Отбасындағы тәрбиеге психологтың көмегі

гал1м олардын  жас дара ерекшелштерш датты ескере

отырып, жумыс  журйзедь Теменп сынып окушылары

оку тойлш ез беймен тацдап ала алмайтындыктан, му-

гал1м уйге тапсырма бергенде материалдарды калай оку

KepeKTiriH унем1 ескертш отыруы керек. Бул женшде

окулыктардыц  бэршде метшд1 калай оку. тапсырманы

калай орындау KepeKTiri айтылган. BipaK балалардыц

назары буран  кейде жещц тусе коймайды. Мугал1м  муны

катты ескергеш жен. Теменп сынып окушылары, ecipece,

1-2 сыныптар кебшесе  сезбе-сез жаттап алады. Олар  материалды

есше калдырганша  оци бередь Окулыктагы-

дай бЪгсем болганы  деген ой калыптасады. Булайша есте

цалдыруга материалдыц  кысцалыгы, epi жинакылыгы

себеп болады. Балалардыц сездш корыныц аздыгы да ез

сез1мен айтуга мумкшдш бермейдь Сондыктан, мугал1м

6ip жагынан баланыц сездш корын дамытып, ез бетш-

ше айта бшуге  уйрету1 кажет.

Бала есшщ дамуы  ем1ршщ 6ipiHmi кундершен басталады.

Жуйке жуйесшщ, б1ртшдеп дамуы непзшде тер-

бие nponeci, ойын, оку, ецбек жене t u i катынастары же-

т1ледь Баланыц  есте калдыруы ем1рщщ 6ipiHmi айла-

рында кимыл  байланыстарына, козгалу ассоциациясы-

на суйенедо. Ай жарым жастагы баланы тамактандырай-

ын деп колга  алганда, емшек еметш кимылдар жасайды.

Керу, есту анализаторлары б1ртшдеп жумыс icTeft бастайды,

терт1нш1, бесшип айлардагы бала анасын Kepin,

оныц дауеын ecTin кимылдайды. TLni шыккан бала ез1шц

сез корына сез  косады, керген-бшгенш уйренед!, 6ipaK

eMip теж1рибес1 ел1 аз, ойлауы, тш дамуы жеткЬпкс1з,

сондыктан есте к ал дыру да механикалык болады.

185

I ш* 1 1 б □ <т■•Г^-Ц

10 /

19-сурет. Еске  сацтаудьщ байланыс рей

Суреттерд1 киып реймен орналастыру керек.

Бебектж шацта жэне балалар бакшасында тэрбиеле-

нетш балалардыц жаксы таныс, ездер1 тусшетш нэрсесш

есте калдыруы магыналы болады. Мэселен, бала epTeri

тыцдаганда кейшкер  жешнде сурактар койьш, кайталап

айтцызып, мазмунын угынып алады. Тыцдау кезшде

суйсшш, куанып немесе ренжш, жабырцап отыруы да

мазмунын тусшгендштщ  белйсь Бастауыш сыныптар-

да балалар  механикалык есте калдыруды кэп  колданады.

Мугал1мдер зейш аударып кадагаламаса, шэйрттщ есте

магыналы калдыруы Kemirin дамиды. Жогары сынып-

тарда балалар  кэбшесе магыналы есте калдырады. Ал айда,

механикалык есте калдьфудыц да ез орны бар. Материал

угынуга циын болса, не сезбе-сез уйрену керек болса,

математикаиыц аксиома ережелерш, физика, химия

формулаларын  механикалык есте калдырады.

Магынаны есте калдыруды дамытатын Herieri куш -

отбасы мен  мектеп. 6з еркДмен эдешлеп есте калдыру ка-

бшей тэрбиенщ нэтижесшде гана дамып жетшедь Бала

езше унап, муддесше сай келш зеюнш TycipreH нэрсесш

(к1сшёрдщ сез  д ерш, элецд1, epTeriHi, ещц) эдешлемей

есшде калдыра  алады, есшде калдырган сайын дагдысын

байытады. Эдешлеп  есте калдыру мектеп жасындагы балалардыц

оку процесшде  тез дамиды. Бала сабацты муга-

лДмге айтып  беру унин уйренуге тэс!п колданады, куш

186

жумсайды. Уйренш алу - арнаулы ецбек. Окушылар, eci-

ресе, ж отары  сыныптын, окушылары, уйренш алудын,

тшмда тесшдерш 1здейдо, уйренуге жумсалатын уакыт-

ты, жагдайды багалауга  кабшета жетеда. Есте цалдыру ор-

ньщты 6 ep iK болуы ymiH мугал1мд1 калай тыцдап, материалды

калай окып, калай  пысыктау K epeKT iriH, кай мез-

гьлдщ нэтижел! болатынын шамалап б1лед1. Зешн койып

ойлаудыц, сезшш  кызыктыру материалды уйренуд1 шап-

шандатып, есте калдыруды орньщтырып, манш толык  ту-

сшедь

Ырыкты жацгырту кабшей де оку процесшде ерпстщ,

ырьщты зешннщ, ойлаудыц, кызыга бшудщ дамуымен

байланысты жейледь BipiHini айларда бала едешлемей

жацгыртады. Бес  ай шамасында тещрегшдей тйлердщ

жузш, нерселерд! тани бастайды. Б1рак таныс HepceciH,

KiciHin жузш есшде  кеп сактай алмайды. EciHiH угымтал

мерз1м1 eKi жаста - б1рнеше жет1, уш жаста - б1рнеше

ай, терт жаста — 6ip жыл, жета жаста - уш жылга жетедь

Баланын, кайта  жацгыртьш еске Tycipy кабшей тану-

ынан кешн дам  иды. Жаска жаца толып к еле  жаткан балага

кез алдында  жок нерсенщ атын атасац, басын  бурып,

кез1мен 1здейд1. TLni шыгып, Tin катынасыныд epici кенД-

ген eKi-уш жастагы  бала аныгырак, толыгырак жацгыртады.

Еске Tycipyi б1ртшдеп дамын отырады. Эдешлеп

жацгырту мектепке дейшп жаста басталады да, едешлеп

еске Tycipy, едешлеп  есте калдырудан ерте дамиды, ейт-

кеш, ата-ана, тербиепй, туыскандары баладан "кайда бол-

дыц?", "кайдажурдщ?", "некердщ?” ,-депсурап, эдет-

леп eciHe салады. Мектеп жасында, 6ipmmi сыныптар-

дан бастап, бала едешлеп жацгыртуга толык Каб1летт1 болады.

Оку окып, 6LniM алу  ушш есте сактап, еске Tycipy

кажет. Шеюрт  уйренш алганын кайта eciHe туйредо. Оку

nponeci естщ едейигеп  еске Tycipy каб1летш жет1лд1рш

орныктырады. Эдешлеп  уйренш алып жацгырту оку процесшде

epiK, кайрат, ырыкты  зешн, ойлау epeKeTTepiMeH

6ipre дамиды.

187

Сурацтар мен  тапсырмалар:

1. Ес дегетвиз  не? Овип

НЫЦ адам ^ н д е алатын мацызы дан-

o' ^ стщ дандай  турлер1 бар?

• стщ негхзп процестерше не жатады?

Ассоциация дегешмхз не?

5. Елее дегенд1 далай тусшесщ?

. Умыту жене  оныц дандай турлер! бар?

(. Ьаланыц eci дандай жолмен дамиды?

8. Проактивтш  тежелу дегешм1з не?

9. Реминисценция  дегешм1з не?

1-тапсырма

Теменде келтцнлген мысалда есте садтаудыц дандай T y p i си-

патталган?

Одушы Суворовтыц ем1рбаянын баяндап, улы долбасшыньщ

ем1ршдеш мацызды сети айтпай Kerri, сонда мугал1м балага 6ip

сез айтты: Альпы", осыдан кешн одушы днналмай-ад, алга оци-

ганы айтып  бердо.

2-тапсырма

Eici одушыныц  кайсысы 57, 37,17 сандарын естершде  тиянак-

ты садтайды? Неге?

BipiHinici, сандарды  б1рнеше дайталап, жаттап алып  есше сак-

тайды. EKiHmici, 57-Hi екесшщ жасымен, 37-Hi агасыныц жасы-

мен байланыстыруда.

3-тапсырма

Одушылардыц 6ipiHini тобы бер1лген сездерд1 есшде жаксы

садтайды? Неге? ,

Одушылардыц 6ipiHmi тобы еске сактау ушш 6 сез берьледо.

Оныц бесеушде грамматикалык кате бар. Балалар  ол ≪ателерда

Тузет1п, сонан  соц сездердо естершде сактайды. Екшхш топк;авда

(магыналыд Датес!  бар) 6 сез бер!лген. Олар да кателердо  тузетш

барып, сездердо естершде сактайды.

ОкушыньнГекшпп  баганга Караганда, 6ipiHnn баганда^ сездердо

есшде жаксы  жене тез сактау себеб! не?

1 мал

алма казыкан

дызанак уыкта

тауык шинама

машина гатса

сагат

мектеп

темпек

188

5-тапсырма

Бал ага езше кереетшген 10 затты ес!нде сактап калу усынылды.

Мысалы: касьщ-пзаныпщы, сабын-жеке, карындаш-еппрпш,

Куыршак~Доп, шацгы-шана

Осы дан кейш заттарды тасалап койып (жауып), оларды атап

шыгуды с ураган да, ол не себепта заттарды жуптап есше Tycipfli?

6-тапсырма

Баланыц есшде  сактауы ушш 10 сез бер1ледо?

1. Заттьщ атын  атаган кезде, б1рден сол затты  керсету керек.

10-15 минуттан  сод суретш гана керсетш, баланыц  ес1нде сездердц

калай сактаганы тексерьледо.

2. Келес1 жолы  белгШ 6ip магынасы бар 10 сез  есте сактау

ушш тек ауызша айтылады.

3. Бхраз кун  еткен соц батылдык, ерлш, актык,  ауыртпалык

сиякты угымдарды  бшдаретш 10 сез айтылып, соцынан  баланыц

есшде осы сездердщ калай сакталганы тексершеде.

Осы уш теж1рибе корытындысын салыстырып, тал дай  отырып,

не себепт! 6ipiHnri теж1рибеде баланыц есшде материал жаксы сак-

талатынына корытынды  жасацыз.

7-тапсырма

Мы на тапсырмада еске сактаудыц кай Typi жузеге асады?

1. Поштада жиналган  хаттарды TnicTi жепиктерге реттеп салу

арнайы машинамен  мекен-жай бойынша жузеге асырылады.

2. Оператор белг!ж  6ip метшда басып, конверттеп хаттарды

санайды.

3. Хаттарды индекс! бойынша ретке келт1редо.

8-тапсырма

Эдетте балалардыц Kenmijiiri математикага шоркак келедо. Ол

формулалар мен  теоремаларды естершде сактай алмайды. BipaK

сол балалар "Цайратта" ойнайтын футболшыларды немесе белгий

кино актерлер1н  мудармей айтып бередь

Осы жайлардан  есте сактау дыц кандай зандыльщтарын  бай кай -

сыз?

Таным процестерше  байланысты диагностикальщ

жумыстар

ЭдЬстеме: Магыналы есте калдыру (К. Бюлер).

Мацсаты: Ауызша материалды есте сактау мен елес-

тетуге магынальщ байланыстыц эсерш табу.

189

Материал: Аральщ магыналык байланысты оцай ой-

ластыруга болатын  он eKi жуп сез.

Мысалы:

Сеуле - кун,

Мыс - коргасын,

Бутак - шырша,

Жыл - ай,

1^алам - карындаш,

Жер - тас,

Жарык - шапак≫

EciK - терезе,

Уй - к1тап,

Пышак _ шанышкы,

Жапырак - агаш,

Такта - бор

1^ажетт1 куралдар: Секундомер немесе секундтык  Tbii

бар сагат.

Журу барысы: Зерттеупп алдымен зерттелуппге

ед1стеменщ журу барысы туралы тусшд1ред1. Содан соц

белг1 беред1 де ep6ip секунд сайын 12 жуп сезд1 б1р-б1рлеп

окып шыгады. Барлыгын окып болган сон; 10 секунд

yemic жасайды. Кешн тек  алгапщы (ер жуптыц 6ipiHini

сезш) окиды. Эр сезден соц 5 секунд уз1л1с жасайды.

Зерттелупп ауызша айтылган 6 жуп сезд1 магыналы есте

сацтау аркылы 10 секундтан кей1н алгапщы ceei айтыл-

ганда, сол сезбен 6ipre оныц жубын жазуга т т с. Егер

зерттелупп тек 1-5 аралыгында сез жуптарын дурыс тау-

ып жазса - темен, ал егер, 5-тен жогары жупты дурыс

тауып жазса - орташа болып  есептеледь12 сезд1, ягни 6

жупты тугел дурыс жазса - жогары болады.

1-5 - магыналык есте сактауы  темен,

5-9 - магыналык есте сактауы  орташа,

9-12 - магыналык есте сактауы  жогары.

Есте сацтаудыц диагностикасы мен

жылдамдыгын аньщтау

Ciere 7-8 мерте кайталап, жаттап  алып, кателеспей еске

Tycipin, айтып беру ymiH жузджтерден  куралган 20

190

сан бершдь Ол сан катары мынадай болуы мумкш: 659,

326,184,927,541,239,486,712,594,172,368,513,649,

278,153,497,916, 351,276,148.

Оны жаттау былай  етедь Qp6ip кезекй тыцдаганнан

кешн, (тэж1рибепп цатарды басынан аягына дей1н e3i

окиды) сандардьщ  арасындагы интервалда 1 адам бар-

лык сан катарын  еске Tycipyre тырысады. Оныц дурыс

жауаптарын теж1рибеип белг1леп отырады.

Есте жацгыртудыц  нетижелер1 барлыгын тындаган-

нан кейш кестеге  тус1ршед1. Мунда келденец - есте сак-

тауга тырыскандары керсетихеда, ал ттнен - ep6ip дурыс

жауаптыц мелшер1 бершедь

НэтижелердЬ талдау жэне цорытындылау

Теж1рибе корытындысы  бойынша, есте сактау проце-

ciHin жылдамдыгы  мен динамикасын аныктау ушш  жасалган.

Егер, кисык жайлап жогарыга кетершсе, (6ipiH-

швден, соцгы  жауапка дейш), онда ол адамныц есте сак*

тау динамикасы жаксы. Егер де кисык графиктщ кейб1р

белшектершде  жогары кетер1л1п, ал кейб1р жершде келденец

кетсе, онда ол адамныц  есте сактау динамикасы

орташа. Егер, кисык 6ipece темен, 6ipece жогары орна-

ласса, онда ол адамныц  есте сактау динамикасы нашар.

График бойынша  есте сактау жылдамдыгын былай

аныктаймыз. Егерде, 8-10 кайталауда адам 15-тен 20-га

дейш, санды есте сактап, айтып берсе, онда оныц есте сак-

тау жылдамдыгы уздш. Егерде адам 10-нан 15-ке дей1н,

санды есте сактаса, онда оныц есте сактау жылдамдыгы

жаксы. Егерде нетижей 8-ден 10-га дейш, сандар болса,

онда оныц есте сактау жылдамдыгы орташа. Егер, нети-

же корытындысы 6-8 санынан турса, онда ол есте сактау

жылдамдыгы нашар  адамды керсетедь Ал, нетижеш 4

} немесе одан  аз сандар болса, онда ол  адамныц есте сактау

жылдамдыгы ете  нашар.

Естщ басым  турш анъщтау

Естщ басым TypiH аныктау уппн, ер rypni жолмен есте

сактау ушш  материал бершедк керу немесе есту. Осы

жагдайда ер турл1 жолмен есте сактаган материал жеке-

жеке багаланады, тецесйру нетижесшде естщ басым ту-

piH аныцтайды.

191

Есте сацтау ушш мысалы 4 турл1 сездер тобы бершедь

1. К,ол, шкаф, перо, сагат, устел, ой, терезе, карбыз,

жемтр.

2. Радио, аяк,  терек, аяз, шайба, карга, кесе, карта,

батырма, шам.

3. Машина, дауыс,  столба, к1лем, амбар, юс су, станок,

топ, жиЬаз, етш.

4. Рамка, ат, таразы, скрепка, жолбарыс, костюм,

айыр, жар, гул, сан.

Bipmnii жагдайда, 6ipiHim катардагы сездер оцыла-

ды, кешн eKiHmi катардагы, eKiHmi жагдайда, ол 63i 3

жэне 4 катардагы  сездерд1 окиды (сездер алдын-ала бет-

ке жазылуы  керек, ep6ip катарды оку ушш 10 секунд

бер1лед1). Содан  кешн адам катарды eciHe Tycipin кайта-

лайды. Есте дурыс  сакталган сездер саны бурыннан

белгЬп формуламен аныкталады:

К3=т/п х100%

Эр катарды  есте сактау коэффициент!, сонымен катар

орташа керу коэффициент! аныкталады. Олар езара

тецесйршедь жэне адамдагы есте сацтаудыц басым Typi

аньщталады.

Есте сацтаудыц  психодиагностикасы

Салыстыра келш одан корытынды жасалады. Цай Typi

есте калады екен, кайсысы продуктивкалау. Алдын-ала

2 жинак эз1рленед1, эркайсысында 20 сэзден. Бул сездер

дерекйз магына беред1:

1. Санкция. 1. Бейне.

2. Фантазия. 2. Абстракция.

3. Багыттау. 3. Субстанция.

4. Цорытынды. 4. К^арым-катынас.

5. Мумкшдш. 5. 0м1рлж багыт.

6. Эстетика. 6. Талкылау.

7. Интуиция. 7. Мумкшдш.

8. К^ызыгушыльщ. 8. Интонация.

9. Шыдам. 9. Кумен.

10. Тусшш. Ю.Зулымдыц.

И.Ойлау. 11. Магына.

12. Кещстш. 12. Туракты лык.

192

13. Накыл. 13. ^абылдау.

14. Багытталу.

15. Ойластыру.

16. Шаттану.

17. Алдау.

18. Тыныштык.

19. Аналогия.

20. Немкурайдыльщ-

14. Аулактык.

15. Заддылык.

16. Жалгыздык

17. Б1лу.

18. Кабьпет.

19. Индукция.

20. Шыгарма.

Диагностика 2 кезецнен турады. Б1ршшййнде мзге 6ipiHini

катардагы сезда  араларына 1 секунд с алып окиды. Со-

сын ci3 еш кемекпп  куралдарсыз сол катарды еске Tycipeci3.

Екшпйсшде 2 катарда  осылай окылады. Б1рак мунда

ciere ep6ip есталген сезге белг! коюга мумкшдш бер1лед1

(егер улгермесещз,  уакытты 5 секунд узартуга болады).

EiciHnii катар тыцдалганнан  кешн, ci3 белпщздщ кемеп-

мен еске Tycipin айтасыз. 1-2 жагдайда да. Осы корытын-