1991 – 2001 жылдардағы Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық дамуының көрінісі

Декректер: (31,26-б.),(32,9-б.),(33,9-б.),(34,3-б.),(35,3-б.)

1998-2002 жж аралығында ЖІӨ, өнеркәсіп  өндірісі, инвестиция көлемі және  тағы да басқа маңызды көрсеткіштердің  өсуі басталды. Алайда Қазақстан  экономикасы дамуының жағымды  динамикасы, таралу географиясы  біртіндеп кеңейе түскен осы  жылдары болған әлемдік қаржы  дағдарысы, біршама баяулатты. 1997 жылы азияның Оңтүстік – Шығысында  басталған дағдарыс, 1998 жылы Ресейге  келіп жетті де, Қазақстанның  экономикасына кері әсерін тигізді.  Осылайша 1998жыл елдің ІЖӨ төмен  көрсеткіш көрсеткен, осы кезеңдегі  жалғыз жыл болды, ал 1999 ж ұлттық  валюта маңызды девольвацияға  ұшырады. 

1997 жылдан Қазақстанда ақша –  кредиттік методологияны жүзеге  асыру, дамыған елдердің стандарттарына  сәйкес, толық қалыптасты және  ҚХБ ресми мөлшерінің өзгерісін,  міндетті резервтен нормаларын  ашық рыноктағы операцияларды  және ішкі валюталық рынлктағы  интервенцияларды қосты. Инфляция  қарқынының төмендеуінің салдарына  сәйкес сыйлықтардың ресми мөлшері  төмендетілді – ломбардтық кредиттер  бойынша сыйлықтар мөлшері реқаржыландырудың  ресми мөлшері т.б

1998 жылы ақша – кредиттік  саясат әлемдік қаржы дағдарысы  жағдайында жүргізілді және осы  ақуалға тән қажеттіліктер көрініс  тапты. Сондықтан да Қазақстанның  қаржы секторын қорғау қатал  сипатқа ие болды. Соған қарамастан 1999 жылы ұлттық валютаның бағамының  еркін ағымы режимі қабылданды  және ол маңызды көлемде девольвацияланды. Бұл жағдайда ақша – кредиттік  саясаттың басты мақсаты инфляцияның  өсу қарқынын болдырмау болып  табылды. Бұдан банк, бұрынғыдай  екінші дәрежедегі банктердің  кредиттік белсенділігін арттыру  актуалды мәселе болып қала  берді, соған байланысты ҚҰБ  жыл бойына қайтақаржылау мөлшерін, бұл көрсеткіш кейіннен қаржы  ақуалы толық тұрақтанды 14 пайызға  азайды. [ 37,22-23-б.]

3. Мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру  және экономиканың қуатты  жекеменшік  бизнеспен араласқан типін құру  сияқты процесстердің негізгі  бөлігінің аяқталынуы. Жүзеге асырылған  институтционалды қайта құрулардың  негізінде рыноктық және өндірістік  инфраструктура компанияларының  кең көлемдегі ортасы қалыптасты, ұсақ және орта бизнес белсенді  түрде дамыды. Қызмет көрсету  саласының тез өсуімен ел эконмикасы  құрылымындағы диспронорция реттелді.

4. Мемлекеттің қаржы саласындағы  барлық негізгі бағыттарда орнықты  тұрақтылыққа қол жеткізілді; мемлекеттік  қаржылар облысында, ұлттық валюта  бағамында, банктік жүйенің орнықтылығы  мен ливидтылығында, ҚҰБ алтын  валюталық резервтерінде, инфляция  динамикасында, ақша рыногында  және мемлекеттік бағалы қағаздар  рыногындағы пайыздық мөлшерлерінде.  Қаржы тұрақтануы тұрғындардың  бос қаржыларының маңызды көлемін  айналымға түсіруге және экономиканың  нақты секторын банкілердің көлемді  түрде кредиттеуінің өсіруіне  мүмкіндік берді. 1998 жылдан 2002 жылға  дейін тұрғындардың банктердегі  салымдары 10 сеге өсті. [ 38, 54-б] 

5. Эконмикада инвестициялық - өндірістік  процестердің белсенді әрекет  етуі. 90 жылдардың соңына қарай  ЖІӨ динамикасы көлемінде, өнеркәсіп  өндірісінде, инвесттициялық қызметте, және бірқатар басқа да маңызды  көрсеткіштерде үлкен көлемдегі  прогресс байқалады. Экономиканың  барлық салаларында - өнеркәсіпте,  ауыл шаруашылығында, транспорт  және байланыста, саудада және  т.б даму процессінің жүзеге  асырылуы республиканың комплексті  және жүйелі даму сипатын дәлелдейді.

6. Нақты құрылымдық қайта құруларға  жүйелі түрде бейімделуі. Рыноктық  институттар және шаруашылық  механизмдерін қалыптасыру облысында  бірқатар нақты қадамдардың жасалынуы  нәтижесінде Қазақстан экономиканы  реформалау қарқыны бойынша ТМД  елдерінің басым көпшіліген басып  озып кетті. Атап айтқанда Қазақстан  ТМД елдері арасында мынадай  іс – шараларды алғашқы болып  енгізді: зейнетақы реформасы,  банк салымдарын кепілдеу жүйесі, ҚҰБ линиясы бойынша Дүниежүзілік банктегі қарызды мерзімінен бұрын жабу, Ұлттық қорды қалыптасыру, ұлттық валятаның девальвациялануының салдарынан орын алған банктердің салушлар мен зейнетақы қорларының бағамдық шығындарының орын толтыратын мемлекеттік компенсация, авто иелерінің міндетті сақтандыру жауапкершілігі т.б. Қазақстан ТМД елдері ішінде инвестиция тарту көлемі жағынан сөзсіз лидерлік жағдайға көтерілді. Мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржыны басқаруда бүгінгі заманғы оптимизация әдістерін белсенді түрде қолдануда:

шетелдік рыноктарға құнды қағаздарды шығару, қайта сақтандыру т.б іс –  шаралар.

Тәуелсіз Қазақстанның 10 жыл ішінде жүргізген экономикалық реформасынан қортындылайтын болсақ, жалпы нәтижелері республика алдында тұрған күрделі  міндеттердің табысты атқара алғандығын дәлелдейді. Жүргізілген көлемді  қайта құрулардың нәтижесінде негізінен  шаруашылық жүйе реформаланды, либералды  ашық рыноктық экономика принциптеріне  негізделген экономикалық қатынастар жүйесі қалыптасты, рынок стандарттарына  және ұлттық экономикалық орта ерекшеліктеріне  сәйкес комплексті басқару жүйесі құрылды  және әрі қарау даму үстінде.  

ІІ-тарау. Егеменді Қазақстанның әлеуметтік дамуы

2. 1. Халықтың тұрмыс жағдайын, әл-ауқатын көтерудегі проблемалар  және олардың шешілуі

Тәуелсіз Қазақстан егеменді ел болғаннан кейінгі алдына қойған басты мақсатының бірі–адамдардың  жақсы тұрмысын іс жүзінде қамтамасыз ететін қоғам орнату. Осы орайда әрбір адамға кәсіпкерлік еркіндік пен мүмкіндік туғызып, жоғары әлеуметтік сәртебеге жетуін қамтамасыз ету, экономиканың өсуі мен тұрақтануына және оның дүниежүзілік шаруашылық байланыстарына, интеграциялануына орай еңбек табыстарын, зейнетақыны және жәрдемақыны арттыру бүгінгі күннің қажеттілігінен туындап отыр.

Әлеуметтік салалада егемендікке  жеткеніміздің басты көрсеткіштері: ұлттық байлықтың көбеюі, халықтық тұрмыс – тіршілігі дүние жүзіндегі  озық дамыған елдермен арамыздағы артта  ақлушылық пен алшақтықты азайту, яғни  технологиялық дамудағы және тұрмыс жағдайы деңгейіндегі айырмашылықты  қысқарту. Бұл мақсатты жүзеге асыру  ұлттың әлеуметтік қабілетіне байланысты. Оған құндлықтар жүйесі, оқу – білім, кәсіби шеберлік, білім – ғылым  базасының деңгейі, ұлттық нарықтық қатынас, қоғамдық институттардың даму дәрежесі және т.б жатады.

Алайда қоғамдық қатынастардың  өзгеруімен және нарықтық экономикаға  көшумен байланысты ХХғ 90-шы жылдары  жақсы өмір сүру халықтың көпшілігінің көзінен бұл–бұл ұшты, оның тұрмыс жағдайы жыл сайын төмендеп отырды. Еліміздің экономикасының құлдырауымен байланысты еңбекақы, зейнетақы, жәрдемақы  бұл жылдары тиісінше дәрежеде өспей, тауарларды ырықтандыру деңгейінен ондаған есе артта қалып қойды. Халықтың материалдық тұрмыстық  жағдайының үнемі нашарлауы, баға мен  ақшаның құнсыздану жылдамдығының  өсуі адамдардың болашаққа деген  сенімсіздігін, моральдық–психологиялық  дағдарысқа ұрынуын күшейтті, рухани жүдеулік өрбіді.

Еліміздің барлық аймақтарында өндірістің құлдырауы және соған байланысты халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі  демографиялық жағдайға әсерін тигізді. Мұны бала туу мен өлім – жітімнің, сондай – ақ , халықтың республикадан  тыс жерлерге көшшіп кетуінің жай  – күйін сипаттайтын көрсеткіштерден  анық байқауға болады. Мәселен, 1991-1995 жылдар аралығындаәр мың тұрғынға шаққанда бала туу деңгейі 21,0 адамнан 16,6 адамға дейін азайды. Сонымен қатар басқа  жақтарға, соның ішінде Израильге, Германияға, АҚШ–қа , Ресейге т.б жерлерге қоныс  аударушылар көбейді. Олардың саны: 1992 жылы–352 мың, 1993 жылы– 333 мың, 1994 жылы–542 мың, 1995 жылы–423 мың, 1996 жылы–229,4 мың, 1997 жылы–229,4 мың, 1998 жылы–243,6 мың, 1999 жылы–162 мың, 2000 жылы–156,8 мың, 2001 жылы–143,6 мың  болды. [9,216-б.] Осы себептермен байланысты халықтың саны жылдан – жылға қысқарды. Егер 1992 жылы Қазақстанда – 17 млн  халық болса, 1993 жылы – 16 млн.871 мың, 1995 жылы – 16 млн. 539 мың, 1996 жылы – 16 млн. 41мың, 1997 жылы – 15млн.860 мың, 1999 жылдың басында  14млн.951 мың, ал 2002ж. басында 14млн.820 мың  адам болған немесе 1992 жылмен салыстырғанда  республикада тұратын халықтың саны 2 млн.180 мың адамға қысқарған. Соңғы  кезде қалада тұратын халық көбейді, еліміздегі барлық халықтың 57 пайызы қалаларда, ал қалған 43 пайызы ауыл – селоларда тұрады. [сонда,217-б.]

Республика көлемінде 131 ұлт пен  ұлыстың өкілі тұрып жатыр. Бір  айрықша бөліп айта кететін жайт, қазақтар саны бірте – бірте басымдыққа ие болып келеді. Мәселен, ХХғ 60-шы жылдары  қазақтар елде тұратын халықтың үштн бірін қамтыса, 1997 жылдың басында  олар ерспублика халқының тең жарымын  құрады. 1999 жылдың басындағы халық  санағы деректері бойынша қазақтардың  саны 8,2 млн адамға жетіп, жалпы халықтың 53,4 пайызын қамтыған.

Экономикалық реформалар процесі  иереңдеп, еңбек рыногіндегі жағдай неғұрлым шапшаң шиеленіскен сайын  халықты жұмыспен қамту проблемасы күрделенді. Адамдардың еркін еңбек  етуге және қалаған мамандығын таңдап алуына деген құқықтары сөз жүзінде  қалды. Нәтижесінде 1991 жылдан бастап республикада жұмыссыздық басталды. Бұған басқа  елдерден жұмыскерлер алып келуінің де кері әсері тиді. Оны төмендері  деректерден көрсетеді: [9,145-б. және 10,66-б.]

8-кесте

Еңбек рыногінің негізгі  көрсеткіштерінің өзгеру барысы

Кестеде көрсетілгендей, 1991 жылы жұмыс  сұрап келгендер саны 185 мың адам болса, 1996 жылы оның саны 562 мың адамға жеткен, толық жұмыссыз деп саналғаны  – 1991 жылы 44 мың адам болса, 1996 жылы – 391,7 мың, жыл ішіндегі жұмыссыздар  пайыз есебімен 1991 жылы – 0,05 болса, 1996  жылы бұл көрсеткіш 5,6 пайызға  жеткен, ал 2002 жылы жұмыссыздар саны жалпы еңбекке жарамды халықтың 8,1 пайызын қамтыған. Бұған қоса көзге  көрінбейтін жұмыссыздық тағы бар, бірақ ол көп жағдайда дәл есепке алынбайды. Ресми деректерге қарағанда уақытша жұмыс істемейтін адамдар негізінен кәсіпорындардың жиі тоқтауына байланысты орын алған. Қазақстандағы ауылда тұратын халықтың әлеуметтік жағдайы Одақ кезінде де басқа республикалар мен, экономикалық аудандармен салыстырғанда кейін қалып келгені белгілі. Оның үстіне біздің ауыл шаруашылығының үлес салмағы үлкен, тұрғындардың көп бөлігі ауылдық жерде тұрады. Осыған қарамастан дағдарыс алдымен ауылдағы халыққа қаттырақ тиді. Мұның себептері де бар. әуелі ауыл шаруашылығы өнімдері мен өнеркәсіп және басқа да салалар өнімдерінің бағасы арасында үлкен алшақтық туды. Тепе – теңдіктен өте алыс баға алшақтығы ауыл шаруашылығын қатты күйзеліске әкеліп соқтырды. Оған колхоздар мен кеңшарларда тез арада жекешелендіру науқаны қосылды. Көптеген бұрынғы кеңшарларда жыл бойы еңбек ететін 600-800 адамның үштен бірі, кей жерде жартысы жұмыссыз қалды. Жастар лек – легімен жұмыс іздеп қалаға ағылды. Қалаға келгенде де олар қарық болған жоқ. Не баспана, не дайын жұмыс пен табыс жоқ, сенделіп жүріп азын – аулақ саудамен, рэкетпен, ұрлық – қарлықпен шұғылданып, мыңдаған қазақ жастары қылмыскерлер қатарын толтырды.

Сондықтан бүгінгі ауыл жастарының болашағы бұлыңғыр екенін жан –  жақты ескеріп, оларды қаладан кетіп  жатқан басқа ұлттардың жұмыс  орнына орналастыру шаралары жүргізілді. Осымен байланысты Елбасы Н.Назарбаев 2002 жылы Ақтау қаласында республика жастарының конгресінде сөйлеген сөзінде  болып жатқан қиындықтарды жеңе білуге, аянбай еңбек етуге, ең бастысы болашақ  қоғамның жақсы азаматы болу үшін тиянақты білім алуға шақырды.

Егемен мемлекеттің әлеуметтік саладағы жүзеге асыратын істерінің  бірі – еңбек ақыны жолға қою, өнімді еңбек еткен адамның жалақысын  үнемі өсіріп отыру. Ол саудамен, алып – сатарлықпен шұғылданатын адамнан  кем таппауы керек. Бірақ іс жүзінде  бұл аса маңызды мәселе ХХғ. 90-шы жылдары өзінің шешуін таппады, әсіресе, мемлекеттік бюджеттің қарауындағы  халыққа білім беру, денсаулық  сақтау, жоғары оқу орындарының оқытушылары, мәдениет пен ғылым саласының  қызметкерлерінің алатын жалақысы өте  төмен деңгейде қалып қойды. Жалақыны бетімен жіберу үкіметтің реформа  жасаудағы қателіктерінің бірі болды. Елдің көбі әліде болса жұмысты  аз істеп, ақшаны көп алғысы келеді. Халық шаруашылығы жетекші салаларының  жұмысшылары мен қызметкерлері  мемелкеттік бюджетте тиісті ақшаның  болмауы себепті жалақыларын  бірнеше ай бойы ала алмайтын халгежетті. Міне, осының салдарынан шахтерлердің, мектеп мұғалімдерінің, дәрігерлердің  ереуілге шығуы жиілей түсті. [53,400-б.]