Жалпы жасөспірім психологиясына шолу

Криминалды мінез-құлық  заң бұзушылық болып табылады. Балалар сот үкімі арқылы жасаған  қылмысының ауырлығына байланысты жазаланады. Девиацияның негативті формалары  әлеуметтік патология болып табылады: алкоголизм, токсикомания, нашақорлық, жезөкшелік, суицид, заң бұзушылық және қылмыскерлік. Олар жалпы қоғамға, айналадағы адамдарға және ең бірінші өздеріне үлкен зиян келтіреді. Девиацияны зерттеуші көптеген ғалымдар девиантты мінез-құлықтың пайда болу факторларын түрліше түсіндіреді. Біріншілері оларды екі үлкен топқа ішкі және сыртқы факторлар деп бөлсе, екіншілері оларды бөлмей: • жанұяда берекенің болмауы; • ата-ананың «ерекше» қамқорлығы; • тәрбие берудегі кемшіліктер; • өмірде кездесетін қиыншылықтар мен күйзелістерді жеңе алмау; • өмірлік дағдының болмауы, айналысындағы адамдармен, құрбыларымен жарасымды қатынасқа түсе алмауы; • сырттан келген қысымға төтеп бере алмау, өз бетінше шешім қабылдай алмау, сынаушылық ойды дамыта алмау; • психоактивті заттарды жиі пайдалануы; • агрессиялық жарнаманың ықпалды болуы; • мектептерде психологиялық көмек көрсету қызметінің нашар дамуы; • балалар мен жасөспірімдердің бос уақытының проблемалары,- деп көрсетсе, үшіншілері оларды негізгі бес факторға бөліп қарастырады.

        Оларды жекеше қарастыратын болсақ:

1. Биологиялық  факторлар – баланың әлеуметтік  бейімделуіне кедергі жасайтын  физиологиялық және анатомиялық  жағымсыз ерекшеліктер. Оларға мыналар  жатады: - ұрпақтан-ұрпаққа берілетін  немесе ананың жүкті болғанда  дұрыс тамақтанбауы, арақ-шарап,  нашақорлы заттарды пайдалануы, темекі тартуы, ананың физикалық, психикалық т.б. сырқаттары себеп болатын генетикалық факторлар: ақыл-ой дамуының бұзылуы, есту, көру кемшіліктері, жүйке жүйесінің зақымдауынан пайда болған денедегі кемшіліктер. - психофизиологиялық факторлар: психофизиологиялық күш, дау-жанжал, келіспеушілік жағдайлар, адам организмдеріне кері әсер ететін, қоршаған ортаның химиялық құрамы, соматикалық, аллергиялық, токсикалық ауруларға душар ететін энергетикалық технологияның жаңа түрлері; - физиологиялық факторлар: сөйлеу дефекттері, адам бойындағы соматикалық кемшіліктер. Бұлардың бәрі адамның қоршаған ортаға, жеке адамдарға деген жағымсыз қарым-қатынасын тудырады, ал балалар болса, өзіндік сезім мен танымдық деңгейіне байланысты, құрбы-құрдастары арасында, ұжымда еркін сезіне алмайды, қатынасы бұзылады. 2. Психологиялық факторлар. Бұған баладағы психопатологиялар мен мінездегі кейбір қасиеттердің басым болуы т.б. жатады. Бұл ауытқушылықтар жүйелік-психикалық ауруларда, психопатияда, неврастенияда т.б. көрінеді. Акцентуациялық сипаттағы мінезді балалар өте ашушаң, дөрекі болады. Оларға міндетті түрде әлеуметтік-медициналық реабилитация, сонымен қоса, арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жұмыстар жүргізу керек. Баланың әрбір даму сатысында, олардың психикалық қасиеттері, тұлғалық және мінездегі ерекшеліктері қалыптасып, дамып отырады. Бала даму барысында әлеуметтік ортаға бейімделуі немесе керісінше бейімделмей, жатсынып кетуі мүмкін. Егер, балаға ата-ананың жылуы, махаббаты, ықыласы жетіспесе, онда, ол ата-анасынан шеттеніп кетеді. Шеттену - невротикалық реакциялар, қоршаған ортамен қатынастың бұзылуы, сезімдік (эмоциалық) тепе-теңсіздік және суықтық, ашуланшақтық, психикалық аурулар және психологиялық патологиялар сияқты жағымсыз мінез-құлықтың пайда болуына жол ашады. Егер, балада адамгершілік құндылықтар қалыптаспаса, онда, ол пайдакүнемдік, қанағатсыздық, зорлаушылық, дөрекілік т.б. сияқты жағымсыз қасиеттерге бейім тұрады. 3. Әлеуметтік-педагогикалық факторлар. Олар мектептік, отбасылық, қоғамдық тәрбиедегі кемшіліктердің нәтижесінде, баланың оқудағы үлгермеушілігіне байланысты. Мұндай балалар көбінесе мектепке дайындығы жоқ, үйге берілген оқу тапсырмаларына және бағаларға парықсыз қарайтындар. Бұның бәрі баланың оқудағы бейімсіздігін көрсетеді. Оқушының оқудағы бейімсіздігінің (дезадаптация) қалыптасуы мынадай сатылардан өтеді: - оқудағы декомпенсация – баланың жалпы мектепке деген қызығушылығы жоғары, бірақ бір немесе бірнеше пәнді оқуда қиыншылықтарға тап болуынан; - мектептік бейімсіздік (дезадаптация) – бала сабаққа үлгермеуімен қатар, оның мінез-құлқы өзгеріп, мұғалімдермен, сыныптастарымен қарым-қатынасы бұзылып, сабақтан қалуы көбейеді немесе мектептен біртіндеп қол үзе бастайды; - әлеуметтік бейімсіздік – баланың оқуға, мектепке, ұжымға деген қызығушылығы жойылады, асоциалдық топтармен араласып, алкогольге, нашақорлыққа қызыға бастайды; - криминалдылық – кейбір отбасындағы әлеуметтік жағдайдың өте төмен болуы, балаларды да өз ортасындағы әлеуметтік теңсіздікке әкеледі, ал мектеп оқушысы, жасы жетпегендіктен жұмыс істей алмайды, содан барып олар қылмысты іс-әрекеттрмен айналыса бастайды. Баланың психоәлеуметтік дамуындағы ауытқушылықтардың негізгі факторы - ата-ана. Баланың бойындағы асоциалды мінез-құлықты қалыптастыратын отбасы қатынасының бірнеше жағымсыз стилдері бар: - дисгармонды стиль - бір жағынан ата-ана баланың барлық тілектерін орындайды, үлкен қамқорлық жасайды, екінші жағынан конфликті жағдайларға баланы итермелейді; - тұрақсыз, конфликті стиль – толық емес отбасындағы, ажырасу кезіндегі, ата-ана мен балалар бөлек тұрған жағдайдағы тәлім-тәрбиелік кемшіліктерден туындайды; - асоциалды стиль - ата-ананың арақ ішуі, нашақор заттарды пайдалануы, криминалды іс-әрекет, аморальді өмір сүру жағдайы, отбасылық қаттыгездік, зорлаушылық жатады. Балаға көрсетілген қатыгездік қатынасқа жататындар: қинаушылық, физикалық, эмоционалды, жыныстық зорлық-зомбылық. Қатыгездік үйде, далада, мектепте, балалар үйлерінде, ауруханада көрсетілуі мүмкін. Мұндай іс-әрекетке душар болған балалар қалыпты түрде даму көрмей, қоршаған ортаға бейімделе алмай қалады. Соның әсерінен, бала өзін жаман, керексізбін деп сезінеді. Баланың қаттыгездікке жауап беру түрі баланың жасына, тұлғалық ерекшелігіне, әлеуметтік тәжірибесіне байланысты. Психикалық реакциялардан басқа (қорқыныш, үрей, ұйқының бұзылуы, тәбеттің болмауы т.б.) балалардың мінез-құлқы да өзгереді: агрессия жоғарылайды, төбелескіш, өзіне сенімсіз, ұялшақ, өзіне деген бағасы өте төмен болады. Зерттеулерге қарағанда, зорлық-зомбылықты көп көрген балалар өскенде зорлаушы рөлінде болуды қалайды. 4. Әлеуметтік-экономикалық факторлар. Әлеуметтің теңсіздігі, қоғамның кедей және бай болып бөлінуі, жұрттың кедейленуі, жұмыссыздық, инфляция, әлеуметтік кернеу, т.б. 5. Моралді-этикалық факторлар. Қазіргі қоғамның адамгершілік қасиеттерінің деңгейі төмен болуы, рухани құндылықтардың бұзылуы.

Девиантты мінез-құлықты  балаларды түзету күрделі әрі  қиын әрі ұзақ процесс. Оны іске асыруда  көп шыдамдылық пен белсенділік  қажет. Қазіргі, осы саладағы әлеуметтік, педагогикалық талаптар мен жүзеге асырылып жатқан тәжірибелер негізінде, бұл саладағы тәрбие міндеттерін жүзеге асыруда мынадай шарттарды орындау қажеттігі туады:

• балаға ілтипатпен, ізгі тілектестікпен қарау; • оның жағымды қасиеттеріне сүйену; •  оның адамгершілік күшіне, потенциалды мүмкіндіктеріне сену; • оқушыларды салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін жасалған жалпы білім беретін бағдарламаларды тиімді пайдалану; • салауатты өмір салтын қалыптастыруға, қауіпсіз тіршілік етуге бағытталған тәрбиелік бағдарламаларды ұштастыра пайдалану; • девиантты мінезге ие балалардың білім алуы мен бос уақытын пайдалы іс-әрекеттермен өткізу жолдарын қарастыратын жаңа кешенді бағдарламалар құру; Қорыта айтқанды, девиантты мінез-құлықты балалармен тәрбиелік жұмыстарын жүргізуде римдік философ Сенеканың: «әрбір адам өмірінің тек кейбір жақтарын ойлап талдайды, бірақ ешкім жалпы өмір туралы ойланбайды» деген ой-пікіріне сүйене отырып, девиацияға коррекция жасаушы әрбір маман ұстаз, баланың тек кейбір мінездік кемшіліктерін түзетіп қана қоймай, оларды, қоғамдық өмірдің талаптарымен ұштасқан дұрыс қарым-қатынас жолына қайтып әкеліп, ары қарай қалыптаса дамуына, әлеуметтенуіне көмектесуі қажет. Бұл педагогикалық іс-әрекеттер мазмұны, қоғам өмірінде бекіген адамгершілік қадір-қасиеттер мәнімен, талаптарымен тікелей байланыстыра, адамдар арасындағы қарым-қатынастар (достық, жолдастық, туыстық, сүйіспеншілік, махаббат т.б.) нормаларымен ұштастырыла жүзеге асырылғанда, балалар бойында девиантты мінез-құлықтың өріс алмауына және оларды мектеп қабырғасынан бастап әлеуметтендіруге мүмкідік жасалады. Жасөспірімдер

Жасөспірімдер - 16-18 жас аралығындағы балалар. Бұлар  ересек жасқа әлі жетпегендігімен, жеткіншек жастағы қылықтарын қойып, өзгелерге дұрыс қатынаса бастайды. Сырттай қарағанда мәдениетті, көмектесуге даяр тұрады. осы уақытқа дейін ойнап, тапсырмаларды дұрыс орындамай жүрсе, осы жаста келешегін ойлап, мамандық таңдауға кіріседі, оқуға салмақты қарайды. Жақсы оқуға тырысады. Ақыл-ойы едәуір дамып, өз ісіне, ойына дәлелді талдау жасап, рефлексиясы дамиды. Негізгі әрекеті оқу мен еңбек. Кейбіреулері мектепте қалса, енді біреулері мамандық таңдап, қалаған оқу орындарына барып оқиды. Жауапершілігі ұлғаяды, өздері, туғандары және өззгелер жайлы ойлап, қамқоршы болады.

Денелерінің дамуына  келсек, жеткіншек жастағы бойының дамуы тоқтайды, әсіресе бойы. Бірақ, кеудесі, қол-аяғының бұлшүық еттері әлі өсетін болады. Қыздардың бойы 17 жасқа, ұлдардың бойы 18 жасқа дейін өседі. Егепр жеткіншек кезде қыздардың салмағы менбойы ұлдардан басым келетін болса, жоғары кластарда ұлдар қыздардың бойын қуып жетеді. Қыздар мен ұлдар бұл кезде күшті келеді.

Физиологиялық жетілу жағын алсақ, органдарда әртүрлі. Жасына орай психикасының дамуында кездесетін ерекшеліктер жыныс процесінің дамуына  ба йланысты. Бұлшық еттерінің, сүйектері мен шемішектерінің өзгеруі де осы өзгеруі де осыған байланысты. Сонымен қатар теампераменттеріне де байланысты.

Баланың психикалық, анатомо-биологиялық дамуына оның әлеуметтік орны да көп әсерін тигізеді. Cонымен қатар, оның айналысатын жұмысы да өз әсерін тигізбей қоймайды. Мысал үшін, 50 жыл бұрын өмір сүрген бала мен қазіргі бала арасында көп айырмашылық табуға болады.

Ең алдымен  біз жасөспірімдерді азамат деп  атаймыз, себебі олар осы жасқа жеткенде есея түседі. Және бұлар жеке тұлға  бола алады. Психолог мамандардың айтуынща өз істеріне өздері жауап бере алады, өзбеттерімен шешім қабылдайды, психикалық тұрғыдан сау. Ал, психикалық мүгедек адамдарды біз жеке тұлға деп атай алмаймыз.

Ал азамат болудың  өзі қоғам қатынасының жемісі. Осылай деп анықтама беру азамат қасиеттері( мақсатқуалаушылық, ардың болуы, өзгелердің мүддесімен санасу, қиыншылықтан бас тартпау, берген уәдесінде тұру,..) баланың есеюөміріндегі әлеуметтік қатынастың жемісі.

Азаматтық қасиетке жасөспірім тек өзі жөнінде ойланып  қоймай, өзгелердің, коллективтің мүддесі мен қамын ойлай білуі де жатады.Өзгелерді де ойлай отырып, өнеге бобла алады, азамат олады.

Жеке тұлғалық қасиеттің ең бір көзге түсетін  белгісі - мінез-құлқының, ісінің моральдық  мөлшерге дәл келуі. Егер жастайынан ары болса, жеке басын көпшілік алдында көрсете алса, ойы мен пікірін дұрыс дәлелдей алса, бұл тұлғалық көрсеткіші.

Жеке тұлғалықтың  тағы бір көрсеткіші - өззбеттілік  қасиеті. Олар үлкендердің қамқорлығынан  босап, өзбеттерімен әрекет етуді қалйды және осыдан бастап дами түрседі.

Қиыншылықтан  бас тартпауды алсақ, осы қасиет өспірімде күшті дамиды. Себебі, кім еңбек не оқу қиыншылығынан  қорықпай, осыларға ұмтыла білсе, сол  оқушылар көптің көзінше тұлға деп  есептеледі. Сонымен қатар, осы қасиетұлдар  ұлдардың өзгелер алдында өзін көрсеткісі келіп, әсіресе қыздардың алдында тиісті объектіге барлық күшін салып ұмтылады. Бірақ осының өзі кейде тек өзін көрсету үшін болуы мүмкін.

Тұлғалық қасиеттің  көріністерінің бірі - әр өспірім өз уәдесінде тұруы. Егер ол өзгені алдап кетіп, берген уәдесінде тұрмаса, осының өзіазаматтық қасиет емес. Себебі бұл әрекеті үнемі оны аңдып, алдына кедергі болады, өзгелер оған сенбейтін болады.

«Мен» қасиеті  өспірімдерде де болады. Және олар өздерінің  жасына сай қасиет, мүмкіндіктерін барынша көрсеткенге даяр болады. «Мен» деген мағынаны психологтар адам өзіне өзі тең екенін білу деп түсіндіреді. Осы жастағы кейбір қыздар айнадан өз ажарын көріп, түрінің өзгергенін сезіп, қатты ойлана түседі. Бұл ойлану ажардың өзгеруінен емес, әркім өз денесінің өзгеше келуіне риза болмай, осы туралы қапалануынан да кездеседі. Бұлардың бәрі өспірімдердің жас ерекшеліктеріне сай қасиет. Қапаланудың себебі өздеріне жолдас, кейде болашақ жар іздеу де болуы мүмкін. Осының нәтижесінде, өінің қаншалықты ажарлы болып кеуіне және денесінің әсем екеніне үлкен мән беріп, осы қасиеттерді қалайда дамытып, жақсартуға тырысады. Жасөспірімдер өздерінің «мен» қасиетін өз ісін, қылығын бағалаумен байланыстырады. Өз келешегі жөнінде арман ететіндіктен, өзінің әрбір кемістігіне, сәтсіздігіне мән беріп, осыған талдау жасайды. Осы жастағыларда өзін бағалаудың мнадай түрлері кездеседі: бірі - өзі туралы алдын-ала көздеген мақсатын қаншалықты жүзеге асырғанымен, салыстырып теңдестіреді. Егер өзінің бұл турыалы ойлағаны мен өзгеклердің соған қойған бағасы дәл келсе, осы жетістікке жеткенінің белгісі деп санайды. Ал керісінше болса, сәтсіздік деп түсінеді. Және бұл өзін төмен бағалауға әкелуі мүмкін. Ал, екінші түрі - өзгелердің өзі жөніндегі пікірін жинап, соларды өзара салыстыру арқылы кеміс жақтарын білу. Мұндай жағдайда, өз ісі жөніндегі бағасы оған берген ересекткр бағасына дәл келмеуі ықтимал. Мысалы, олар өздері қалаған шешімді дұрыс деп біледі, ал үлкендер мұны қате деп табады. Мұны еске алмағанда бала өзі және ісі жөнінде өзгелрдің бағасын салыстырып, қажет жағдайда кемшілігін түзете алады. Бұл өспірім өмірінде ерекше рөл атқарады. Себебі, егер әркім өзінің кеміс жағын, табыстарын дұрыс бағалай алса, осының өзі бұдан дұрыс қорытынды жасап, алдағы кезде өз мінез-құлқын, ісін одан әрі жақсартуға мүмкіндік береді.

«Мен» әркелкі  болады(шындығында кім, өзгелер үшін кім, қандай болғым келеді, келешекте  кім). Меннің әр жағдайға байланысты түрлері  жөнінде бала ойланып, әрекет үстінде  өзінің көпшілік алдында қандай орын алатынын бағалап және осыны өзгелердің берген бағасымен салыстырып, сөйтіп өзінің «мен» деген байлығын одан әрі дамыта түседі. Өз пікіріне қарағанда өзгелердің пікірлері дәл келеді. Сондықтан «мен» қасиетін өзгелер көмегімен ғана дәл анықтай алады, тек әлеумет қана көмек бере алады. Егер «мені» дұрыс болмаса, бұл фантастикалық тұрғыда болып, кедергі болады. Соымен қатар, өзіне сыни тұрғыдан қарай білгені абзал.

Жасөспірімдердің  ересектермен қарым-қатынасы жеткіншек  жасқа қарағанда түзеле түседі. Өзгеру себебі мынада: егер жеткіншектердің үлкендермен келіспеушілігі көбіне оны ешкімнің аңдымауын, қамқорлық жасамауын билікті өзіне беруін қалауы. Ал есейген сайын осының қате екенін түсініп, үлкендермен қатынасы қзгере түседі. сонымен қатар, өспірімдердің үлкейген сайын есі, ақылы толысады. Осының нәтижесінде, жасөспірім мен туыстарының арасында бұрынғы түсінбеушілік жойылып, түзеле түседі. Қарым-қатынастағы өзгерістермен бірге баланың өзбеттілігі де дами түседі. Бірақ тлпынудың мазмұны өзгереді: бала үлкендер сияқтықызмет ету үшін көп оқып, еңбектену қажет екендігін, өз бетімен өмір сүріп, игіліктерді өндіру оңайға түспейтінін сезе бастайды. Осындай өзбеттіліктің түріне ұмтылу - әке-шешесінің қамқорлғынан, соның ішінде экономикалық жәрдемнен, бірте-бірті босану деген сөз. осындай қамқорлықты жөн көрмегенімен, қол үзгісі де клмейді. Өзбеттілікке бірден енеалмайды, себебі барлық өмірлік мәселелерді өздері шеше алмайды. Оларға демеу болу қажет. Бұл жағдайда баланың еңбекке ерте араласуы оның дамуына, азамат болуына бірден-бір жол аша алады.

Ал өз құрбыларымен қарым-қатынасын алсақ, оның бұл  қасиеттері жеткіншекитерге қарағанда  ірі өзгерістерге ұшырайцды. Жолдас-жоралары, достары бұрынғыдай құр босқа  соны ермек етіп, уақытын бос өткізбей, көбінесе өз оқу мақсатын көздейді, болашағы туралы толғанады, достарынан пікірлесуді қалайды. Құрбыларын қай салада көп білетіндігіне, қызығушылығына қарап таңдайды. Себебі адам тек өз оқығанымен ғана дамымайды, қоршаған ортасы, қатынас жасау шеңберіне қарап та дамиды. ОЛар әр кезде бір болып, бір-біріне көмек береді, әңгімелеседі, білмегендерін сұрап біледі. Және бұл оқу жұмысында да көмектеседі, нәтижелі болады. Қызықты уақыт өткізіп, жалықпайды. Оқу таңдау қызығушылығымен қоса, жолдасының мінез-құлқына, жүріс-тұрысына, түсініктерінеде мән береді. Ішкі пейілдерінің сай келуі де жолдастық қатынастың орнығуына әсеретеді. Бұл жақсы Ұл-қыз 11-15 жас аралығына келгенде олардың мінез-құлқы, психологиясы өзгере бастайды. «Өтпелі кезең» немесе жасөспірімдік дағдарыс (переходной возраст) кезінде қыздар оңашаланып, ұяң тартса, ұл балалар бұ­зықтыққа бейім, ашуланшақ болып кетеді. Біз бүгін жасөспірімдердегі осы кезеңнің себебі мен онымен қалай күресу жөніне тоқталмақпыз.

«Өтпелі кезең» –  бұл 11 жастағы қыз  бен 13 жастағы  ұл баланың биологиялық бой жету кезеңі деуге болады. Ол белгілі бір жас арасында өтеді дегенмен, әр адамда әр түрлі байқалуы мүмкін. Сол сияқты қыздар мен ер балалар арасындағы «өтпелі кезеңде» де өзіндік айырмашылық бар. Мәселен, қыздарда жасөспірімдік дағдарыс жұмсақ жағдайда өтеді, ұлдарға қарағанда ерте басталады және тез аяқталады. Ал ұл балалар бұл кезде ашушаң, бұзықтау, тіл алмайтын, өзін-өзі ересек етіп көрсетуге талпынатын болып келеді.

Психологтар жасөспірімдік  дағдарысты ата-ана мен бала арасындағы осы кезге дейін созылып келген табиғи байланыстың үзіліп, жаңа өмірге қадам басуы деп түсіндіреді.

Бала дүниеге  келгеннен үлкендердің қамқорлығында  болатыны белгілі. Ол тіпті жүрсе  де, тамақ ішсе де ересектерге тәуелді  болады. Кейіннен өз бетінше жүріп, мектепке барғанмен де нақты шешім  қабылдайтын тұстарда бәрібір моральдық-психологиялық тұрғыда өзінен үлкендерге бағынышты болып қала береді. Ал әлгіндей биологиялық жетілу кезінде оның ағзасындағы өзгерістер өз алдына, бала өзіндік құпия сақтап, өз бетін­ше шешім шығаруға талпынады. Ол өмірге нағыз ересектерше қарай бастайды. Осы кезде ата-ана мен бала арасындағы көзге көрінбей созылып келе жатқан «резеңке» үзіледі. Мұның бәрі жасөспірім психологиясына әсер етеді де, дағдарыс басталады.

Әрине, бала бойындағы  өзгерісті ата-анасы, тіпті ұстаздары да бірден байқайды. Дегенмен мұндайда не істеу керек? Жасөспірімге ұрсып, жекудің, оның бәрібір тәуелді екенін айтып ренжітудің керегі жоқ. Оған ересектерше қарап, әрбір сөзін мұқият тыңдап, тең адамша сөйлесіп, керек кезде өз бетінше шешім шығаруына да мүмкіндік беру керек. Мұндайда оның шешіміне күле қарауға болмайды, одан жасөспірімде өзіне деген се­німсіздік пайда болуы мүмкін. Ал кейбір елеусіз қателіктерді жай ғана ескертіп, немесе тіпті көрмеген болып, елемей қоя салған жөн. Өйткені уақыт өте келе бала өз қателігін өзі түсініп, оны түзеуге тырысады және келесі жолы дұрыс шешім қабылдауға ұмтылады. Бұл оның болашағы үшін де маңызды қадам. Егер тұрмыстық майда мәселелерде баламен кеңесіп, оның да пікірін тыңдасаңыз, онда «өтпелі кезең» тезірек және жеңіл өтуіне көмектескен болар едіңіз. Онымен тең адамша сөйлесіп, отбасының толық мүшесіндей сырласудың да маңызы зор. Ол жасөспірімнің өзіне деген сенімін жоғалтпауына және психологиялық тұрғыда дұрыс дамуына себеп болады.