқаларын жатқызуға болады.

   Ұйымдастырушылық  рәсімделмеген партиялар, оларда ресми  мүшелік институтының жоқтығымен сипатталады. Партия мүшесі деп саналатын тұлғалар онымен ұйымдастырушылық байланыста болмайды. Олардың партиялық билеті болмайды, партиялық жарна төлемейді және партиялық тәртіп оларға тарамайды.

   Осындай үлгідегі партияларға ресми мүшеліктің болмауы негізінен партиялық  саясатты жүзеге асыратын кәсіптік партиялық  шенеуліктердің тармақталған аппаратының  болуымен компенсацияланады. Мұндай партиялардың қызметі ең алдымен «сайланушылардың дауысын алуға», сайлау күресіне әкеп соғады; олардың негізгі мақсаты  сайлауда жеңіске жету.

   Ұйымдастырушылық  рәсімделмеген партиялардың үлгілі мысалы болып АҚШ-тың басты саяси  партиялары – Республикалық және Демокротиялық табылады. Бұл екі  партияларда орталық басшылығы  әлсіз үлкен ұйым болып табылады. Партияның формальді мүшесі болып  осы партия тізімі үшін сайлауда дауыс  берген барлық сайлаушылар саналады. Партия және оның мүшелері арасында ұйымдастырушылық байланыс жоқ.