Экстремизм и терроризм

 Соңғы кездерi баспасөз беттерiнде, теледидар  хабарлары мен әуе толқынындағы  таралымдарда бiзге орыс тiлi  арқалы енген «фундаментализм» (iргешiлдiк)  сөзiн жиi кездестiрiп жүрміз. Осы  мағлұматтарда фундаментализм сөзі  көбінесе мұсылмандық һәм осы  дiнге сенушi халықтарға тән  мағыналарда ғана қолданылады!  Осы даурықпа хабарлар «исламдық  фундаменталисттер», «мұсылман фундаменталисттер»  немесе «мұсылмандардың заңнан  тыс қауiптi ұйымдары мен зиянды iс-әрекеттерi» деп жырлайды. Бұл  терминдi, шын мағынасын бiлетiн  адамдар да бiлмейтiн адамдарша  кез келген жерде қолданып, әйтеуiр,  шулата бередi. Ал, ғылыми тұрғыдан  екшеп, аталмыш терминнiң сөздiк  һәм энциклопедиялық мағыналары  мен дiни-саяси әдебиеттерде пайда  болу барысына қарағанымызда,  фундаментализм деген сөздiң хақ  дiн Исламмен және осы хақ  дiнге сенушi имандылармен үш  қайнаса сорпасы қосылмайтынын  анықтаймыз.

 Ең алдымен,  мұсылмандарға пәле болып жабысқан  осы фундаментализмнің сөздiк  һәм энциклопедиялық мағыналарын  түсiнiп алғанымыз жөн. Бұл сөздiң  түбiрi, көне латын тiлiндегi fundare (фундаре) деген етiстiк. Фундаре – жерге төсеу деген мағынаны бiлдiредi. Осы етiстiктен fundamentum (фундаментум) зат есiмі пайда болған. Оның мағынасы – төсегiш, iрге. Кейiн келе мағынасы толығып, жер тағаны немесе iргетасы деген түсiнiктердi беретiн болған. Жә, жоғарыдағы фундаментум, яғни осы күнгi батыс Еуропа тiлдерiндегi fundament (фундамент) пен онымен бір түбiрден өндiрiлген фундаментализм сөзiнің мағыналары тым алшақ.

 Фундаментализм  дегенiмiз дүниежүзiлiк әдебиеттерде  бiрiншi ретi Америкада пайда болған  дiни-саяси термин. Мен осы мақаламда  терминологиялық һәм этимологиялық  анықтамалы екi беделді деректi алдарыңызға  ұсынбақшымын. Бiрiншiсi күллі әлемге  әйгiлi «Oxford Advanced Learners’ Dictionary of Current English» (Бүгiнгi ағылшын тiлiн кәмiл  үйренушiлердiң Оксфордтық Сөздiгi) деп аталады. Менiң қолымдағы  нұсқасы Оксфорд университетiнiң  баспасы тарапынан 1982 жылы он  алтыншы рет басылғаны. Бұл  құнды деректе фундаментализм  былай деп түсiндiрiлген; «maintenance of the literal interpretation of the traditional beliefs of the Christian religion (such as the accuracy of everything in Bible)», яғни  «христиан дiнiнiң дәстүрлі сенiм-нанымдарын  үзiлдi-кесiлдi сақтау (мысалы, Библияда  жазылған нәрселердiң барлығының  мүлтiксiз хақ екенiне сену)».

 Жә, Америкада  екi ғасырдан берi қарай жарияланып  келе жатқан беделді «Webster’s New World Dictionary of the American Language» (Американ  тiлiнiң Вебстер жаңа дүние сөздiгi), 1986 жылғы басылымы. Мұнда фундаментализмнiң екi мағынасы берiлген;

 • Religious beliefs based on literal interpretation of everything in the Bible and regarded as fundamental to Christian faith and morals.

 • The 20th century movement among some American Protestants, based on these beliefs.

 Яғни;

 • Библияның мазмұнына сөзбе-сөз һәм мүлтiксiз сенуге негiзделген және христиан руханияты мен иманының негiзi болып есептелетiн дiни нанымдар.

 • Осы нанымдарға негiзделiп, Америкадағы кейбiр протестанттар тарапынан 20 ғасырда басталған қозғалыс.

 Жиһан ғалымдары дәрiптеген осы екi беделдi деректе мұсылмандарға жала болып жабылған фундаментализм сөзінiң хақиқи мағналары көрсетiлген. Демек, фундаментализм мұсылмандармен ешқандай қатынасы жоқ ұғым. Христиан әлемiнiң, әсiресе, солтүстiк Америка мен батыс Еуропа християндарының, өздерiндегi рухани шиеленiстiктер мен қақтығыстар үшiн тапқан атауларын, сондай нұқсандар мұсылмандарда да бар шығар-ау деп, жаңылыстықпен қолдануының салдарынан осы күнi кенедей жабысқан, сүлiктей сорған, осы мұхиттың аржағынан келген жаладан құтыла алмай жүрмiз!

 Фундаментализмнiң отаны Американың Бiрiккен Мемлекеттерi (АБД «АҚШ»). 1993 жылғы президент сайлауында Америкадағы фундаменталист ұйымдардың үлкен әсер тигiзгені мәлiм. Ал, олардың 1996 жылғы сайлауларға да күштiрек қатысқаны байқалады. Алдымыздағы жылдары фундаменталисттердің Американың iшкi һәм сыртқы саясатында ықпалды орындарда болатыны шүбәсiз шындық.

 Фундаментализм ХХ ғасырдың бас шенiнде АБД-нің солтүстiгінде пайда болған ағым. Ол 1950 жылдары оңтүстiк аймақтарға дейiн таралып кеткен. Бұл екi мыңнан астам шiркеу өздерiн «Фундаменталист християндармыз» деп әшкере жариялауымен жиһанға белгiлi бола бастаған діни-экстремистік ағым. Жаппай қалаландыру һәм өнеркәсiптендiруден, сонымен қатар, шаруашылық тапшылықтардан әбден жаны қиналған кедей-жарлы һәм орташа ауқатты жүз мыңдаған християндар азаттықты осы шiркеулерде iздеп, жиналған.

 Фундаменталист шiркеулер жамағаттарды христиандықтың жоғарыда аталған негiздерiне бағынуға шақырып, сондай жағдайда ғана кедейлiктен, әлеуметтiк қысымдар мен оның зардаптарынан құтылатмыз деп насихаттаған. Сүйтіп, үнемі өскен фундаменталист ұйымдар 1960 жылдары саяси қозғалыстарға айналады. Америкада сол жылдары фундаменталист болу үшiн протестант мәзһәбiнiң бiр тармағы пентекостал (Pentecostal) жолына кiру керек едi. Пентекостал тармағындағы протестанттар Киелi Рұхтың хауариларға (Апостолдарға) қонғанына сенедi һәм жексенбi күнiн ерекше қасиеттеп өткiзедi. Олар Киелi Рұхпен бүгiнгi күнде де бiрлесуге болады деп сенедi және Библияның сөздерiне, ешқандай тәфсiрсiз, яғни, сөзбе-сөз иланады. Фундаменталисттер Библияның алғашқы бес кiтабына аса мұқияттықпен, сөзбе-сөз иман етудi мiндеттейдi. Мысалы, Библияда, жер планетасы алты мың жыл бұрын жаратылды деп жазылған. Фундаменталисттердiң сенiмi бойынша, осы мәлiметтi қаз қалпында қабылдап, оған мүлтiксiз сену керек. Тағы да мысал келтiретұғын болсақ; Библияда жазылуына қарағанда, ұлық Тәңiр бұл жиһанды алты күнде жаратып, шаршағандықтан жетiншi күнi дем алыпты-мыс. Мiне, сол үшiн олар жексенбi күндерi дем алады екен. Фундаменталисттердiң имандарындағы осындай кереғарлықтардың басқа да мысалдарын келтiруге болады.

 Америкадағы фундаменталисттердiң тұңғыш саяси дауы 1963 жылы басталған. Сол жылы Американың Жоғарғы Соты (American Supreme Court) мектептерде дiн сабағының оқытылуына тиым салады. Фундаменталисттер Америкада жаңа бiр дiн таратылады деп, бұл қарарға қарсылық бiлдiредi. Олардың пікірінше, Америкада таратылатын жаңа дiннiң аты «дүниешiл гуманизм» (Secular Humanism) едi. Фундаменталист ұйымдар осы жаңа дiнге қарсы айқасып келедi. 1973 жылы Жоғарғы Сот 46 уилаятта (штатта) ғамалия (аборт) арқалы жүктi әйелдердiң бала алдыруына рұқсат етеді, сол себепті мемлекет пен фундаменталисттердiң айқасы одан ары өршелене түседі. Басқа да християн топтары фунадаменталист болу үшiн алдымен «дiншiл» (Religionist) болу керек деп сенгендiктен, олар бiр дiннiң дiншiлiмiз деп фундаменталисттердi осы күрестерiнде қолдауға ұйғарысады. Сондай-ақ, католик әлемiнiң Ватикандағы бас рұһбаны (Папа) өзiнiң үндеуiнде; «дүниешiл гуманизм – християндықтың ең үлкен жауы!» деп жариялайды.

 Ал ендi, Америкадағы ең белгiлi фундаменталисттер жөнiнде бiр-екi ауыз сөз айтатұғын болсақ;

1993 жылғы сайлауда Джордж Бушқа «Християндардың құқұқтары» (Сhristian Right) атындағы фундаменталистiк ұйым болысқан. Бұл ұйымды католик фундаменталисттердiң жетекшiлерiнен Патрик Ж. Буханан да қолдап, көмек беруде. Екiншi үлкен фундаменталист ұйым Джерри Фальвелдiң жетекшiлiгiндегi «Рухани көпшiлiк» (Moral Majority) қозғалысы. Үшiншi орынды, «Теледидар рұһбаны» деп атағы шыққан Пат Робертсонға қарайтын «Христиан одағы» (Christian Coalition) ұстауда. Джерри Фальвелден бөлiнген фундаменталисттер (iргешiлдер) тарапынан құрылған «Християн әрекетi желiсi» (Christian Action Network) төртiншi орынды иемденуде.

 Осылардан кейiн жүз мыңға жуық мүшесi бар екi қоғамды атауға болады. Бұлар – Луи Шелдонның жетекшiлiгiндегi «Дәстүрлі бағалар одағы» (Traditional Values Coalition) және Лон Мабонның басқаруындағы «Азаматтар бiрлiгi» (Citizen Alliance). Сонымен қатар ғамалия арқалы бала алдыруға қарсы күресушi «Құтқару әрекетi» (Operation Rescue) атындағы ұйым да жоғарыда аталған iргешiл қозғалыстарға болысуда. Олар, тіпті, ғамалияларды жасайтын дәрiгерлердi өлтiрiп, ғамалиятханаларды (операционное) жарылғыш заттармен атқылауға дейiн барған.

 Бұларға қосымша ретiнде, жиһанға аты әйгiлi Американың «Time» (Тайм) апталығының 8 мамыр күнгi (1995 жылы) санында үлкен мақалаға тақырып болған, фундаменталистiк көзқарастағы азаматтар тарапынан негiзi қаланған «Отансүйерлердiң жасақтары» атындағы белсендiлердiң заңнан тыс жасақтарын айтуға болады. Осы күнде, Американың Бiрiккен Мемлекеттерiне ең үлкен қауiп төндiрiп отырған осы iргешiл, асырашыл топтар. Атақты басылым үлкен мақаланы «Мемлекеттiң жаулары» (Enemies of State) деп атапты! Осы аса қауiптi ұйымдар қалың бұқараны қыру қимылдарына дейiн барған. Мысалы, 1995 жылы Оклохама қаласындағы бала бақшаны бомбалап, жүздеген бейкүнә сәбилер мен азаматтардың қырылуына себеп болған осы жасақтанған топтар (Алайда, қылмыскерлер ұсталғанға дейін батыс баспасөзі тек мұсылмандарды айыптаумен шұғылданған). Тайм басылымы, осы заңнан тыс қарулы топтардың негiзгi құрамын христиан фундаменталисттер, салықты сөгушiлер және Американың негiзгi заңын қорғаушылар құрайды деп тағриф қылады.

1993 жылдың 19 сәуiр күнi Одақтық Тергеу Кеңсесi (ФБР) Тексас уилаятындағы Вако қалашығындағы «Давидиан» фундаменталтисттерiнiң диқаншылық базасына шабуыл жасағанда 80 iргешiл ұсталатындарын аңғарып өздерін өртеп өлтірген. Мемлекеттiң бұл жойқын шабуылынан кейiн iргешiл топтарды жақтаушылардың саны күрт көбейеді. Осы топтардың аймақтардағы бастықтарының көбiнесе христиандық рұһбан қызметiндегi және ақ нәсiлдiң үстемдiгiн орнатқысы келетiн фундаменталисттер екенiн көремiз.

 Мысалы, «Тайм» басылымының баяндауына қарағанда, «Християнның белгiсi» (Christian Identity) атындағы топтың өкiлдерi, солтүстiк Еуропалықтар Көне Өсиетте (Библия) аталған таңдаулы пенделер, ал, йаһұдилер (жөһиттер) – шайтанның ұрпақтары деп сенедi. Мишиган аймағындағы қарулы топтардың жетекшiсi Норман Олсон, баптист сектасының рұһбаны һәм қару-жарақ сататын дүкендер торабының иесi. Оның тобында он екi мың қарулы адам бар және олар БҰҰ, АБД-ін социалистiк елге айландырғысы келедi деп сенедi. Тағы да осы аймақта фундаментализмдi таратушы Марк Корнки «Дүниежүзiлiк христиан радиосы» (Worldwide Christian Radio) арқалы хабарлар таратуда.

1990 жылы Ирак көршiсi Кувейтті жаулап алған соң, Американың Төрағасы Джордж Буш 11 қыркүйек күнгi арнауында (1990 жыл) «Бiрiккен Ұлттар Ұйымының жетекшiлiгiнде жаңа жиһан низамын орнату керек» деген еді. Фундаменталист бағыттағы қарулы топтар бұл жүйені Американың билiгiн қолынан тартып алғысы келетiн сионистiк жоспар дейді. Мысалы, Солтүстiк Каролайна аймағындағы «Конституцияға сәйкес мемлекеттiң қайтадан қалпына келтiрiлуiн жақтайтын азаматтар» (Citizens for Reinstatement of Constitutional Government) атындағы топтың негiзгi ұраны; «Қасиеттi Библияны және Ата Заңды Американың негiзгi заңына айналдырамыз!» деп мәлiмдейдi Тайм апталығы.

 Америкадағы экстремист ағымдар туралы толық бiр кiтап жазуға да болар едi! Бiрақ бұл мақаланың мақсаты осы деректi мысалдар арқалы экстремизмнің шын мәнiнде не екенiн, қайдан шыққанын анықтаумен шектеледі. Аталмыш фундаменталист ұйымдар Америкада ғана емес, сонымен қатар, Канадада мен Еуропа елдерiнде де ұйымдасқан түрде өсiп, өрбуде. Таяу уақыттарда осындай асырашыл топтардың кесiрлi қылықтарына куә болуымыз әбден мүмкiн.

 Қорыта айтқанда, фундаментализм АБД-де және христиандықтан  пайда болған. Мың төрт жүз  жыл бойы жиһанды ғылымға, әдiлеттiлiкке,  тазалыққа, имандылыққа, абзалдылыққа, өркениетке, адамшылыққа бөлеген  хақ дiн Исламға және оған  иман етушi мүминдерге фундаменталист  деген жаланы жабудың жалғыз  ғана мақсаты – ең жылдам  һәм өздiгiнен өсiп, таралып  келе жатқан хақ дiн Исламның  алдын тосу, оған жүректерi жiбiп  келе жатқан пенделердi айнытудан.

 Ислам деген  сөздiң өзi араб тiлiндегi «силм»  – бейбiтшiлiк, тыныштық, берілу  деген сөзден, жә, мұсылман деген  мағнаны бiлдiретұғын «мұслим»  сөзі – бейбiтшiлiкке берiлген, тәсiлiм болған һәм оны сақтаушы  деген мағынадан шыққан. Демек,  фундаменталист секiлдi дөрекi де  кертартпа сөздер мұсылмандыққа  әсте жараспайтынын, әлбетте,  оңайлықпен аңдауға болады. Мұсылмандар  амандасқанда-ақ «Әс-саламұ алайкұм!»  яғни «Саған бейбiтшiлiк болғай!»  деп, біріне-бірі татулық, тыныштық  тілейді ғой. Ал, хақ дiн Исламның  пайғамбары Әз Мұхаммед Ғалайһиссалам  бір хадисінде «хайрұн нас,  ман йанфағұн нас!», яғни «адамзаттың  ең жақсысы, ең хайырлысы, адамзатқа  ең пайдалысы!» деген. Пайғамбарымыз  тағы да бiр сөзiнде «әс-салату  ғимад-ұд-дин», яғни «дұға дiннiң  дiңгегi, негiзi!» деген. Ислам ұғымындағы  бейбiтшiлiк Аллаһ Тағаланың ризалығына  ие болумен, яғни, жақсы ғамалдар iстеумен ғана пайда болады. Он  төрт ғасырлық тарихында ғылымның, мәдениеттiң, әдебиеттiң ең озық  және пайдалы үлгiлерiн мұралатқан  хақ дiн Исламға және мұсылмандар  хақында батыс өлшемдерiндегi атаулардың  мағналары мен шығу тегіне  мән берiлместен қолданылуы, бұл  ғажайып байлық пен пәктікті  жете түсiнбегендiктiң салдарынан  дер едiм! 

(Мұртаза Жүнісұлы  БҰЛҰТАЙ, Философия ғылымдарының  кандидаты, дінтанушы)

 Бөлімі: Интернет-Форум  http://adyrna.kz/?p=1635