Отбасы татулығы бағдарламасы

Д.Х. Олсон, Дж Портнер, И. Лави [3]. 1986 жылы алғаш бейімдеуге М. Перре ұсынған

Сұрақнамада отбасы мінез-құлқын үш негізгі шамада: топтасуы, бейімделуі және коммуникациясы  жинастыра «дөңгелек моделі» қарастырылады.

Отбасы  топтасуы:отбасы мүшелерінің эмоционалды көңіл –күйде бір-бірімен байланысуы, оған мынадай белгіде көрсеткіштер : эмоционалды байланыс, отбасылық шекара, уақыт, шешім шығару, достары, қызығуы мен демалуы қарастырылады.

Отбасы  бейімделуі:Отбасы мүшелері  стестік жағдайға қаншалықты  икемді (иілгіш) немесе кертартпалық қасиеттері бойынша бейімделуі

Оның көрсеткіш  белгілері : отбасында көшбасшы, бақылаушы, тәртіп, ереже және ролдері.

«Дөңгелек моделі»отбасылық топтасуды 4деңгейде қарастырады: төтенше жағдайдың төмендігінен оның жоғарылауына дейін,осыған сәйкес аталуы: бытырау, бөлектеу, байланысу және тұтасу

 Сауалнама  авторлары теңдестікте және соңғы  деңгейдегі отбасы топтасын және  бейімделуін анықтауда-отбасы жүйесінде қызметтің жетістігін көрсетеді.

Алдымен сауалнаманы  жүргізбес бүрын зерттеуші мен  қатысушы арасында өзара сенім қалыптасу  қажет. Егер сауалнаманы отбасы мүшелері бірге отырып,  жұмыс жасай  толтырса,  ол психологқа қосымша  мәлімет алуға: коммуникациясын, мінез-құлық ерекшеліктерін бақылауға  септігін тигізеді.

Сауалнаманы жүргізер алдында түсіндіріп өтеді. Ал орындаубарысында кездескен  сауалнамадағы түсініксіз жерлерді, психолог қосылмай өзара  түсіндіруіне мүмкіндік туғызғаны  жақсы.

Нұсқау:Бүл әдістемені 12 жастан жоғары отбасы  мүшелерінің  бәріне жүргізуге болады.Зерттеуді  отбасы мүшесінің бәрімен толық  жүргізгені абзал, ол коммуникацияерекшелігін  жан-жақты бағалауға мүмкіндік  береді.

Әдістеме сипаттамасы: Сауалнаманың   жауабын бекітуі 5 ұпайды шкаладан тұрады.

• Ешқашанда
• Сирек
• Оқтын-оқтын
• Жиі
• Барлық уақытта

Бұл әдістеме екі  рет қолданылады : біріншіде сіз  «шынайы» өміріңізде  отбасы мүшелерін  қалай бағалайсыз, екінші қандай болса  деп өзгеруін  армандайсыз «идеалды»деңгейде бағалауға әкелдіру, екеуінде де осы сұрақнама беріледі.

 

Отбасына  бейімделу  мен топтасу  шкаласы.Faces-3

Вариант «А»-шынай өміріңізді бағалап  жазуыңызды өтінемін.

Вариант «В»-идеалды өмірін жазуын сұрану.

Аты  жөні______________________________________________________

Жасы__________________________________________________________

Зерттеу уақыты__________________________________________________

 

Бекітулер	Ешқа шанда	сирек	Оқтын- оқтын		жиі	Барлық Уақытта
1.Бізде отбасы  мүшелері бір-бірінен көмек сұрай алады.
2.Мәселені шешубарысында   балалардың ұсыныстары да ескеріледі.
3.Біз достарымыздың  отбасы мүшелерін мақұлдап ,қолдап  отырамыз
4.Балалар өз  еріктерінше дербес мінез-құлық  түрлен таңдай алады.
5.Біз тар  шеңберде өз отбасымызбен қарым-қатынасқа түскенді жоғары бағалаймыз
6.Бізде кез-келген  отбасы мүшесі көшбасшы бола  алады.
7.Біздің отбасы  мүшелері өз ортамызға қарағанда,  бөгде  адамдармен етене жақын  болады .
8. Біздің отбасымызда  күнделікті айналысатын тірлік өзгеріп отырады.
9.Біз бос  уақытымызды бірге өткізуді ұнатамыз
10.Отбасында  жаза қолдану ата-ана мен балалар  арасында бірге талқыланып отырады
11.Отбасы мүшелері  бір-біріне өте жақын екендігін  сезінеді.
12.Біздің отбасымызда шешімді көбінесе ата –анамыз шығарады.
13.Отбасылық  мерекелерде барлығы бірге болып,  қатысуға  ат салысады.
14.Біздің отбасындағы  ереже өзгеріп отырады.
15.Біз отбасында   қалай бірге отырып, шешім шығаратынымызды  елестету  қиынға түседі
16.Отбасында  күнделікті орындалатын жауапты  әрекеттер әрдайым бір-бірімізге  ауысып отыады.
17.Біз шешім  шығарарда бір-бірімізбен ақылдасып,  кеңесеміз.
18.Отбасында  кімнің көшбасшы екенін айту  қиын.
19.Бірлік –отбасымыз үшін маңызды
20.Отбасы мүшелерінің  үйде  қандай жұмысты атқаратыны  туралы  айту қиын

 

өңдеу және нәтижені көрсеткіштері:

1. Отбасы құрылымының түрлерін анықтау. Өңдеу барысында жұп және тақ сандар бойынша нәтиже көрсеткіші жеке қосылады. Тақ сандар нәтижесі қосындысы –отбасы топтасуын білдіреді, ал жұп сандар отбасы бейімділігін анықтайды.   Отбасы жүйе түрлерін екі жақтың  топтасу мен бейімделу қосындысын  ала отырып, бағалауды қалыпқа сай көрсеткіштерде берілген(№2-кесте)
2. Отбасы өміріне қанағаттану деңгейін анықтау. Екі жауаптың реалды және идеалды   бағалау айырмашылығынан байқалады. Қазіргі таңда эмпирикалық нормада идеалды және идеалды көзқарас арасында көп алшақтық байқалмайды. Жоғары бағалау отбасында төмен қанағаттану деңгейін білдіреді. Топтасуы мен бейімделу арасында алшақтықтың болуы мүмкін, нәтижесінде отбасы қанағаттану деңгейін бақылаймыз. (кесте№1).Әдістемені кеңінен қолдану мүмкіндігіне , диагностикалық шек шкаласы   Белгілер : х- орта көрсеткіштер

                  Sd- қалыпты ортадан төмен ауытқу

Шкаланы бағалау  көрсеткіштері     (кесте№1)

 

№	Диагностикалық  көрсеткіш	№ бекітуі	Шкала
1	Эмоционалды байланыс	1,19,11	Отбасылық  Топтасу
2	Отбасы шегі	5, 7
	Шешім шығаруы	17
	Уақыты	9
	Достары	3
	Қызығуы мен дем алуы	13,15
	Көшбасшылық	6,18	Отбасылық  Бейімделу.
	Бақылау	2,12
	Тәртіп	4,10
	Ролдер	8,16,20
	Ереже	14

 

 Зерттеудің  нақты көрсеткіш нәтижесі  дағдарыста  жүрген отбасына, болжам жасауға,  алдағы жүргізілетін жұмыстарға  бағыт береді және соған қажетті   деген психологиялық көмек көрсетіледі. Отбасы бұзылысын әдістеме арқылы   анықтау, психологиялық алдын-алу жұмыстарына, тәуекел топтарына психокоррекциялық жұмыстар жоспарлауға мүмкіндік береді. Тәуекел тобын регидті құрылымдағы  жағдайға тез бейімделе алмайтын отбасылар құрайды, отбасы стрестік   деңгейде көрінеді, ол отбасы дамуында ролдері мен міндеттерін орындай алмауға әкеледі.Бұл құрылым дағдарыс кезеңдерінің өтуілуіне, отбасы циклымен дұрыс дамуына кедергі келтіретін болады.

      Бағалау нормасы және орташа көрсеткіштері: (№2-кесте)

 

Басты көрсеткәштері.	Жетілген  ерлі-зайыптылар     Х              sd				Жеткіншектегі бала бар  отбасы       x             sd				Жас шаңырақ көтерген отбасы      x                 sd
Топтасу	39,8		5,4		37,1		6,1		41,6		4,7
Бейімделу	24,1		4,7		24,3		4,8		26,1		4,2
	Дәреже		%		Дәреже		%				%
Т о п т  а с у
Бытырау		10-34		16,3		10-31		18,6		10-36		14,9
Бөлектеу		35-40		33,8		32-37		30,3		37-42		37,2
Байланысу		41-45		36,3		38-43		36,4		43-46		34,9
Тұтасу		46-50		13,6		44-50		14,7		47-50		13,0
Б е й і м д е л у

Жекелену	10-19	16,3	10-19	15,9	10-21	13,2
Құрылымдық	20-24	38,3	20-24	37,3	22,26	38,8
Икемді	25-28	29,4	25-29	32,9	27-30	32,0
Былыққан	29-50	16,0	30-50	13,9	31-50	16,0

 

6.1.2. «Отбасылық социограмма»  тесті.

«Отбасылық  социограмма» тесті телімелі тесттердің қатарына жатады. Оның авторлары Э.Г.Эйдемиллер және О.В.Черемисин болды. Ол субъектінің  тұлғааралық қатынастағы орнын  анықтауға, отбасындағы коммуникация сипатын  - тікелей немесе аралық , анықтауға мүмкіндік береді.

Әдістеменің мазмұны. Сыналушыларға диаметрі 110 мм. болатын шеңбер салынған бланк парағы беріледі. Содан соң нұсқау беріледі: «Парақ бетінде шеңбер салынған оның ішіне өзіңізді және отбасы мүшелерін дөңгелектер үлгісінде бейнелеңіз де, аттарын жазып қойыңыз». Отбасы мүшелері бұл тапсырманы бір – бірімен кеңеспестен орындайды.

Нәтижелерді талдау. Авторлар ұсынған критерийлер бойынша тестілеудің бағалауы жүргізіледі:

1. Шеңбер аймағына енген отбасы мүшелерінің саны;
2. Дөңгелектердің көлемі;
3. Дөңгелектердің орналасу  қатынасы;
4. Арасындағы қашықтық;

Бірінші критерий нәтижелері бойынша, зерттеуші сыналушының  бейнелеген отбасы мүшелерінің санын  шынайы санымен салыстырады. Мүмкін, бұл сыналушының қақтығысты қатынастағы отбасы мүшесі болуы мүмкін, ол үлкен шеңберге кірмей қалады, «ұмытылып» кетеді. Осы арада басқа бір жануар, зат немесе адам отбасы мүшесі ретінде бейнеленеді.

Содан соң біз  дөңгелектердің көлеміне назар аударамыз (2-ші критерий бойынша). «Мен» дөңгелегі басқаларға қарағанда үлкен болса, жоғары немесе жеткілікті деңгейдегі өзіндік баға, ал көлемі кішкентай болса, өзіндік бағаның төмен деңгейінің белгісі. Басқа отбасы мүшелерінің көлемі сыналушы көзқарасымен олардың мәнділігін білдіреді.

Келесі кезекте дөңгелектер шеңбердің шекарасына қатысты және бір – біріне қатысты орналасуына назар аудару қажет (3-ші критерий). Сыналушының өз дөңгелегін шеңбер ортасына орналастыруы тұлғаның эгоцентрикалық бағыттылығын білдіреді, ал өзін басқа отбасы мүшелерінен төмен немесе шет жағында бейнелеуі эмоциялық шеттелуді уайымдауына сілтейді.

Неғұрлым маңызды  отбасы мүшелері үлкен дөңгелектер  бейнесімен шеңбердің жоғарғы аймағында  немесе орталық бөлігінде бейнеленеді.

Төртінші критерий бойынша дөңгелектер арасындағы арақашықтықты талдау арқылы да көп мәлімет алуға болады. Бір дөңгелектің басқалардан қашықтау орналасуы отбасында қақтығыстық қатынастарды, сыналушының эмоциялық шеттетілуін сипаттайды. Дөңгелектердің бір-бірімен қиылысуы «Мен» құрылымының дараланбағанын, симбиотикалық байланысты білдіреді.

«Отбасылық  социограмма» тестін қолдану аз уақытта, «қазір және осы жерде» отбасындағы  қарым-қатынас туралы түсініктерді байқауға болады.

Бұл әдістемені жүргізудің әртүрлі нұсқалары бар. Мысалға, И.М. Никольская отбасылық  диагностика барысында  сыналушыға отбасылық социограмманың бірнеше нұсқасын салуды ұсынады:

1. Стандартты  социограмма, онда сыналушының  өзі және отбасы мүшелері бейнеленген.

2. нақты отбасы  мүшелері бейнеленбеген немесе  отбасына қатысы жоқ адамдар және объектілердің бейнеленуі көрінген социограммалар.

3. отбасы өмірінің  әртүрлі кезеңдеріне қатысты  социограммалар.

Бұл әртүрлі  отбасы құрамындағы шынайы қарым  – қатынас жүйесінің ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Алынған  социограммаларды салыстыру және біріктіре отырып талдау психолог пен отбасы мүшелеріне мәселені жан – жақтан көруге мүмкіндік береді, оның нәтижесінде нақты диагноз қоюға және қиын жағдайдан тиімді түрде жол табуға ықпал етеді.

 

 

6.1.3.Телімелі суретті тесті «Отбасының кинетикалық суреті»

Телімелі тест зерттеленетін баланың оқиғаны  субъективті қабылдауы туралы мол  ақпарат береді. Ол баланың отбасы мүшелеріне қатынасын, сурет салушыны үрейлендіретін отбасылық қарым-қатынастарды, өзінің отбасындағы орнын қалай  қабылдайтынын айқындайды.

Бұл телімелі тесті  қолданған кезде ескеру қажет: әр сурет баланың отбасын қабылдауы  ғана емес, оның қарым-қатынастарды талдауға, қайта ойлануға көмектесетін творчестволық  жұмыстың нәтижесі. Бұл мағынанда  отбасы суреті қазіргі кездегі отбасы түрін емес, болашақтағы қатынасын көрсетеді.

Телімелі тест 2 бөліктен тұрады: отбасы суретін салу және суретті салып болғаннан  кейін әңгімелесу. Тесті орындау  үшін балаға бір парақ қағаз, қалам  және өшіргіш таратылуы қажет.

Отбасы  кинетикалық суретінің симптомокомплексы

 

Симптомокомплекс	Симптом	Бал
1. Қолайлы отбасылық  жағдай	1. Отбасы мүшелерінің  жалпы іс-әрекеттері 2. Суретте балалардың  көптігі 3. Отбасы мүшелерінің  барлығының бейнеленуі 4. Бөлектенген  отбасы мүшесінің болмауы 5. Штрихтардың  болмауы 6. Сызықтың жақсы сапасы 7. Дұшпандылық  көрсеткіштерінің болмауы 8. Парақта адамдардың  теңбе-тең қойылуы 9. Басқа да  мүмкін болатын белгілер	0,2 0,1   0,2 0,2 0,1 0,1   0,2 0,1 -
2. Үрей	1. Штрихтау 2. Негізгі сызық  – еден 3. Сурет үстінде  сызық болуы 4.Сызықтың қатты сызылуы 5. Өшірілуі 6. Бөлшектерге  назардың көп бөлінуі 7. Заттардың  көп болуы 8. Екулік және  үзілмелі сызықтар 9. Бөлек заттардың  астын сызуы 10. Басқа да  мүмкін болатын белгілер	0,1; 2,3 0,1 0,1 0,1 0,1;  2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
3. Жанжалдық	1. Тұлғалар арасындағы тосқауыл 2. Жеке тұлғаларды  өшіру 3. Кейбір денелерде  негізгі мүшелерінің болмауы 4. Жеке тұлғаларды  бөлу 5. Жеке тұлғаларды  оқшалау 6. Жеке тұлғалардың  қолайсыз үлкендігі 7.Суреттік вербалды  сейкессіз бейнесі 8. Заттардың  көптігі 9. Отбасы мүшелерінің кейбіреулерінің жоқтығы 10. Арқасымен  тұрған отбасы мүшесі 11. Басқа да  мүмкін болатын белгілер	0,2 0,1;  2   0,2 0,2 0,2 0,2 0,1 0,1   0,2 0,1 -
4. Өзін толықтырылмаған  сезіну	1. Сурет авторы басқаларға  қарағанда өте кішкентай 2. Денелердің парақтың төменгі жағында орналасуы 3. Сызық әлсіз, үзілмелі 4. Өзін басқалардан бөлек  салу 5. Тұлғалардың кіші болғаны 6. Басқа тұлғаларға қарағанда  өзін әрекетсіз етіп салу 7. Өзінің жоқтығы 8. Өзі артқа қарап отырғанын  салу 9. Басқа да мүмкін болатын  белгілер	0,2   0,2 0,1 0,1 0,1   0,1 0,2 0,1 -
5. Отбасылық  жағдайда дұшпандылығы	1. Бір тұлға  басқа парақта немесе парақтың  екінші жағында 2. Тұлғаның басқыншылық  қалыпы 3. Сызылып тасталынған  тұлға 4. Түрі өзгерген  тұлға 5. Теріс профилі 6. Қолдары екі  жақта орналасқан 7. Саусақтары  ұзын, сызылған 8. Басқа да  мүмкін болатын белгілер	0,2 0,1 0,2 0,2 0,1 0,1 0,1 -

 

Зерттелушіге  нұсқау: «Отбасыңның суретін сал, отбасыңның әрбір мүшесі бір нәрсемен айналысқан болсын». Қалған нақты сұрақтарға ешқандай нұсқауларсыз жауап берген жөн. Мысалы: «Салуыңа болады, өзіңе қалай ұнаса, қалай салғың келсе».

Сурет салу кезінде  баланың айтқан әр бір сөзін жазып  отыру керек, оның мимикасын, қолдарының қимылын және сурет салу ретін  жазып отыру керек.

Сурет салынып  біткеннен кейін, баламен келесі жүйе бойынша әңгімелесу өажет:

• Суретте кім салынған және отбасының әр мүшесі не істеп тұр
• Отбасы мүшелері қай жерде оқиды немесе жұмыс істейді
• Үйде тұрмыстық міндеттер қалай таратылады
• Баланың отбасының әр мүшесімен қарым-қатынасы қандай

ЖКС интерпретациясы кезінде келесі көріністерге назар аударылуы керек:

• отбасы суретінің құрылымын талдау;
• отбасы мүшелерін жеке сурет ерекшелігін талдау;
• сурет салу процесін талдау.

Отбасы суретінің  интерпретациясының әрбір көрінісін  толық талдайық.

1. Бала отбасы мүшелерін толығымен салмайды. Ол жанжалдық қатынаста болған отбасы мүшелерінің суретін салмайды. Отбасы мүшелерінің орналасуы олардың өзара қарым қатынасын көрсетеді. Кейбір кездері отбасы мүшелерінің арасына оларға кедергі болатын бір заттар суреті салынады. Отбасы мүшелерінің бірігіп қызмет істеуі олардың жағымды қарым-қатынаста екендігін көрсетеді. Кейде бірнеше отбасы мүшесі бірігіп қызмет істейтіні бейнеленеді. Бұл отбасында ішкі топтасу бар екендігін көрсетеді.

Отбасының суретін  салған кезде, кейбір балалар өзін парақтың астыңғы жағында бейнелейдң. Бұл балада бір жетіспеушіліктің барын көрсетеді.

Кейбір суреттерде адамдар емесе заттар, көп жағдайда жиһаз суреттері басым болады. Бұлда баланың отбасы жағдайымен мазасыз екендігін көрсетеді.

2. Бала суретте ең алдымен өзі жақсы көретін отбасы мүшесін бейнелейді. Егерде бала біреуді ұнатпайтын болса, оны суретте толықтырмай, кейде негізгі дене мүшелерін салмай бейнелейді.

Егер бала қатынасы жанжал немесе үрейлі болатын болса, ол суретте қарым-қатынасы дамымаған отбасы мүшесін штрихтап салады. Ұқсас жағдайларда өшіру және қайта салуды аңғаруға болады.

Сурет салудың  бірнеше түрін байқауға болады, ол жасы кіші балаларда ерекше байқалады, бір стильде әкесі мен ағасы, екінші стильде анасы мен әпкесі бейнеленеді. Әсіресе шаш пен киім бейнеленуі ерекшеленеді. Баланың өзінің бецйнесін салу, өзін кімге теңейтіні көрінеді және ол баланың жынысына теңбе-тең.