Жануарлар психикасының түрлері

       Адамның мәнсіз  еңбектен шаршап,оның  тіршілік әрекеті  уақытша нашарлап отыратын кездері болады. Мұндайда орталық жүйке жүйесінің сыртқы әсерге жауап беруі бәсеңдейді. Кісінің өз жұмысына қызығуы, онда жауапкершілік сезімінің мкүшті болуы, іс-әрекеттің әр түрін дұрыс ұштастыра алуы, оның мінң мен нәтижесін саналылықпен түсінуі кісіні оншама шаршата қоймайтыны хак.  Шаршау, үлкендерге қарағанда, жас өспірімдерде көбірек байқалады. Мұны олардың зейін тқрақсыздығынан, мидағы тежелу процесінің сыртқы тітіркендіргіштерге қайтаратын жауап реакцияларының әлсіздігінен, оқу материалдарын дұрыс ұға алмауынан аңғаруға болады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ЖОСПАР: 

1. Іс-әрекет туралы  жалпы ұғым 

2. Іс- әрекет, оның түрлері 

3. Оқу 

4. Еңбек. Шаршау  мен болдыру 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                           Сөйлеу 

                           Сөйлеу туралы жалпы ұғым 

     Адам  өзінің өмір  қажетін  өтеуге байланысты басқа  біреулермен пікірлеседі, ой алмасады. Бұл  үшін сол ұлттың тілдің грамматикалық ережелеріне  сәйкес сөз тіркестерін  пайдаланады.

      Адам  баласының сана-сезімінің дамуында дыбысты тілдің пайда болуының маңызы зор болады. Сөйлеудің пайда болуы нәтижесінде адам организмі анатомиялық өзгерістерге түсіп, дыбыс артикуляциясына қабілеті бар сөйлеу аппараты жасалды. Осының арқасында адам жеке дыбыстарды ғана емес, түрлі дыбыс тіркестерін, тиісті мән-мағынасы бар сөздерді айта алатын қабілетке ие болды. Сөйлеу адам санасының басты белгісі. Ол бізді жануарлар дүниесінен ерекшелендіріп тұратын негізгі жан қуаты. Сөйлеу мен сананың пайда болып, бірітіндеп қалыптасуын тек биологиялық жағдайлардан емес, ең бастысы қоғамдық-әлеуметтік, тарихи фактордан іздестіруіміз қажет. Сана мен тіл адамзат қоғамының тарихи қоғамының, олардың іс-әрекетпен айналысуының, еңбек құралдарын жасап, пайдалана білудің нәтижесі.

      Сөйлеу-пікір  алысу процесінде жеке адамның белгілі тілді пайдалануы. Бір тілдің өзіне сөйлеудің сан алуан формалары болуы мүмкін. Сөйлеу жеке адамдардың арасындағы өзара түсінуді реттестіру үшін, пікір алысу үшін қызмет етеді. Сөйлеу процесі арқылы адам өзінің білімін, практикалық тәжірибесін байытып қана қоймай, сонымен қатар ғасырлар бойы жинақталған қоғамдық тәжірибені меңгеруге де мүмкіндік алады. Ойдың тілі сөз. Біз сөз арқылы ғана неше түрлі ойымызды сыртқа білдіре аламыз.

     Сөздің  мәнерлігі дегеніміз-адамның  сөйлеу кезіндегі  эмоциялық қалпын білдіре алуы, яғни әрбір сөйлемді өзінің сазымен айта алуы. Халық жақсы сөйлейтін адамдарды «сөзі мірдің оғындай екен» дейді. Мәнерлі сөйлей білудің мұғалімдік мамандық үшін маңызы зор. А. С. Макаренко бұл жөнінде: «Балалар сіздің сөзіңізден өзіңіздің еркіңізді, сіздің мәдениетіңізді, сіздің жеке ерекшелігіңізді сезіне алатындай болуы керек»,-дейді. 
 

                            Сөйлеу түрлері 

     Пікірлесудің  қандай түрлері болса  да, сөйлеу формалары  арқылы жүзеге асып отырады. Пікір алысудың нақтылы мақсаты мен жеке жағдайларына қарай сөйлеу түрлі ерекшеліктермен көрінеді. Осы айтылғандар тұрғысынан сөйлеу бірнеше түрлерге бөлінеді. Алдымен сыртқы және ішкі сөйлеу болып үлкен екі топқа жіктеледі.

     Сыртқы  сөйлеу ауызша және жазбаша сөйлеу болып, ал ауызша сөйлеудің өзі диалог және монолог.

     Ауызша  сөйлеу-сөйлеудің негізгі түрі болғандықтан оның қалған түрлері де соның төңірегіне құрылады. Мәселен, жазу сөзіндегі әріптер ауызша сөздің түрлі дыбыстарын белгілейді. Былайша айтқанда, жазу сөзі ауызекі сөздің қағаздағы таңбасы, оның ерекше бір варианты.

     Ауызша  сөйлеудің негізгі  бір түрі-диалогтық сөйлеу. Диалогтық сөйлеу дегеніміз екі немесе бірнеше адамның тілдесуі. Диалог сөздің кейбір психологиялық ерекшеліктері төмендегідей:

     1) Диалог сөз бөгелмей  еркін айтылады, ол ойды кең жайып жатуды тілейді;

     2) Үнемі кезектесіп айтылатындықтан ықшам келеді, тек әңгімелесші адамдардың өздеріне ғана түсінікті болады. Мәселен, «келе жатқан тоғызыншы»- деген сөйлемді осындай нөмірлі автобусты күтіп тұрған адамдар ғана түсіне алады.

     3) Диалогтық логикалық жағы кемдеу болады;

     4) Диалог сөз ым-ишаралармен, бет пен көздегі мәнерлі қозғалыстармен толықтырылады;

     Монологтық  сөйлеу дегеніміз  бір адамның сөзі, яғни баяндамашының, лектордың сөздері. Монолог сөзге  тән кейбір психологиялық  ерекшеліктері төмендегідей:

     1) Монолог сөз үнемі белгілі жоспарға сәйкес құрылады, бұл алдын ала даярлықты тілейді;

     2) Монолог сөздерге логикалық жағынан қатаң талаптар қойылады;

     3) Монолог сөз мәнерлі, адамға әсер ететін моменттерді көбірек қажет етеді.

     Сөйлеудің ерекше бір түрі-жазбаша сөйлеу. Жазбаша сөйлеу арнаулы әдістер арқылы меңгерілетін сөйлеудің түрі. Мұны игеру адамға оңайлықпен түспейді. Жазбаша сөйлеу адам баласы хат танырлықтай дәрежеге жеткенде, ауызша сөйлеудің біршама дамыған кезінде ғана пайда бола бастайды.

     Жазбаша сөйлеудің кейбір ерекшеліктері:

     1) Жазатын адамның қасында сөйлесетін адам болмағандықтан, мұнда ешбір ым-ишара қолданылмайды.

     2) Жазбаша сөйлеудің логикалық жағына аса қатаң талап қойылды.

     3) Жазуда грамматиканың ережелері де қатты ескеріледі.

     4) Жазу кезінде адам қатты зейін қойып, әр сөзін ойлап құрастырады, мағыналы сөз іздейді. Бұл үлкен ой жұмысын қажет етеді. Мәселен, адам өзінің туысқандарына хат арқылы ойын білдіргенде осы жағдай байқалады.

     Сөйлеудің жеке бір түрі-ішкі сөйлеу. Ішкі сөйлеу деп тілдік материалдар негізінде дауыстамай ақ сөйлей алушылықты айтады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                           Сөйлеу мәдениеті 

     Жаңа  туған балады дыбысқа  ұқсас реакциялар байқалғанымен, бұларда  дыбысқа сипат  болмайды. Жеке дыбыстардың көрінуі үш айдан былай қарай байқалады. Мұны баланың уілденуінен жақсы көруге болады. Уілденудің өзі оның үлкендерге естіген сөздеріне, дыбыстарына орайлас жасалатын реакциялар. Мәселен, үш төрт айлық бала «мә», «ға», «ге» секілді жеке буындарды, бес алты айдан былай қарай «ма-ма», «па-па» деген екі буыннан келетін жеке сөздерді айтатын күйге жетеді. Сегіз айлық бала сөздің интонациясын, дауыстың ырғағын аңғара алады. Бірақ жеке сөздердің айырмашылықтарын, олардың мәнін алі толық ұға алмайды. Бір жарым жастан былай қарай бала жеке сөздерді айтуға үйренеді. Оның алғашқы сөздері «мама», «папа», «ата», «аже», «аға» деген сөздерден басталады.

     Мектепке  дейінгі кезеңде  бала тілінің қалыптасуына ересек адамдардың сөзінің  әсері өте күшті  екендігі түсінікті. Бала оларға үнемі еліктеп, өз бетімен сөз шығаруға талпына бастайды, ол басқа балалардың тіпті үлкендердің сөзінде байқалған қателіктерді көргіш келеді, яғни баланың тіл сезімі күшти болады.

     Балалардың  сөйлей бастаған кездерінен бастап олардың дұрыс, анық, дәл сөйлей алуына ерекше көңіл бөлу қажет. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін тәрбиелеу ата –сатын қимылақозғалыстары автоматталына түседі.налар мен тәрбиешілердің ерекше көңіл бөлетін мәселесі.

     Бала  мектепке келген күндерден  бастап оқу дағдысымен қатар жазу дағдысын да меңгере бастайды. Жазу дағдыларына машықтану да өте күрделі процесс. Мұның үш кезеңі бар:

     Бірінші кезең әріптің  элементтерін үйрену кезеңі деп аталады.

     Екінші  кезең бала әріптің  жеке элементтерін жаза білу қабілетіне ие болады. Баланың зейіні енді біртіндеп әріп таңбаларына ауа бастайды, оның әріп жазуға қатысатын қимыл-қозғалыстары автоматталына түседі. Осы кезеңде бала жеке әріптерді толық жаза-білуге үйренеді. Жазуға үйренудің екінші кезеңін психологияда әріптік кезең деп атайды.

     Үшінші  кезең –жазба сөйлеудің  қалыптасу дәрежесін  көрсететін негізгі  кезең. Мұнда оқушы  өз бетімен жеке сөздерді жаза алатын халге жетеді. Баланың зейіні енді жеке әріптерге емес, солардан құрылатын сөзге ауады. Бала, сондай-ақ, сөздегі әріптердің еңкіштігі мен басылып жазылуына, олардың қазқатар орналасуына да қатты көңіл бөледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     ЖОСПАР: 

     1) Сөйлеу туралы жалпы ұғым 

     2) Сөйлеу түрлері 

     3) Сөйлеу мәдениеті 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                Зейінді дамыту және тәрбиелеу

                

                     Зейін туралы жалпы ұғым 

     Зейін деп-адам санасының  белгілі бір затқа  бағыттала тұрақталуын  көрсететін құбылысты  айтады. Дәлірек айтқанда, зейін дегеніміз  айналадағы объектілердің  ішінен керектісін бөліп  алып, соған психикалық әрекетімізді тұрақтата алу. Мысал келтірсек, Оқушы математикалық есептер шығарып отыр. Ол бұған соншама үңілген, мұнысы психикалық кейпінен жақсы көрінеді. Оқушы есептің шығару жолдарын ойлайды, оның бірінен кейін екіншісін шығарады. Есеп шығарып болып, азғантай үзілістен кейін тарихты, одан соң географияны оқуға көшеді. Сабағын оқып болғаннан кейін, түрлі нәрселермен айналысады. Осы көріністердің бәрінен де бала әрекеттің әрбір түріне өз зейінін ұйымдастырып, басқа объектілерден ойын бөліп отырады.

Зейінді психикалық процестердің тобына жатқызуға

дұрыс болмас еді. Өйткені  адам өз өмірінің әрбір  кезеңдерінде бір  нәрсені қиялдайды, бір нәрсе жөнінде  ойлайды.

     Зейіннің  физиологиялық негіздерін И. П. Павлов ашқан  жүйке процестерінің  өзара индукция заңына байланысты түсінуге болады.

     Зейіннің  физиологиялық негіздерін орыс физиологы, академик А. А. Ухтомскийдің (1875-1942) доминанта теориясы бойынша да жақсы түсінуге болады.

     Сыртқы  дүниенің көптеген тітіркендіргіштерінің  ішінде біреуі миға көбірек әсер етеді  де, мидың бір алабын қаттырақ, күштірек қоздырады, осындай алапты доминанта деп атаған. Мидың осы күшті қозғыш алабы қалған алаптардағы әлсіз қозу процестерін өзіне тартып алып отырады.Осыдан мидың күшті қозған алабы онан бетер күшейеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 

Зейін түрлері

     Адамдардың  зейіні ырықты, ырықсыз  және үйреншікті болып  үшке бөлінеді.

     Сыртқы  дүниенің кез келген объектілері кейде  ырықсыз-ақ біздің назарымыздыөзіне тартады. Мәселен, көшемен  кетіп бара жатқан адамның бояулы афишаға  көзі түссе, оған мойнын бұрады не милиционердің ысқырығына жалт қарайды т. Б. Адам өміріне ырықсыз зейін елеулі орын алады.Зейіннің бұл түрі әсіресе жас балаларда жиі кездеседі. Өйткені балалық дәуірде адамның күрделі іс-әрекеттері белгілі жүйеге келе қоймайды да, осының нәтижесінде оның психикасы өте нәзік әрекеттері белгілі жүйеге келе қоймайды да, осының нәтижесінде оның психикасы өте нәзік, түрлі сыртқы әсерге берілгіш келеді. Әрине, бұдан бала есейген соң, оның ырықсыз зейіні маңызын жояды деген қорытынды тумау қажет. Адам өмірінің барлық кезеңдерінде ырықсыз зейін тиісінше орын алып отырады. Қызығу-ырықсыз зейіннің бұлағы. Өйткені қызықты іске көңіліміз тез ауады.

       Адамның ырықты зейіні әрекетті саналы түрде белгілі  ерік күшін жұмсау арқылы орындалуынан көрінеді. Ырықты зейінде белгілі бір мақсат қойып, объектіге ерекше зер салып отыру көзделеді, ол жұмыстың басынан аяғына дейін ерік –жігерді сыртқа жұмсауды талап етеді. Ырықты зейін мынандай ерекшеліктермен сипатталады;

     1) Қандай болмасын бір әрекеттің талабына сай зейінді бағындыра алу үшін іс-әрекетке тікелей кірісу қажет.