Саяси жүйе

Азаматтық қоғам  мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық, жариялы қоғам. Қазақстанда азаматтық  қоғамның қалыптасу ерекшеліктері: кеңестік мейлінше мемлекеттендірілген  күйден шығу, қоғам мен мемлекеттің  арақатынасын тәуелсіз- дербестікке  дамыту.

Республика Конституциясы  Қазақстандағы азаматтық қоғамның барлық даму сатыларын мемлекетке бағындырмастан (оның айғағы - онда «Азаматтық қоғам» бөлімінің әдейі болмауы) әлеуметтік бағдарлы нарық экономикасы мен  жеке адамның автономиясын тұрақты  қалыптастыру  үшін оған қажетті құқықтық жағдайлардың негізін қалайды.

Оған: тең дәрежеде танылатын және қорғалатын мемлекеттік  меншік пен жеке меншікті (6-баптың 1- тармағы); адам және азамат құқықтарының кең ауқымды және біртұтас кешенің (ІІ бөлім); отбасын, ана мен әке  және баланы мемлекеттің қорғауын (27- бап); идеологиялық және саяси әр алуандылықты (5- бап) және тағы юасқа жаңа Конституцияда  бекітілген қазақстандық- азаматтық  қоғамды ерікті дамытудың алғы шарттарын  жатқызуға болады.

Адам қоғамы дамып, қалыптасып, өмірге келген күннен бастап міндетті түрде оның бағдарламасы, саясаты, биліктің түрі анықталады. Бұл  жұмыстармен шұғылданатын қоғамның саяси жүйесі. Ең алдымен қоғамның мүддесі мен мақсаты анықталады. Қоғамдық бағдарламаны жасап, саяси  биліктің мазмұнын толықтырып, олардың  орындалу бағыттарын, жолдарын анықтап, іске асыру механизмін белгілейді.

Қазақстан Республикасының  Конституциясында елімізде азаматтық  қоғамды қалыптастырып, демократиялық  зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру бағыттары көрсетілген. Бұл  бағыт мемлекетіміздің ең күрделі, ең жауапты мүдде- мақсаты. 

ҚОҒАМНЫҢ  САЯСИ ЖҮЙЕСІНІҢ  ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАЗМҰНЫ  

    Қоғамның  саяси жүйесі - бұл белгілі бір  саяси функцияларды атқарушы  мемлекеттік және мемлекеттік  емес әлеуметтік институттардың  жүйесі. Мұндай институттардың қатарына  қоғамдық өмірдің билікке байланысты  саласына қатысушы мемлекет, партиялар,  кәсіптік одақтар және басқа  да ұйымдар мен қозғалыстар  жатады. Саяси жүйе сыртқы және  ішкі саясаттың жүзеге асуын  қамтамасыз етеді, әлеуметтік  топтардың мүдделерін қалыптастырады, білдіреді және қорғайды. Оның  сипаты, ең алдымен, осы саяси  жүйенің пайда болған және  өызмет ететін әлеуметтік ортасы  арқылы анықталады:

1)       Еңбек нәтижелері саналы түрде мемлекеттік ұйымдасқан адамдардың ерекше тобымен бөлінетін әлеуметтік орта. Мұндай ортада меншіктің мемлекеттік және қоғамдық түрлері орын алады, өзіндік меншікке рұқсат берілуі мүмкін, ал жеке меншік мүлдем болмайды. Мұндай саяси жүйелерде мемлекеттік билік қоғамның экономикалық өміріне тоталитарлы түрде араласады; мемлекет идеологиясынан өзгеше ойлау басп- жаншылып отырады; мемлекеттік идеология, дін, мәдениет, білім, ғылым қалыптасады. Билікте тек бір саяси партия болады.

2)       Әлеуметтік ортаның екінші түрі қоғамның экономикалық өмірінің нарықтық – ақшалық негізіне, еркін кәсіпкерліктің тәжерибесі мен идеологиясына негізделеді. Мұндай саяси жүйелерде мемлекет нарықтық  экономика үшін жағдайларды ұйымдастырушы ретінде көрініс табады, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етеді. Мұндай жүйеде партиялар билікті сайлау компаниларына қатысу арқылы жаулар алуға тырысады, құқықтық нысандар саяси мақсаттарға жетудің негізгі құралына айналады.

3)       Әлеуметтік ортаны ұйымдастырудың үшінші түрі- аралас түр, ол конвергенция деген атқа ие болды. Конвергенциялық саяси жүйелер бір әлеуметтік ортадан екінші әлеуметтік ортаға өту кезінде пайда болады. Конвергенциялық саяси жүйелерге әртүрлі мақсаттағы және мазмұндағы көптеген саяси институттардың араласуы тән болып келеді.

Саяси жүйе қоғамның объективтік даму процесінде қалыптасып, өміреге  келеді. Саяси жүйенің негізгі міндеті экономикалық, рухани. Мәдени базиска сәйкес қоғамдық биліктің мазмұнын анықтап, сол билікті орнату, дамыту, нығайту. Қоғам өзгерсе, саяси жүйе де өзгереді. Адам қоғамы өзінің диалектикалық даму процесінде бес формацияны басынан өткізіп отыр. Соған сәйкес саясаттың бес түрі бар. Себебі әр түрлі тарихи дәуерді әр қилы  оқиғалардың болуы жа заңды. Өйткені осы оқиғалардың бәрі де қажеттіліктен, қоғамның материалдық өмірі жағдайларынан туады. Қоғамдық заңдылық қоғамдық дамудың негізгі бағытын анықтайды, кездейсоқтықтың біразын қамти отырып, заңдылық өзіне қажеттілікпен жол табады. Қоғамдық заңдылық абсолюттік идея түрінде қоғамға сырттан тағылмайды, адам қызметі және оның әлеуметтік жағдайлары: өндіргіш күштер, өндірістік қатынастар, өндіріс өнімдері т.б. рухани мәдениет қосындысынан туады.

   Адамдар  тарихтың объективті заңдарын  жасап немесе бұза алмайды,  бірақ сол заңдар алдында дәрменсіз  емес. Тарихи даму заңдарын білу  адамдардың ол заңдардың күшін  қоғамды қайта құру үшін пайдалануына  мүмкіншілік береді. Белгілі бір  заң әсер ететін жағдайды өзгерту  арқылы адамдар оның нәтижесінің  түрін өзгертіп жағдайды өзгерту  арқылы адамдар оның нәтижесінің  түрін өзгертіп, көрінісін шапшаңдатады  немесе баяулата алады.

   Міне, осы  қоғамдық заңдылыққа сүйене отырып, саясат қоғаммен бірге өзгеріп,  ескіріп, жаңарып, дамып келеді. Саясаттың қоғамда атқаратын  жұмысы үшан- теңіз. Қоғамдағы  барлық  мәселені реттеп, басқарып отыратын саясат пен мемлекет.

     

САЯСИ ЖҮЙЕ ТҮРЛЕРІ   

Саяси жүйелердің пайда болатын әлеуметтік ортасының  сипатына қарай мынадай саяси  жүйе түрлері болады: тоталитарлық, либералдық- демократиялық және аралас жүйелер; ал өзара байланасу сипатына қарай ашық және жабық саяси жүйелер  болады.

Саяси жүйенің  даму процесінің бірнеше түрі болды. Социалистік типті мемлекеттерде  сталиндік саяси жүйе қалыптасты. Оның мазмұны: жеке адамға табнушылық, бір партияның үстемдігінің орнауы, әкімшілік- әміршілік, тоталитарлық басқару  жүйенің қалыптасуы, демократияның, бостандықтың, әділеттіктің арасының зор шектеулі.

Саяси жүйенің  екінші түрі - дамыған елдерде ХХ ғасырдың 60-90 жж. Қалыптасқан нарықтық экономика мен либерал- демократиялық  мемлекеттердің, ұйымдардың, одақтардың өзара қатынасы мемлекеттің Конституциясына  сәйкес дамуы. Бұл еллдерде де толық бостандық әділеттік, теңдік жоқ. Мысалы, таптардың , топтардың әлеуметтік саяси теңдігінің жоқтығы.

Саяси жүйенің  үшінші түрі - ХХ ғасырда қалыптасқан  аралас мемлекеттік құрылыс-конвергенция теориясы. Капитализм мен социализм  қоғамының экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдени дамуының, жақсы тәжірибелерін  біріктіру. Бұл саяси жүйеде де кемшіліктер  көп кездеседі.   
 

ҚОҒАМНЫҢ  САЯСИ ЖҮЙЕСІНДЕГІ  МЕМЛЕКЕТТІҢ ОРНЫ МЕН РӨЛІ  

Мемлекет саяси  жүйеге белгілі бір жекелеген  органдары арқылы емес, өзіндік бір  саяси, аумақтық, құрылымдық бөоік ретінде  кіреді. Ол өз функцияларын басқа әлеуметтік институттармен, партиялармен, кәсіптік одактармен, жергілікті басқару органдарымен бірлесе отырып атқарады. Ол саяси  жүйеде жетекші рөлді иеленген, себебі.

а) оның аумақтық шекараларында азаматтық белгілі  бойынша біріккен халықтың жалғыз ресми  өкілі рөлін атқарады;

ә) егемендіктің жалғыз иесі болып табылады;

б) қоғамды  басқаруға бағытталған әлеуметтік аппараты болады;

в) қарулы құрылымдары  болады;

г) құқықшығармашылыққа  қатысты монополяиға ие;

д) материалдық  құндылықтардың ерекше жиынтығында (мемлекеттік  меншік, бюджет , валюта және т.б.) ие.

Мемлекеттің қоғамдық саясатты орындаудағы ерекшеліктері:

-       мемлекет саяси жұмысын қоғам көлемінде нормалар арқылы жүргізіледі;

-       мемлекет барлық қоғамдық жұмыстың негізгі бағыттарын анықтап, басқарып отырады;

-       мемлекет ішкі- сыртқы істерді атқаруға, егеменді тәуелсіз аппарат.

Мемлекет қоғамның саяси жүйесіне кіретін барлық ұйымдарды, бірлестіктерді, одақтарды, ұжымдарды  біріктіріп, көмек жасап отырады. Мемлекеттің бұл бағыттағы жұмыстарының түрлері:

1.  Мемлекет Конституция арқылы барлық азаматарға өздерінің бірлестіктерін, ұйымдарын құруға толық мүмкіншілік береді; қоғамдағы демократияны дамытуға міндетті.

2.  Мемлекет қоғамдық ұйымдардың құқықтық құзыретінің көлемін, шеңберін анықтайды.

3. Мемлекет қоғамдық ұйымдардың дербес жұмыс жасауына толық мүмкіншілік беріп, оларды қорғап отырады.

Сөйтіп, мемлекет қоғамдағы барлық ұйымдарды, ұжымдарды  біріктіріп, қоғамның саясатын, мүдде- мақсатын дұрыс, жақсы орындауын , демократияның  дамуын қамтамасыз етіп, саяси жүйенің  жан- жақты нығаюына мүмкіншілік  жасайды.

Саяси жүйенің  барлық саласы өздерінің жұмысын  әлеуметтік нормалар, оның ішінде басым  түрде құқықтық нормалар арқылы жүргізіледі. Мемлекет, барлық саяси партиялар, ұйымдар, ұжымдар заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң сақтап, қорғайды.

Мемлекет қоғамдық және саяси жүйенің құрамындағы  басқарушы, реттеуші, ұйымдастырушы  ең маңызды бірлестік. Оның себептері:

1.   Мемлекет қоғамдағы қайшылықтарды өршітпей, дамытпай дұрыс келісімге келтірудің арбитры, әділ қазысы. Ф.Энгельс бұл жөнінде өте қасқаша былай деген: «Егерде мемлекет пен құқық өмірге келмегенде, адам қоғамы көне дәуірде ақыр замаңға тап болатын еді».

2.   Мемлекет қоғамдағы сан қырлы қайшылықтарды, ретсіз жағдайларды халықпен, бірлестіктермен, ұйымдармен, одақтармен, саяси ағымдармен, партиялармен, еңбек ұжымдарымен, бірлесіп, оларды бір келісімге келтіріп, сол келісімді бәрі бірігіп іске асырушы күш.

3.   Мемлеект басында қоғамды басқарушы, қаңаушы үстемдік таптың құралы ретінде өмірге келді. Кейін қоғам дамыған сайын, мемлекет демократияны жақтап, қоғамдық мүдде- мақсатты басым түрде реттеп, басқарып отырады. Қазіргі заманда да осылай, сым түрде реттеп, басқарып отырады. Қазіргі заманда да осылай.

4.   Мемлекет адамдардың, саяси-әлеуметтің күштердің үздіксіз күрестерінің нәтижесінде қоғамдағы үзіліссіз қайшылықтарды келісімге келтірудің әділ қазысы болып отыр.

5.   Мемлекеттің қоғамдағы барлық мәселені шешудегі егемендігі, қоғамның дұрыс дамуы, адамдардың бостандығы мен құқықтары, әділеттік пен теңдіктің шын мәнінде қалыптасуы мемлекеттің құзыретіндегі мәселе. Өйткені қоғамдағы билік мемлекеттің қолында.

6.   Қоғамның саяси- экономикалық, мәдени- әлеуметтік жағдай үзіліссіз диалектикалық даму прроцесінде болғандықтан, бұл процесті дұрыс, пайдалы басқару тек мемлекеттің қолынан келеді. Өйткені мемлекеттің құзырында барлық материалдық, саяси, әлеуметтік, әскери күштер бар. Мемлекеттік билікті іске асыратын құқықтық механизм бар.

Мемлекет өзінің билігін саяси партияларға, қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктерге, еңбек  ұжымдарына, жергілікті өзін- өзі басқару  ұйымдарына, азаматтарға сүйене отырып іске асырады. Енді осы байланыстарға  қысқаша тоқтап өтейік.

Мемлекет және саяси партиялар- бұл екеуі бірігіп  қоғамды басқарудағы ең шешуші күш. Басқарудың сапалы немесе сапасыз болуы  осы екі бірлестіктің қызметіне  байланысты. Сондықтан олардың іс-әрекеті  халықтың, үкіметтің үнемі бақылауында  болады.

Мемлекет және қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер- қазіргі заманда халықтың мүдде - мақсатын орындайтын тек мемлекет пен саяси партиялар емес. Ол мүдде - мақсаттың басым көпшілігі қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктердің  қолында. Сондықтан мемлекет оларға көмек көрсетіп, іс әрекеттерін, жұмыстарын бақылап отырады.

Мемлекет және еңбек ұжымдары- өндірісте, шаруашылықта мәселенің басым көпшілігі еңбек  ұжымдарының құзыретінде: шаруашылықтың  нәтижелі жұмыс жасауы, тәртіптің  жақсы дәрежеде болуы, адамдардың бірлігі, достығы, мәдени, рухани білімі, денсаулығы т.б. Осы  бағытта ұжымның атқаратын қызметінің маңызы, құндылығы еделеп айтпаса да белгілі. Бұл мәселені ұжым мемлекетпен бірігіп іске асырады.

Мемлекет пен  жергілікті өзін-өзі басқару мекеменлерінің қызметі жергілікті басқару мекемелері өзінің әкімшілік территориясында  мемлекеттік билікті жүргізуге  құзіреті болады және ол үшін жауапты. Бұл жұмысқа сол территориядағы азаматтар белсенді қатысып, барлық мәселені реттеп, басқаруға міндетті. Жергілікті мемлекеттік басқару  органы оларға жан- жақты көмек көрсетуге  міндетті. Осы екі орган тығыз  байланыста қызмет жасауға тиіс. Сонда  ғана нәтиже болады.

Мемлекет пен  азаматтар мемлекеттің жұмысына тікелей қатысып немесе өздерінің  өкілдері арқылы өз ой-пікірлерін білдіріп оытруға құқықтары бар және ақпарат, радио, теледидар да өздерінің тілектерін, талаптарын, сын- пікірлерін айтуға құзыреті бар. Мемлекеттік орындар көмек  көрсетіп, толық бостандық беруге міндетті. Егерде бұл іс-әрекет екі  жақты сапалы жүргізілсе қоғамға, халыққа  тиетін жақсылығы көп болады деуге  болады.