Саяси жүйе

Мемлекет пен  дін. Мемлекеттің дінмен қарым-қатынасына мәйкес үш түрлі мемлекеттер болады: зайырлы, теократиялық, клерикалдық:

-  зайырлы мемлекеттің дінмен тікелей байланысы болмайды, олар бір- бірінің жұмысына тікелей қатынаса алмайды, жай байланыс жасауға болады. Оның бағыттары- демократияны, бостандықты, әділдікті, теңдікті дамыту, халықтың мәдени, рухани білімін көтері, жастарды инабаттылыққа, парасаттылыққа, адамгершілікке тәрбиелеу, ұлттарды бірлікке, достыққа тәрбиелеу т.б.

- теократиялық мемлекетті басқару шіркеу құзыретінде. 1921 жылға дейін Монғолия осындай мемлекетке жатты. Қазір- Ватикан осы жүйедегі мемлекет.

- Клерикалық  мемлекет зайырлы және теократиялық  мемлекеттерінің ортасындағы мемлекет. Олар мемлекетпен бірікпейді, бірақ  заң шығару процесіне қатысып,  мемлекеттің саясатына ықпал  жасайды. Бұл мемлекеттерге жататында: Ұлыбритания, Дания, Норвегия, Швеция, Израиль, Италия және 20 шақты ислам мемлекеттері.

Саяси жүйе  биліктің жасақталуын, қызмет атқаруын, және қоғаммен қарым-қатынасын реттейді. Саяси жүйе осы үш күрделі мәселенің тетіктерін біріктіреді. Демократиялық елдерде билікті қалыптастыру сайлау арқылы, яғни қоғамның шешімі негізінде жүзеге асырылады. Және де, биліктің жауапкершілігі қалыптасу үшін өкілетті, атқарушы және сот тараптарының бірін-бірі тежеп, қадағалап отыру тетіктері болуы керек.

Қоғамның бақылауын  қамтамасыз ету үшін, біріншіден, биліктің өзінің жариялылығы қажет. Екіншіден, қоғамдық пікірдің билік саясатына әсері болуы тиіс. Билік қоғамдағы пікірдің өзгеруіне, сондай-ақ жаңа талаптардың туындауына байланысты ұстанып отырған саясатына өзгерістер енгізгені жөн. Үшіншіден, сөз бостандығы, тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдары болуы шарт. Саяси жүйе осы бағытқа қарай жылжуы керек.    
 
 

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ ЖҮЙЕНІ РЕФОРМАЛАУ  

Қазіргі таңда  біздің мемлекетіміз, жалпы қоғамымыз  өз дамуының түбегейлі жаңа сатысының  алдында тұр. Мемлекеттігіміздің, тәуелсіздігіміздің негізін қалап, қуатты нарықтық экономика  құрған соң алдымызға өмір сапасы жоғары, бәсекеге лайықты ең дамыған  елдер қатарына қосылу міндетін қойып  отырмыз. Бұл туралы биылғы Қазақстан  халқына Жолдауымда жан-жақты айтылғанын білесіздер. Яғни, біздер үшін тұрақты  даму кезеңі келді.

Бүгінгі күн  тәртібіндегі ең басты міндеттердің бірі ретінде саяси саланы реформалау. Демократия - әлемнің өркениетті елдерінің  таңдауы, яғни біздің де таңдауымыз.

"Биыл біз  демократиялық саяси жүйені дамытуда  сапалы қадам жасадық, бұл жерде  президенттік республика моделінен  президенттік-парламенттік модельге  көшу жөнінде сөз қозғалып  отыр. Сондай-ақ, өкілетті билік органдарының  құзыреті аясын кеңейттік, саяси  партияларды, жергілікті өзін-өзі  басқару жүйесін, сот жүйесін,  азаматтық қоғам институттарын  дамытуға тың серпін берілді", - деді Н. Назарбаев.

"Еліміздің  парламенті жаңа Ата заңға  сәйкес жұмыс істеп, жаңаша  міндеттерді атқара бастады. Біз  бұл ретте тепе-тең әрі демократиялық  саяси жүйе ғана Қазақстанды  модернизациялау жолында алға  қойған асқаралы міндеттерді  еңсере алатынын ескердік", - деп  қосты ол.

Мемлекет басшысының пікірінше, "еліміздің саяси жүйесін  реформалауға бағытталған дәйекті  жұмыстарсыз" ілгерілеушілік пен  даму болуы мүмкін емес. "Әлемдік  тәжірибені зерделей, талдай және соған  сүйене келе біз саяси дамудың  эволюциялық жолын таңдап алдық  және басқа елдердің қатесін қайталаған жоқпыз. Және біз президенттік республика моделін таңдау арқылы қателікке  бой алдырмадық, біз елімізді посткеңестік саяси және экономикалық хаостан  еліміз тарихындағы аса күрделі  кезеңде шығара алдық", -деген  сенімде президент.

Саяси жүйені реформалау мақсаты - бүкiл қоғам мүддесiн iске  асыруды қамтамасыз етуге қабiлеттi, пəрмендi саяси жүйе қалыптастыру.

Саяси жүйені реформалаудың  күшті жақтары:

-       Дəйектi саяси реформалардың нəтижесiнде мемлекеттiлiктiң негiзi қалыптасты, Қазақстанның одан əрi дамуының бағыты белгiлендi, демократиялық құқықтық мемлекет жəне азаматтық қоғам құрудың қажеттi алғышарттары жасалды.

-       Қазақстанда саяси жүйенi дамытудың демократиялық бағыттылығы қалыптасты.

-       Мемлекеттiк құрылыста билiктiң заң шығарушылық, атқарушылық жəне сот тармақтарына бөлiну принципi конституциялық тұрғыда айқындалды.

-       Мемлекет басшысын сайлау баламалы негiзде өткiзiлдi.

-       Өкiлдi органдарға (Парламент жəне мəслихаттар) сайлауды партиялық тiзiм бойынша өткiзудiң негiзi қаланды, ол партиялық құрылыс процесiн жандандыруға, мемлекеттiң саяси өмiрiнде партияның рөлiн күшейтуге жəрдемдесуге тиiс.

-       Саяси плюрализм заң жүзiнде бекiтілді, көппартиялылықты қалыптастырудың негiзi қаланды.

-       Мемлекеттiк емес бұқаралық ақпарат құралдары түзiлiп, жұмыс iстеуде. Қоғамның əр түрлi топтары мен жiктерiнiң мүддесiн бiлдiретiн үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдар құру процесi жүрiп жатыр.

-       Нарықтық экономиканың дамуы қазақстандық саяси ортада дербес əлеуметтiк-демократиялық идеялардың бекуi үшiн əлеуметтiк база болған меншiк иелерiнiң жеткiлiктi өкiлдi жаңа табын құруға алыпкелдi. Қоғамды жəне оның саяси жүйесiн одан əрi ырықтандыру адамдардың осы əлеуметтiк топтарының ұмтылыстарына жауап бередi.

sp;     Қазақстан халқының бiлiм деңгейiнiң жоғарылығы тұтас алғанда қоғамды одан əрi демократияландыруға да ықпал етедi.

-       Ұлтаралық татулық саясатын жүргiзу құралы ретiнде Қазақстан халықтарының Ассамблеясы құрылды.

Саяси жүйені реформалаудың  әлсіз жақтары:

-       Атқарушы билiктiң шектен тыс орталықтандырылуы жəне тұрақсыздығы.

-       Өкiлдi органдардың қызметi қазiргi қоғамдық-саяси жəне əлеуметтiк-экономикалық жағдайға толық дəрежеде сай емес.

-       Партиялардың саяси жүйедегi рөлi əлi де əлсiз, қазiргi саяси партиялардың жұртшылыққа белгiсiздiгi жəне əрекетсiздiгi.

-       Биліктің өзара iс-қимылының тетiктерiн пысықтау жəне жетiлдiру қажеттiгi.

-       Сот жүйесiнiң жекелеген буындарының атқарушы билiкке тəуелдiлігiнің сақталуы.

-       Демократиялық дəстүрлердiң жəне ырықтандырылған, нарықтық экономика жағдайында өмiр сүру тəжiрибесiнiң жетiспеушiлігi.

Мүмкiндiктер:Қоғамның демократиялық реформаларды жалғастыру, демократиялық институттарды тұрақты  түрде дамыту мен нығайту қажеттiгiн  түсiнуi; Құқықтық мемлекет iсiне бүкiл  қазақстандық қоғамның күш-жiгерiн шоғырландыру, онда заң үстемдiк етедi жəне азаматтардың түбегейлi құқықтары мен бостандықтары  қамтамасыз етiледi; Елдiң əлемдiк  қауымдастыққа ақпараттық интеграциялануын кеңейтуге ықпал ететiн Қазақстан  қоғамының ашықтығы; Саяси дамудың  халықаралық оң жəне терiс тəжiрибелерiн  кеңiнен зерделеу мүмкiндiгi; Əлемде демократиялық процестердiң ғаламдануы жəне мемлекеттердiң экономикалық жəне саяси өзара тəуелдiлiгiнiң артуы.

Қатерлер:Шет  елдердiң тəжiрибесi, егер жүйе өз дамуында тоқырауға ұшыраса, оның ұдайы өзгерiп  отырған сыртқы жəне iшкi жағдайларға  барабар үн қосудан қалатынын  дəлелдейдi. Мұндай жағдайда болжаусыз

елдегi жағдайды тұрақсыздандыруы мүмкiн əлеуметтiк-саяси  зардаптар қатерi туындайды. Демек, жүйе ұдайы серпiндi дамып отыруға, қоғамдағы өзгерiстерге бейiмделуге  жəне сол өзгерiстерге үн қатуға тиiс. Қазiргi уақытта ел басынан өткерiп  отырған əлеуметтiк-экономикалық қиындықтар жəне соның салдарынан халықтың бiр  бөлiгiнiң əлеуметтiк қанағаттанбаушылығы  қоғамда əр алуан əлеуметтiк жанжалдардың, жалпы iшкi саяси тұрақсыздықтың туындау  қаупiн арттырады. Елдiң көпұлттылығы əр түрлi этникалық топтар мүдделерiн  үйлестiрудiң демократиялық тетiктерi болуы қажеттiгiн талап етедi. Тарихтың бiрнеше мəрте көрсеткенiндей, ұлтаралық  проблемаларды демократиялық емес əдiстермен шешу орын алған жерде  көпұлттылық мемлекеттiлiк ұстынын  шайқайтын жəне қоғамды iшкi тұрақсыздыққа  жетелейтiн фактор ретiнде көрiнедi.

ХХ ғасырдың соңы демократиялық процестердiң  ғаламдануымен сипатталады. Көптеген елдер саяси жүйенi демократияландыру  жолына түстi жəне демократиялық дамудың  қандай да бiр сатысында тұр. Əрбiр  елдiң өзiнің саяси тарихы, өзiнiң  саяси дəстүрі өзiнiң саяси  мəдениетi, өзіндiк тарихи даму жолы бар. Сондықтан əрбiр елдегi демократияландыру  процесiнiң өз ерекшелiктерi, алғышарттары немесе керiсiнше, кедергiлерi бар. Саяси  жүйенi өзгертудiң едəуiр мол тəжiрибесi жинақталған, оны зерделеу мен талдау жүргiзiлiп жатқан жаңартулардың  дұрыстығын бағдарлауға мүмкiндiк  бередi.Демократиялық жетiстiктердiң  барлығына қарамастан, қазiр Қазақстанның демократияландырудың бастапқы кезеңiнде  ғана тұрғаны анық жəне алда саяси  жүйедегi реформаларды дəйектi жəне ойластырылған  түрде жалғастыру мiндетi тұр.

Мынадай стратегиялық мiндеттердi шешу қажет:

- елдiң саяси  өмiрiнде өкiлдi билiк органдарының  рөлiн кеңейту;

- соттардың iс  жүзiндегi тəуелсiздiгiн жəне кəсiби  құзыреттiлiгiн қамтамасыз ету;

- басқару функцияларының  бiр бөлiгiн орталықсыздандыру;

- көппартиялық  жүйенi дамыту үшiн жағдай жасау;

- сайлау процесiн  жетiлдiру;

- үкiметтiк емес  қоғамдық ұйымдардың рөлiн күшейту,  олар азаматтардың мүдделерiн  iске асыруға белсендi жəне  жемiстi қатысуға тиiс.

Қазақстанның  Конституциясы қуатты президенттiк  республиканың қалыптасуын жəне билiктің үш тармағы арасында өкілеттiктердi бөлудi заң жүзiнде ресiмдедi. Конституция  бойынша Президент мемлекеттiк  билiктiң барлық тармақтарының үйлесiмдi жұмыс iстеуiн жəне билiк органдарының халық алдында жауаптылығын қамтамасыз етедi. Президенттiң мұндай мəртебесi мемлекет мүддесiне, мемлекеттiк билiктiң  орнықтылығы мен тұрақтылығын қамтамасыз етуге жауап бередi. Сонымен бiрге  бүгiнгi таңда билiктiң барлық тармақтарының  пəрмендiлiгiн күшейту əрбiр билiк  тармағының мемлекеттің саяси жүйесiндегi рөлiн күшейту қажеттiгi анық.

Елдiң саяси  өмiрiнде өкілдi билiк органдарының рөлiн кеңейту:

- Саяси жүйенi  жетiлдiрудiң маңызды бағыттарының  бiрi елдiң саяси өмiрiнде Парламенттiң  функциясы мен рөлiн кеңейту  болады.

- Өкiлдi органдардың  саяси жүйедегi рөлiн күшейту,  реформалар процесiн толыққанды  заңдық қамтамасыз ету үшiн  олардың өкiлеттiгiн кеңейту олардың  атқарушы органдардан тəуелсiздiгiн  қамтамасыз ету талап етiледi.

- Парламенттiң  рөлiн, оның функцияларын тиiмдi пайдалана отырып күшейту қажет.  Парламент республикалық бюджеттiң  орындалуын бақылауда неғұрлым  белсендi рөл атқаруға тиiс.

- Жергiлiктi мəслихаттар  жергiлiктi бюджеттердiң орындалуын  нақты бақылауға тиiс.

- Қоғамда орын  алып отырған əлеуметтiк-саяси  мүдделерге орай тиiмдi үйлестiру  мақсатында Парламенттiң жанынан  əр түрлi партиялар мен қоғамдық-саяси  қозғалыстардың, кəсiподақтардың, соның  iшiнде Парламентте өкiлдiгi жоқтардың  арасында жүйелi түрде саяси  консультациялар өткiзудi ұйымдастыру  қажет.

Соттардың тəуелсiздiгiн  жəне кəсiби құзыреттiлiгінқамтамасыз  ету:

Сот жүйесiнiң  нақты тəуелсiздiгiне қол жеткiзу - қоғам алдында тұрған басты мiндеттердiң  бiрi. Тəуелсiз сот - өзiмiз iргесiн қалағымыз  келiп отырған құқықтық мемлекеттiң  аса маңызды институттарының  бiрi болып табылады. Сот қызметiн  неғұрлым тиiмдi жүзеге асыру үшiн  олардың жоғарғы жəне төменгi инстанцияларының арасындағы функцияларды талдау жəне оңтайлы бөлу қажет. Қазақстанда  мамандандырылған соттар енгiзудiң  қажеттiгi барған сайын өзектi болып  отыр. Бұл сот-құқықтық реформаның маңызды  бағыттарының бiрi болды.

Соттарды кадрлармен қамтамасыз ету туралы жəне тиiсiнше  судьялыққа кандидаттарды iрiктеуге жəрдемдесетiн  органдар туралы мəселе айрықша өзектi. Озық шетелдiк тəжiрибенi ескере отырып, Əдiлет бiлiктiлiк алқасы мен Жоғары Сот Кеңесiнiң рөлiн күшейту  жəне судьялыққа кандидаттарға талапты  қатайту қажет. Қазақстанда алқа заседательдерi институтын енгiзу мүмкiндiгi Конституция жүзiнде танылған. Бұл  институтты енгiзудiң мəнi сотталушының iсiн алқа заседательдерiнiң не судьялар алқасының қатысуымен қарау құқығы туындайтындығына келiп салды, мұның  өзi сот процесiнде адам құқығын  қорғаудың қосымша кепiлi болып  табылады. Осыған байланысты алда сот  заңнамасына тиiстi толықтырулар енгiзу күтiп отыр.

Сот жүйесiнiң  тəуелсiздiгiне қол жеткiзу жəне оны  нығайту мақсатында судьялардың  еңбегiне ақы төлеу жүйесiн одан əрi жетiлдiру, сондай-ақ соттардың қызметiн  материалдық-техникалық қамтамасыз ету  мəселелерiн шешу қажет. Заңды күшiне енген сот қаулыларының орындалуын бақылауды қатайту қажет. Бұл  сот жүйесiнiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз етудiң маңызды талаптарының бiрi болып табылады.  

ҚОРЫТЫНДЫ  

Осы курстық  жұмыс «Мемлекет – қоғамның саяси  жүйесінің негізгі элементі ретінде» деген тақырыпқа жазылған.