Елеуметтану

Адамзатты қоғамдық - тарихи тұрғыдан нақтылы қарастырғандардың  бірі — Джанбаттиста Вико. Ол адамзат  тарихының үйлесімділік мәселелеріне, оның заңдары мен ережелеріне  баса назар аудару негізінде «адамзат баласының үздіксіз даму» идеясын  алғаш рет ұсынған болатын, бұл  идея бойынша барлық ұлттар өз дамуында үш дәуірді басынан кешіреді - «құдайлар  ғасыры», «батырлар ғасыры» және «адамдар ғасыры». Ұлы неміс философы Иммануил Кант (1724-1804) «ақыл-ойға» табынған. Ол француз ағартушыларының дүниенің негізінде «ақиқат», «қайырымдылық», «сұлулық» деп ессптейтін идеяларын  қолдай отырып, мәдениет ұғымын моральдық  тұрғыдан басқаша қарастыруға әрекет жасады. Осы орайда Канттың «мен үшін екі құпия нәрсе бар, олар: жұлдызды аспан мен адамның ішкі рухани дүниесі» деген қағидасы кеңінен таралғандығын атап өткен жөн. Болмыстың адамгершілік (моральдық) жағына ерекше мән бере отырып, ол мәдениетті адамды хайуандардан айыруға мүмкіндік беретін құдайдың адамға берген ерекше қабілеті деп қарастырып, адам бойындағы қайырымдылық пен ізгілік қасиеттерді «келісімді императив» деп атады. Кант этикасының негізгі заңы бойынша, адамға тек «құрал» деп қарау күнә болып саналады. Дәл осыған ұқсас идеяларды Спиноза, Фейербах, Маркс, Фрейд сияқты ұлы философтар да айтқан болатын. Демек, Канттың ұғымынша, «мәдениет — табиғаттан бостандық патшалығына» барар жол, ендеше Кант ілімінің маңыздылығы — оның мәдениетті гуманистік тұрғыдан қарастыруында.

XIX ғасырда мәдениет мәселелерімен  тығыз айналысқан ғалымдардың  бірі — ағылшын ойшылы Эдуард  Бернетт Тайлор (1832-1917) болды. Ол  «мәдениет жөніндегі ғылым —  реформалар жөніндегі ғылым»  деп тұжырымдай отырып, мәдениетті  үздіксіз даму үстіндегі процесс  деп қарастырды. Тайлор өркениет  кең, әрі этнографиялық мағынада  — білімнен, наным-сенімдерден, өнерден,  адамгершіліктен, заңдардан, салт-дәстүрлерден  және қоғамның мүшесі ретінде  адамның игерген дағдылары мен  түрлі қабілеттерінен құралады  деп есептеді. Нақты идеалды тұрғыдан  қарастырсақ, мәдениет — жеке  адам мен бүкіл қоғамды адамның  бақыты мен болашағы жолындағы  құндылықтарды дамыту арқылы  адамзат баласын жан-жақты жетілдіру  болып табылады. Демек, Тайлор  мәдениетке адамның ақыл-ойы мен  еңбегінің жемісінің тізбектері  ретінде, дәлірек айтқанда, материалдық  және рухани құндылықтар ретінде  қарады. Тайлордың ілімінде барлық  заттар мен идеялар бір-бірінен  туындап жатады. Мұндай көзқарасты  эволюциялық деп атау дәстүрге  айналған. Оның ойынша, барлық ұлы  адамдар өзінен бұрынғы әріптестерінің  шығармашылығын жетілдіріп, не соған  сүйеніп отырады.  

Тайлордың басты жаңалықтарының бірі - мәдениет атауларының бастамасы, тіпті негізі болып табылатын  діннің шығуының анимистік теориясын  өмірге келтіруі. Бұл теория бастапқы қандай дін болса да (Тайлор оны  «кішкентай дін» деп атаған) «тағы (дикарь) философтың» жанның кабілетіне, рухтың адам денесінен бөлініп шығатынына деген сенімнен шықты деген тұжырымға  негізделген. Біздің Көне замандағы  ата-бабаларымыз үшін жұмбақ болған түс көру, галлюцинация, летаргиялық  ұйқы, өліп-тірілу және т.б. түсініксіз табиғат құбылыстары «кішкентай діннің» қалыптасуына әсер етті.

Егер Кантта, мәдениеттің  мағынасы - адам бойындағы хайуандық  сезімдік бастауды ақыл-ойдың немесе адамгершіліктің (моральдың) көмегімен  жеңуге әкеліп тіресе, ұлы ойшылдардың  бірі Фридрих Вильгельм Шеллинг (1775-1854) мәдениетті эстетикалық тұрғыдан ұғынып-меңгеруді басты орынға қойып, мәдениеттің басты мазмұны —  адамдардың көркемдік қызметі деп  жариялады. Шеллингтің эстетикалық  көзқарастары оның «Өнердің философиясы» (1802-1803) атты еңбегінде толық баяндалған. Автор бұл кітабында адамның шығармашылық қызметінің басқа да түрлерінен көркемдік шығармашылықтың артықшылығын, тіпті өнердің ғылымнан да, адамгершіліктен де жоғары тұратындығын дәлелдеуге тырысқан. Көне заманнан бастап XIX ғасырдың аяғына дейінгі мәдениеттанымдық ойдың дамуын ғылыми тұрғыдан қарастыра отырып, мынадай қысқаша қорытындылар жасауға болады. Еуропада кеңінен тараған мәдениет жөніндегі ұғым діни сипатта болды және ол мынадай қағидаларға келіп тірелді:

а) мәдениетті – ақыл-ойдың  не табиғи сезімнің көмегі арқылы түсіну (энциклопедистер);

ә) мәдениетті - ішкі адамгершілік заңдарының көмегімен тану (Кант);

б) мәдениетті эстетикалық, көркемдік шығармашылық қызмет арқылы білу (Шеллинг);

в) ең соңында мәдениеттің  адамзаттың тегіне қатыстылығы және оның абсолюттік идея мен дүниежүзілік рухты жүзеге асырудың құралына айналғандығы (Гегель);

г) адамзат мәдениеті үздіксіз дамып - өркендей отырып эволюция мен  прогрестің жалпы заңдарына сөзсіз бағынады.

Бірақ біз қарастырған  кезеңде мәдениеттің материалдық  негізіне мән берілмей (әңгіме Л.Г. Морган мен Э.Б. Тайлордан басқа Маркске  дейінгі мәдениет жайындағы концепциялар туралы болып отыр), мәдениетті тек  құдайдың шапағатымен ғана байланыстырып, бұл ұғымға мәдениеттің — ғылым, адамгершілік, философия, құқық және т.б. сияқты салаларын ғана енгізген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Мәдениет ұғымының қалыптасуы

 

Мәдениет (латын cuItura өңдеу, егу деген сөзден шыққан). Мәдениет адам жасаған әлем сияқты «екінші  табиғат». Мәдениет адамдардың өмір сүрген ортасымен қарым-қатынасы. Қарым  қатынас нәтижесінде қалып тасқан ерекше құбылыс. Мәдениет әр түрлі әлеуметтік құрылым, топтардың, жіктердің, ұлттардың, жеке адамдардың өмір сүруі жағдайына  сәйкес болып қалыптасады. Қоғамда  адам тілегінен тыс мәдениет қалыптаспайды. Мәдениеттің дамуы қоғамды ілгері жылжытады. Мәдениетке бірден бір ой бөлген Абай Құнанбаев.

 

Сократ, Спенсер, Блинский, Чернышевский сияқты ойшылдар Мәдениеттану жеке пән  ретінде ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде  қалыптаса бастады, сондықтан да оны әлі де болса да буыны бекімеген  жас ғылымдар саласына жатқызамыз. Мәдениеттану мәдениет туралы ғылым, сонымен  қатар философиялық ілім, өйткені  ол философияның басты саласы мәдениет философиясын қамтиды. Қазіргі кезеңдегі  материалдық және материалдық емес өндіріс орындары еңбекке қабілетті, технологиялық мәдениетті игерген  адамдарды қажет етеді. Осыған орай, соңғы кездері педагогикалық  құжаттардағы «технологиялық мәдениет», «еңбек мәдениеті» ұғымдарының мәнін  көпшіліктің дұрыс түсінуі қажетті  шарт болып табылады.

 

Мәдениет негізінде екі  үлкен түрде болады: материалдық  және рухани.

 

1.      Материалдық  -  бұл өндірістегі құрал-саймандар  техника, құрылымдар және тағы  басқалар.

2.      Рухани  — бұл ғылым, өнер, әдебиет  тағы басқалар.

Мәдениеттің бұлай бөлінуі  белгілі шартқа байланысты Олардың  арасында тығыз байланыс, қатынастар бар. Осылардың нәтижесінде олар бір-біріне әсер етеді. Мысалы, адам ойындағы кейбір ғылыми-техникалық жобалар, тұжырымдар нақтылы өмірде жаңа техника, сайман, басқа құрал-жабдық түріне айналады. Ал жаңадан пайда болған техника, құрылғы, технология, жаңа ой-пікірлер, тұжырым, теория жасауға мүмкіндік туғызады. Материалдық мәдениет құрамына еңбек құралдарымен бірге барлық қолмен, ақылмен өңделген еңбек заттары жатады. Олардың мазмұны мен түрі мәдениеттің даму сатысын көрсетеді. Сондықтан мәдениеттегі қазіргі бардың, болашақтың сабақтастық байланысын тани білу қажет. Өткендегі құрал – саймандар із-түссіз жоғалып кетпейді.

 

Адамдар күнделікті өмірде мәдени құбылыстарды әртүрлі түсінеді. Біреулері мәдениетті қоғамдағы құндылықтарды адамдардың жете ұғынуы, саналы түрде меңгеріп алуы десе, екіншілері – қоғамдағы адамдардың білім мен тәрбие алу процестерінде пайда болған адамның саналы ақыл-ойы, мінезі, оның ойлау қабілеті, сезімі ретінде қарайды.

 

  Мәдениет — тұтас бір құбылыс, оны зерттегенде жүйелі талдау әдісі қолданылады. Бұл әдісті екі тұрғыда қолдануға болады.

1) мәдениет қоғамның оның  әрбір саласының сапалық сипаттамасы  ретінде болады.

2) мәдениет жүйе ретінде,  яғни, оның құрылымы, оған кіретін  бөліктер, элементтер, олардың арасындағы  байланыс-қатынастарды, мәдениеттің  жүйелік салаларын зерттейді.  Адам іс-әрекеті дамуының өзі  мәдени құбылыстың жеке көрінісі  болады.

 

Мәдениеттің мәні мен мазмұны  оның құрылымымен тығыз байланысты. Ал, оның құрылымы күрделі болғандықтан әртүрлі элементтерден, бөліктерден  тұрады. Мәдениеттің негізгі элементтерінің ең бастысы және осыған сәйкес басты  атқаратын қызметі таным, яғни таңба  – символдық элемент болып  саналады. Халықта «күш — білімде» деген сөз бос айтылғаны белгілі. Білім әр уақытта белгілі бар ұғымдар, түсініктер арқылы қалыптасып, тілде көрініс тауып, анықталады.

Әлемдік мәдениет ырғақтарын анықтаған соң, қазақ мәдениетіне  тоқталайық. Қазақтар — Қазақстан  Республикасының негізгі тұрғындары, әлемдегі жалпы саны 13 миллионнан асады, исламдық суперөркениеттің солтүстік  шығыс жағын мекендейді, діні жағынан  ханифиттік мағынадағы мұсылман сунниттер, Алтай тіл бірлестігінің түрік  тобының қыпшақ топтамасына жатады. Бұл мәдениетті түсіну мақсатында алдымен  оны кеңістік өрісі мен уақыт  ағынында қарастырып, кейін қазақ  мәдениетінің типтік ерекшеліктерін айқындайық. Қазақ мәдениеті еуразиялық Ұлы  дала көшпелілерінің мұрагері болып  табылады.

Әрбір ұлттық мәдениет бос  кеңістікте емес, адамдандырылған қоршаған ортада әрекет етеді. Мәдени кеңістік оқшау, мәңгіге берілген енші емес. Ол тарихи ағынның өрісі болып  табылады. Мәдени кеңістіктің маңызды  қасиеті — оның тылсымдық сипаты. Мысалы, «ата қоныс» ұғымы көпшелілер үшін қасиетті, ол өз жерінің тұтастығының кепілі және көршілес жатқан мекендерге де қол сұғуға болмайтындығын мойындайды. Қауымдық қатынас мекендер егемендігінен  туады. Ата қоныстың әрбір жағрафиялық  белгілері халық санасында киелі  жерлер деп есептелінеді, яғни қоршаған орта киелі таулардан, өзен- көлдерден, аңғарлар мен төбелерден, аруақтар жататын молалардан т.б. тұрады. Олардың  қасиеттілігі аңыздарда, жырлар мен көсемсөздерде болашақ ұрпақтарға мұра ретінде қалдырылған.

Белгілі бір парасаттылық, ізгілік, ұстамдылық, интуициялық жоғары қабілеттері жоқ адамдар қатал  далада өмір сүре алмас еді. Кеңістікке үйлесімді мәдениетте адам мен табиғаттың арасында «қытай қорғаны» тұрған жоқ. Керісінше, мәдениет олардың арасындағы нәзік үндестікті (гармонияны) білдіретін дәнекер қызметін атқарады. Қазақтың төл мәдениетінде экологиялық мәселе әдептіліктік жүйесіндегі обал және сауап деген ұғымдармен тікелей байланыстырылды.

Табиғат аясындағы мәдениетті қатып-сіңіп қалған, өзгеріссіз әлем дейтін пікірлер де әдебиетте жиі кездеседі. Алайда, бұл осы мәдениетке тынымсыз қозғалыс тән екендігін аңғармаудан туады. Шексіз далада бір орында тоқталып қалу көшпелілік тіршілікке сәйкес келмейді. Ол мезгілдік, вегитациялық заңдылықтарға бағынып, қозғалыс шеңберінен шықпайды. Әрине бұл қозғалыс негізінен қайталанбалы, тұрақты сипатта болады. Қуаң даланы игеру табиғатты өзгертуге емес, қайта оның ажырамас бір бөлігіне айналуға бағытталған. Яғни, адам табиғат құбылыстарына тәуелді болып қалады.

Бұл жерде ең алдымен көшпелілер өміріндегі жылқының ерекше бір қызметіне  назар аударған жөн. Жылқыны адам еркіне көндіру арқылы адамзат кеңістікті меңгеру ісінде үлкен қадам жасады. К.Ясперстің пікірі бойынша, тағылықтан өркениетке өтуде жер суару жүйелерін  жасаумен, жазудың ашылуымен, этностардың  пайда болуымен қатар жылқыны  пайдалана білу адамзат үшін өте  маңызды болды. Жылқыны пайдалана  білу шектелген кеңістіктен бүкіл  әлемді игеруге бағытталған қадам  еді. Бұл әртүрлі мәдениеттердің сұхбаттасуына мүмкіндік берді. Әрине, бұл сұхбаттасу көптеген жағдайда зорлық-зомбылық арқылы жүзеге асқанын  ұмытпаған да жөн.

Сонау көне заманнан халықтар солтүстіктен оңтүстікке, шығыстан батысқа  қарай (немесе керісінше) қозғалыста болған. Белгілі болжам шумерліктердің Қосөзен аңғарына Орталық Азиядан келгенін, үндігерман тайпаларының оңтүстікке жылжып, Үндістан, Иран, Грекияға енгенін, түрік тайпаларының Кіші Азияны жаулап алғанын көрсетеді. Қытай империясы мен Үндіге көшпенді түрік-моңғол тайпалары ылғи қысым жасап отырған. Белгілі ғұлама А.Вебердің пікірі бойынша, көшпелі тайпалардың кеңістікті игеруі «халықтардың Ұлы қоныс аударуы» атты құбылысты әкелді. Бұл қазіргі өркениетгердің қалыптасуына үлкен себебін тигізді. Осы айтылғандардан адамзат тарихында жылқыны пайдалана білудің маңызы зор болғандығын көреміз.

Жылқыны кеңістікті жеңу мақсатында әсіресе, көшпелі халықтар шебер  пайдалана білген. Ат пен көшпенді біріккен жан болып көрінеді. Мұны көрші халықтардың миф-аңыздарынан  да анық байқаймыз. Мысалы, ежелгі грек мифологиясындағы қанатты түлпар Пегас  бүкіл елді қан қақсатқан жауыз  Химераны өлтіруге көмектеседі. Ал салт атты көшпенді скифтің метафорасы — кентавр Хирон өзінің досы атақты Прометейге көмек беру үшін мәңгілік өмірден бас тартады. Бұл сарынды ертедегі шумерлік жырдағы Гильгамеш пен көшпенді Энкидудың достығынан да аңғарамыз.

 

 

 

 

 

 

                              3 Қазақ мәдениетінің қалыптасуы

 

Атқа мінген адам жерден өзінің босай бастағанын, еріктілік  мүмкіндіктерінің молайғанын және ғарышқа  жақындай түскенін сезінеді. Жер-Ана  оны қаншама босатқысы келмесе  де, ол шексіз әлемге өзінің қадамын  нық басады. Халық дәстүрінде де тәй- тәй қадам басқан нәрестенің тұсауын кеседі. Кеңістікті игеруге көшпелілер үшін жылқыдан басқа да себебін тигізген қолға үйретілген жануарлар болған. Себебі далада тек малшылар мен үй малдарынан басқа да тіршілік иелері бар. Олардың ішінде иттің алатын орны бөлек. Қазақ «ит — жеті қазынаның бірі» деп бекерден-бекер айтпаған. Егер қой мен сиырдың өнімдерін қажеттікке жарату үшін оларды бағу жеткілікті болса, онда ит пен жылқыны баулу, үйрету керек. Бұл үлкен шеберлік пен төзімділікті талап етті. Тек сол жағдайда олар адамның көмекшілеріне айнала алады. Кейін осман түріктері бұл тәжірибені өз империясындағы халықтарды ұстап тұруға пайдаланды.