Бірінші және екінші сигнал жүйелері

     Қозу мен тежелудің ішкі заңдылықтарының  бірі - өзара индукция заңы. Бұл заң бойынша: егер мидың бір алабында  қозу процесі туса, басқа бір алабында міндетті түрде тежелу процесі туады, керісінше, тежелу процесі болған жерде оған қарама – қарсы процесс – қозу пайда болады.

     Сонымен бірге ми қыртысында  қозуға қарсы тежелу процесі  болып отырады. Ол қозуды бір жерге шоғырландырып  тежейді. Қозу мен тежелу бір – бірімен тығыз байланысты.

     Мидың бір алабында қозу тежелу  процесімен қоршалатын болса,  бұл құбылысты теріс индукция  дейді. Мысалы, адам бір нәрсе туралы барлық ынтасын салып ойланған кезде өзінің айналасында не болып жатқанын байқаймайды. Бұл біздің миымызда теріс индукция, яғни күшті қозу процесінің болып отыратындығын көрсетеді.

     Екінші бір жағдайда ми қабығының бір алабында пайда болған тежелу айналасындағы алаптарда қозу процесін тудырады. Бұл құбылыс оң индукция деп аталынады. Оң және теріс индукциялар бір мезгілде пайда болса, бір мезгілдік индукция, бірінен кейін бірі пайда болса, бір ізділік индукциясы деп аталынады,

     Қозу мен тежелу процестерінің  заңды байланысының арқасында  біздің барлық іс - әрекетіміз, саналы  тіршілігіміз бірқалыпта жүзеге  асып отырады да, ми сыртқы  дүниенің заттары мен құбылыстарын  дұрыс бейнелейтін болады.  
 
 
 
 
 
 
 

3. МИДЫҢ АНАЛИЗДІК  ЖӘНЕ СИНТЕЗДІК  ҚЫЗМЕТІ. ДИНАМИКАЛЫҚ СТЕРЕОТИП.

3.1 Мидың анализдік  және синтездік  қызметі.

     И.П. Павлов ми қабығының негізгі жұмысы анализдік (талдау) және синтездік (біріктіру) қызметтен тұратындығын және бұл миды зерттеудің басты принциптерінің бірі екендігін көрсетіп берді. Талдау мен біріктіру – организмнің үнемі өзгеріп отыратын ортаға бейімделіп шартты рефлекс жасалуы үшін қажетті жүйелі процестер. Сондай әрекеттері арқылы организм өзінің мінез–құлқын тіршілік ортасымен сәйкестендіріп отырады. Сондықтан, мидың талдау мен біріктіру қызметі организм үшін негізгі шарт.     

     Мидың анализдік қызметі түрлі  тітіркендіргіштердің жеке бөліктерін  айыруда, осы жеке тітіркендіргіштерге  шартты рефлекс жасауда көрініп  отырады. Ал мидың синтездік қызметі жеке тітіркендіргіштерді біріктіруден, яғни ми қабығында уақытша байланыстардың жасалуынан көрінеді. Мысалы, иттің аяғын электр тоғымен тітіркендіргенде (шартсыз тітіркендіргіш), мұны даусы әлсіз қоңыраумен нығайтатын болсақ (шартты тітіркендіргіш), ит одан аяғын көтеріп қорғанатын болады. Электр тоғымен тітіркендіруді даусы күші қоңыраумен нығайтсақ та осындай реакцияны байқаймыз. Бұл жерде ми қабығында екі ұқсас тітіркендіргіштерге (әлсіз және күшті қоңырау) бір жауап беріліп отыр. Бұдан біз мидың синтездік қызметін көреміз.

     Мидың анализдік, синтездік қызметі организмнің өмір сүруінің басты шарты болып табылады. Мысалы, жануарлар үшін  әрбір сыбдыр, әрбір көлеңке, болмашы иіс, ауадағы болмашы қозғалыстар т.б. тамақтың не қауіптің алыс – жақын екендігін білдіретін сигналдар болып табылады. Жануарлар сыртқы дүниенің тітіркендіргіштерін өте нәзік айыра және біріктіре алуы нәтижесінде ғана өзіне төнген қауіпті не тіршілігіне қажетті нәрсені дер кезінде сезіп, өмір сүретін ортасына дұрыс бейімделе алады.

     Анализ бен синтез мидың бірімен – бірі тығыз байланысты, біртұтас қызметі болып саналады. Мидың бұл қызметі невр жүйесінің структуралық дәрежесіне қарай әр түрлі сипатта көрініп отырады. Мысалы, ми қабығының құрылысы ерекше дамып, жетілгендіктен адам миының анализдік, синтездік қызметі өте күшті дамып жетілген. Тіпті кішкентай баланың миының осындай қызметіне де жануарлар дүиниесіндегі дамудың ең жоғарғы сатысында тұрған маймыл миының анализдік,  синтездік қызметі ешбір тең келе алмайды.        

3.2 Динамикалық стереотип

     Бұл ғылыми физиологиялық терминнің мәнісі “динамикос” – қазақша – қозғалыс жағдайында болу, “стресс тупос” – қазақша – қатты таңба деген грек сөздерінен шыққан. Динамикалық стереотип белгілі бір тітіркендіргіштерді бір қалыппен ұзақ уақыт бойы қайталап отыратын болса, ми қабығында қозу мен тежелудің тұрақты, біз ізге түскен жүйелері қалыптасады. Соның салдарынан рефлекстердің бекіген жүйесін қайта жаңғыртып отыру көп күш жұмсауды талап етпейді. Мысалы,  итке күрделі тітіркендіргіштердің жиынтығы ретінде бірнеше тітіркендіргіштер туғызылса (қоңырау, жарық, метроном т.б.) және олар жеткілікті түрде белгілі ретпен қайталанатын болса, кейін осы тітіркендіргіштердің біреуімен ғана әсер етсе болды, ит бұрынғы жауап реакциясын түгелдей қайта жаңғыртады. Осы секілді үнемі қайталанып отыратын тітіркендіргіштерге организмдердің төселуін және соның нәтижесінде ми қабығында қозу мен тежелу процесінің жасалуын динамикалық стереотип деп атаймыз. Қозу мен тежелудің осындай бірқалыпты стереотиптері сыртқы ортадан келетін тітіркендіргіштердің бірсыдырғы тұрақталған жағдайында ғана жасалады. Динамикалық стереотиптер сыртқы ортаның өзгеруіне қарай жаңадан жасалып, ал сол ортаға сәйкес келмеген жағдйларда қайтадан жаңғырып тұрады. Адамның әр алуан дағдылары мен әдеттері, мінез – құлқы бітістерінің бірқалыпты көріністері осы динамикалық стереотиптерден тұрады және адамның бірсыпыра психологиялық ерекшеліктерінің табиғи – ғылыми негізін құрайды. Динамикалық стереотипті тауып, зерттеген – И.П. Павлов.       
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ҚОРЫТЫНДЫ

     И.П. Павловтың жоғарғы жүйке қызметі туралы зерттеуінде екі сигналдық жүйе туралы ілімінің зор маңызы бар. Атақты физиолог И.П. Павловтың айтуы бойынша мидың қызметінде екі түрлі сигналдық жүйе болады.

    “Сигнал” – латын тілінде – “сигнум” – қазақша – белгі, таңба деген сөз. И.П. Павлов осы сигналдарды жүйке жүйесінің қызметіндегі ерекшеліктерді білдіретін шартты белгі ретінде алып қолданады да, оның табиғи мән – жайын тәжірибелік зерттеулер арқылы түсіндіреді.

     Осы мәселе жөнінде И.П. Павлов былай деп жазды: “… жануарлар үшін болмыс тек бірыңғай тітіркендіргіштер арқылы және олар көретін, еститін және басқа рецепторларының арнаулы клеткаларына тікелей баратын үлкен жарты шарлардағы іздер арқылы ғана хабарланады. Бұл сыртқы ортадан, жалпы табиғаттық және әлеуметтік ортамыздан естіген, көрген және түсінгеніміз сияқтылардың дәл өзі. Бұл шындықтың бірінші сигнал жүйесі мұның өзі адамға да, жануарларға да ортақ болады...”.

     Оның бірі – заттармен бетпе  – бет кездескенде тері, көз,  құлақ мүшелер арқылы түйсіну,  қабылдау, елестету.

     Бұл жануарларда да, адамда да  бірдей – бірінші сигналдық жүйе. Жануарлар мен жәндіктер үшін айналадағы дыбыс, жарық толқындары, қысым, заттың химиялық құрамы, табиғи ортадағы физикалық, химиялық сипаттар сигнал болады. Бірінші сигнал жүйесі еңбек процесінің түрлерінде де маңызды орын алады. Сондай–ақ, ол – суретшінің, сазгер мен жазушының, ақын мен әртістің шығармашылық қиялының сыртқа шығуы үшін қажетті шарт. Тағылым мен тәрбие істерінде, оқыту процесінде көрнекілікті кеңінен пайдаланып отырудың психологиялық негізі – осы бірінші сигналдық жүйе болып табылады. Айналадағы болмыс пен шындық жайында дұрыс елес тудыру да бірінші сигнал жүйесінің қызметіне байланысты.     

     Екінші сигнал жүйесі жануарлар  дүниесінде болмайды, жануарларда  бірен – саран дыбыс реакциялары  бар, бірақ бұл дыбыстарда ешқандай  мкғына жоқ, ол жай биологиялық  қажеттің хабары ретінде шығып  отырады.  Сөйтіп, жануарлар тіршілігі үшін бірінші сигнал жүйесі, бірден – бір жүйе болып табылады. Екінші  сигнал жүйесі, тек адамдарға ғана тән.  

     Адамның әлеуметтік ортада тіршілік  етіп, өзін қоршаған ортадан қажетті  мәліметтер алып, елестерін, танымдық  әрекеттерін неғұрлым тереңдете  түсуіне мүмкіншілік тудыратын  тағы бір жағдай бар, - ол екінші  сигналдық жүйе. Сөз, сөйлеу, және солардың негізінде театын уақытша байланыстар екінші жүйеге жатады. Сигналдың бұл түрі адамға ғана тән. Бұл – бірінші сигналдың сигналы. Мектеп жағдайында оқу мәселесі, тәрбие жұмысына байланысты сөздің қатынаспайтын жері жоқ. Сабақ беру әдістерінің көпшілігі лекция оқуды, әңгімелесуді, түсіндіруді, көрнекі құралдарды қолданғанда оларды сипаттауды тілейді. Сондықтан сигналдық жүйедегі шартты рефлекстің алатын орны зор. Оқушылардың білімін кеңейтіп, ойын тереңдетуге екінші сигналдық жүйе шексіз мүмкіншіліктер туғызады.  Мұның мәнісі мынада: адам өз сезім мүшелері арқылы танып білгендерінің мазмұны мен түр – сипатын қабылдап қана қоймай, дыбысты тіл мен сөйлеу әрекеті нәтижесінде оларды айнытпай бейнелейді. Ол шартсыз тітіркендіргіштерге сүйенбей – ақ, дыбысты сөйлеу мен сөз арқылы уақытша жүйкелік байланыстар жасауға қабілетті. Мұндай ерекшеліктің болуы адамның жоғары жүйкелік әрекетінің жәндіктер мен жануарлар әрекетінен сапалық айырмасының бар екендігін дәлелдейді. Дыбысты сөз бен сөйлеу әрекетіне сәйкес заттар мен құбылыстарды белгілеп қана қоймай, оның сипат – қасиеттерін ажыратуға да, абстракциялауға да, дерексіздендіруге де адамның күші  жетеді. Сөйтіп, сөз шартты тітіркендіргіштердің рөлін атқарады. Ал жануарлар дүниесінде шартты рефлекс биологиялық мәні зор бұрынғы бейтарап тітіркендіргіштермен байланысуы қажет. Бірақ адамдар мен жануарлардың сигнал жүйелерінің арасында сапалық айырмашылық бар.

Егер  адамдардың бірінші сигнал жүйесінің  невртік байланыстары қоғамдық қатынастарды бейнелейтін болса, жануарлар дүниесінде бұл биологиялық сипатта болады. Мұны қарапайым мысалмен түсіндірейік. Үзіліс біткен соң қоңырау соғылады, балалал сыныптарына кіреді. Қоңыраудың дауысы балалар үшін – бірінші сигнал жүйесі. Ал үлкен үзілісте балалар мектеп маңында қоңырау дауысы естілмейтін жерде ойнауы мүмкін. Бір оқушы жүгіріп келіп: “Қоңырау соғылып жатыр!” – дейді.       

Екінші  сигналдық жүйені бірінші сигналдық  жүйеден бөліп алуға болмайды. Олар бірімен – бірі тығыз байланысты. Екінші сигналдық жүйе бірінші сигналдық жүйеге сүйеніп қызмет атқарады. Өйткені, адамның екінші сигналдық жүйе арқылы алынған білімі шындықты дұрыс бейнелемеуі мүмкін. И.П. Павловтың жоғары жүйке қызметі туралы ілімі психология пәнін, адамның психикалық әрекетінін диалектика тұрғысынан дұрыс түсінуде ең қажетті құралға айналды.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Әдеп және жантану. Хрестоматия. – Алматы, 1996 ж.
2. Возрастная и педагогическая психология. Под ред. Петровского А.В. 2 изд. – М., 1979 ж.
3. Возрастная и педагогическая психология. Под ред. Гамезо М.В. – М., 1989 ж.
4. Бапаева М.К., Нығметова К.Н., Шериязданова К.Т. Балалар психологиясынан танымдық жаттығулар мен тапсырмалар. – Алматы: Рауан, 1994 ж.
5. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы 1993 ж.
6. Алдамұратова Ә. Жалпы психология. Алматы 1995 ж.
7. Немов Р.С. Психология. Т-1. М., 1998 ж.
8. Аймауытұлы Ж. Психология. А., 1995 ж.
9. Данилова Н.Н., Крылова А.Л. Физиология высшей неврной деятельности. - М., 1989 ж.
10. Лурия А.Р. Эволюционное введение в психологию. – М., 1975 ж.
11. Мұқанов Ж. Жас және педагогикалық психология (лекциялар). – Алматы, 1982 ж.
12. Курс общей, возрастной и педагогической психологии. Вып. 1 -3. Под ред. М.В. Гамезо. – М., 1982 ж.
13. Жарықбаев Қ. Психологи. – Алматы: Білім, 1993 ж.
14. Крутецкий В.К. Психология. 2 изд. – М.,: Просвещение, 1986 ж.
15. Кузин В.К. Психология. – М.,: Высшая школа, 1982 ж.
16. Психология. – Алматы: Мектеп, 1966 ж.
17. Психология№ 2 – басылымнан қазақ тіліне аударылған. – Алматы: Мектеп, 1980 ж.
18. Темірбеков А., Балаубаев С. Психология. – Алматы: Мектеп, 1966 ж.
19. Общая психология. Под ред. А.В. Петровского. 2 изд. – М., 1977 ж.