1991 – 2001 жылдардағы Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық дамуының көрінісі

Өзінің бүкіл кемшіліктеріне қарамастан іс жүзінде аяқталған  жекешелендіру процесі нақты  бәсекелестік үшін базалық жағдайларды  құруға жеткізді. Қазіргі кезде республика өнеркәсіп өнімінің 85 процентке  жуық көлемі жекеменшік секторда өндіріледі.

Нарықтық реформаға көшудегі жіберілген тағы бір қате — ол үкімет басшыларының елдің экономист ғалымдарына  сенбеуі.Олардың білетіні Батыстың дамыған, қалыптасқан нарықтық экономикасы  еді. Оған қоса ТМД елдерінде экономикалық дағдарыс капиталистік қоғамға тән  классикалық артық өндіру дағдарысы  емес, жетіспеушілік дағдарысы болатын. Екіншіден, ол елдерде ертеден тауар  өндірісі, тауарлық қатынастар толық  қалыптасқан. Ал бізде бұлар болған жоқ. Үшіншідең, ТМД елдерінде социалистік  экономикадан нарықтық экономикаға  көшу тез қарқын алды. Сондықтан  шетел экономистерінің кеңесі тиісті нәтижесін бермей, аяқсыз қалды.

Қазақстан үкіметі осыдан кейін 1996-1998 жылдарға арналған жаңа бағдарлама кабылдады. Онда реформаның ең күрделі деген мәселелерін шешу маңызды орын алды. Алайда, бағдарламада көзделген жекешелендіруді аяқтау, бірыңғай холдингтік, шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау, ауыл шаруашылығында қосымша 30 мыңға жуық шаруа қожалықтары мен фермерлік шаруашылықтарды құру айтарлықтай нәтижелер берген жоқ.

Қоғам айқын мақсаттар  мен оларға қол жеткізу жолдары  баяндалған стратегиялық бағдарламалық  құжатқа мұқтаж болатын. Олар "Қазақстан - 2030" ел дамуының Стратегиясында тұжырымдалды.

1997 жылдың қазан айында Президент  Н.Ә.Назарбаев республика халқына  "Қазақстан — 2030" деген атпен  жолдау қабылдап, онда еліміздегі  дағдарыстан шығудың және жүріп  жатқан реформаларды аяқтаудың,  сондай-ақ алдыңғы қатарлы мемлекеттердің  қатарына қосылудың,   немесе   "Қазақстан барысын" қалыптастырудың  жаңа бағдарламасын ұсынды. Бағдарламада   еліміздің   саяси,   әлеуметтік-экономикалық  дамуының жақын арадағы және  стратегиялық ұзақ мерзімдегі  даму жолдары мен мүмкіндіктері  жан-жақты көрсетілді Онда елдің ішкі және сыртқы   саясатындағы мүмкіндіктерді   барынша пайдалана отырып,   мемлекеттің дамуындағы ұзақ мерзімді жеті басымдықты іске асыру көзделген.

Олар: 1) ұлттық қауіпсіздікті сақтау; 2) ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуын нығайту; 3) нарықтық қатынастар негізінде экономикалық өсу; 4) Қазақстан  азаматтарының денсаулығы, білімі мен  әл-ауқатын көтеру; 5) энергетика ресурстарын  жете пайдалану; 6) инфрақұрылым, көлік  және байланысты дамыту: 7) демократиялық  кәсіби мемлекетті құру. Тек осы  аса маңызды шараларды іске асырғанда  ғана Қазақстан халқының өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы  мүмкін екендігіне сенім білдірілді.

"Қазақстан — 2030" бағдарламасының  талаптарына орай соңғы жылдары  еліміздің егемендігі мен тәуелсіздігін  нығайту, әлемдік стандарттарға  сай түзілген заңнамалық-құқықтық  базаны жетілдіру жөнінде орасан  зор жұмыстар жүргізілді. Атап  айтқанда, биліктің, сот және қүқық  қорғау органдарын қоса алғанда,  оның барлық тармақтарының құрылымы  мен қызметінің қағидаттары едәуір  жетілдірілді. Сондай-ақ демократия мен азаматтық қоғам институттары даму жолына түсті.

Қазақстан геосаяси кеңістікте әлемдік қоғамдастықтың тең құқылы мүшесі ретінде лайықты орын алды. Қалыпасқан әріптестік саяси және экономикалық қатынастар мемлекетімізді барлық дүние жүзі елдерімен байланыстыруға мүмкіндік берді. Қазақстан жетекші халықаралық ұйымдарда, соның ішінде, БҰҰ-да белсенді жұмыс жүргізіп, антиядролық қозғалысқа, жаппай қарусыздануға, бітімгершілік және терроризмге қарсы күрес ісіне лайықты үлесін қосып келеді. "Қазақстан - 2030"   стратегиясында  көрсетілгендей, әсіресе, соңғы жылдары республикада тұрақты экономикалық өрлеу, өндіріс ауқымының өсуі байқалып отыр. Тек 2000-2002 жылдары жалпы ішкі өнімнің жиынтық өсімі 35,5 пайызды құрады. Сауатты макроэкономикалық саясат еліміздің халықаралық беделін едәуір көтеруге жағдай жасады. Қазақстан бұл жылдары ТМД елдерінің арасында жан басына шаққанда шетелдік инвестициялар тарту жөнінен іс-шаралар бастады. Шетелдік инвесторларды, соның ішінде әлемдегі аса ірі компанияларды да тарту мынадай бірқатар маңызды міндетгерді шешіп берді:

Ауқымды инвестицияларды тарту жөніндегі, олардың көлемі 1993 жылдан 2003 жылға дейінгі кезенде 25,8 миллиард долларды кұрады, жан басына шаққанда Қазақстан ТМД-да 1-ші орынды алады.

Әлемдік деңгейдегі менеджмент қызметі құлдырау жағдайында болған аса ірі кәсіпорындарды қысқа мерзімде қайта өркендетуге мүмкіндік берді.

Әлемдік рынокқа шығу және әлемдік шаруашьшық байланысқа белсенді кіріту қамтамасыз етілді. (Н.Назарбаев. Жаңа кезең - жаңа экономика. — Егемен Қазақстан, желтоқсан 2004).

Осының нәтижесінде республика экономикасының барлық дерлік салаларында, әсіресе, ауыл шаруашылығында, сауда мен қызмет көрсету саласында жеке меншік секторы басым бола түсті. Нарықтық экономиканың жетекші бір факторы мемлекеттік емес сектор үлесін ұлғайту болып табылады. Мысалы, статистика мәліметтері бойынша, 2004 жылдың I жартыжылдығына тіркелген 194,8 мың заңды тұлғаның 192,7 мындайы жеке меншік секторға келеді. Бұл жалпы санның 98%-і, өндеу саласында бұл үлес — 98%-ті; ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығында 97,5%-ті құрайды.

Көптеген экономикалық процестердің нақты қатысушысы жеке меншік иесі болып отыр. Оның мүмкін болатын барлық әлеуметтік формалар мен нарықтық қатынас салаларына кеңінен қатысуы айрықша нарықтық мінез-құлық қалыптастырды. Әсіресе шағын кәсіпкерліктің дамуын атап көрсетуге тұрарлық.

"Казақстан — 2030" бағдарламасын жүзеге асыру барысында тәуелсіз еліміздің басты табыстары мен жетістіктері мемлекеттің қауіпсіздігін нығайту және экономикалық өрлеу болды. Бұл барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуіне, әл-ауқатының артуына кең өріс ашты.

Сонымен, қорыта келгенде, жер жүзіндегі қазіргі 182 елдің 15 мемлекеті нарықгың қарқынды даму жолын игерген, 156 ел — нарықтық даму жолына түскен (соның бірі - Казақстан), тек 11 ел ғана - нарықтық қатынасқа әлі кірмеген. Әлемдік экономиканың заңдары мен талаптарына сай біз де елімізде нарықтық (кәсіпкерлік) қоғам құрып жатырмыз. Экономикалық, өндірістік қатынастар жүйесін түбегейлі өзгерту жөніндегі реформаның ең маңызды кезеңінің басты міндеттері шешілді. Экономиканы түпкілікті реформалауға бағыт ұстап, біз қысқа мерзімнің ішінде нарықгық реформаларды жүргізе білдік, тиісті заңнамамызды жасауға қол жеткіздік. Біз ойдағыдай жұмыс істеп жатқан нарық экономикасын құрдық. Бүгінгі таңда Қазақстанда нақтылы жұмыс істеп тұрған нарықтық экономика бар.

 

 

1.2. Экономикалық реформалар және олардың нәтежиелері

Қазақстан Республикасында экономикалық реформалар КСРО – дағы экономиканы  либералды реформалау шеңберінде ХХ ғ. 80- ші жылдарының соңында (1988 ж) басталды. Алайда олар КСРО – ның құлауына байланысты 1991 жылы үзіліп қалды.

Менің ойымша, шаруашылық  қызметтерін  либералдандыру, еңбек ұжымдарына жалға  беру арқылы кәсіпорындарды мемлекетсіздендіру, басқару жүйесін және жалпы одақтық  бағдарлама шеңберінде материалдық  – техникалық жағынан қамтамасыз етуді орталықтандыру сол кезеңнің өзінде республикаралық шаруашылық байланыстарды бұзуды, КСРО халықшаруашылығының  коперативтік салаларындағы әр түрлі  өндірістік технологиялық байланыстар  арасындағы келісімдік – құқықтық қатынастарды бұзды.

Жалпы одақтық реформалар өндірістің құлдырауына, өндірістік – техникалық мақсаттағы өнімдер мен тұтыну тауарларының дефецитінің ушығуына, инфляцияның  өсуіне және ақша – кредиттік жүйенің  дағдарысына алып келді де, бұл  жағдай барлық одақтас республикалардың, оның ішінде Қазақстанның да эконмикасында  көрініс тапты.

КСРО мемлекеттік ститистикалық  комитетінің мәліметіне қарағанда, 1990 жыл 1989 жылмен салыстырғанда бүкіл  ел бойынша жалпы қоғамдық табыс  екі пайызды (ұлттық табыс 3,6 пайызды) өнеркәсіптік өндіріс – 1,1 пайыз, ауылшаруашылық өнімі – 2,8 пайыз (44,40-б.) төмендеген. Қазақстанда да жағдай сондай болды, оның ішінде ұлттық табыс 1990 жылы 1989 жылмен салыстырғанда 0,9 пайызға кеміді.

 

 

 

1-кесте

1989-1991 жж Қазақстан республикасындағы  әлеуметтік экономикалық негізгі  көрсеткіштерінің индексі ( алдыңғы  жылдармен салыстырғанда пайыздық  түрде)

 

	1989	1990	1991
Өндірілген ұлттық кіріс	99,9	99,1	89,7
Өнеркәсіп өнімдері	102,5	99,2	99,1
Ауыл шаруашылық өнімдері	92,7	106,8	77,4
Капиталдың салынуы	104,0	97,0	105,0

Деректер: автордың өзі [29,12-б.] негізінде құрастырған

 

1991 жылы Қазақстан экономикасы  КСРО – ның экономикасымен  үйлесімді дамыды, яғни құлдырау  жалғаса түсті. 

Егеменді Қазақстан Республикасындағы  эконмикалық қайта – құрулар 1992 жылдан басталды. Олар кезең –  кезеңімен жүргізілді.

Реформалардың алғашқы кезеңі – 1992-1993 жж қамтыды, яғни Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланған уаықттан бастап өз валютасын  енгізгенге дейінгі аралықта. Осы  жылдардағы елдің экономикасы Ресей  федерациясындағы экономикалық және саяси  өзгерістерге толық тәуелді болды. Реформалар өзінің жартылайлығымен, шешімдер мен әрекеттердің қарама – қайшылылығымен, ақша – кредиттік және бюджеттік  саясаттың жүйесіздімен сипатталынды. [19,17-б.]

Бұл кезеңдегі Қазақстанның экономикалық дамуының өзгешілігі 1990 – 1991 жж құрылымдық дағдарыстан жүйелі әлеуметтік –  экономикалық дағдарысқа өтуінен болып  табылады. Осы жағдайды бірқатар авторлар тарнформациялық деп әділ атаған еді. (44, 46-б.) Ол өзінің бұрын соңды  болмаған дәрежедегі тереңдігімен және қамту көлемінің кеңдігімен ерекшеленді.

 

2-кесте

Қазақста Республикасының 1992-1994 жылдардағы негізгі макроэкономикалық  көрсеткіштер динамикасы (1991жылмен салыстырғанда  пайызбен)

 

Көрсеткіштер	1992	1993	1994
Жалпы Ішкі Өнім (ЖІӨ)	-5,3	-14,0	-24,8
Өнеркәсіп өнімдерінің жалпы көлемі	-14.0	-27,0	-47,0
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімдері (барлық категориядағы шаруашылықтар)	29,0	20,0	-5,0
Негізгі капиталға салынған капитал (қаржыландырудың барлық қорларына)	-47,0	68,0	-73,0
Тұтыну бағаларының индексі	-16,1	284	5615
Бөлшектік тауарайналым (өткізудің  барлық каналдары)	-33,0	-44,0	-72,0
Экспорт	-65,0	-67,0	-67,0
Импорт	-66,0	-72,0	-74,0

Деректер: (45, 11,18,22,25,33,45,63,64-беттер)

Энерготасымалдаушылардың бағасы нақты белгіленіп қойылған уаықтта, 1992 жылдың қаңтарында басталған бағаларды  либеризациялау процессі 1994 жылдың соңына дейін созылды да, бұл жағдай эконмиканың  барлық салаларында, әсіресе сыртқы экономикалық қатынастарда реформаларды жүзеге асыруға кедергі болды.

Бағаның еркін қалыптасуына мүмкіндік  бермей сыртқы сауданы либерализациялау республикадан сыртқа аса маңызды  шикізат түрлерін, көбіне республикалық  тұтынуға зиянын тигізе отырып, шығаруына  жағдай жасады. Себебі әлемдік бағалар  ішкі белгіленген бағадан 2-3 есеге  жоғары еді. Нәтижесінде барлық бұрынғы  мемлекеттік – серіктер Қазақстандық «стратегиялық» тауарлардың жолына ішкі барьерлер (квоталар, лицензиялар, кедендік тарифтер) қоя бастады. Оған қарамастан шетке ондай тауарларды шығару өсе берді, ал валюталық түсімдер шетелдік банклерде қалып қойды.

Қазақстанда, экспорттық шектеу көбіне тарифтік емес сипатта жүрді. Елдің  сыртқы сауда саясатында іс жүзінде  импорттық пошлиналар болмады. Орталықтық – экспорттық жүйеден рынокқа  өту кезеңінде экспорттық  - импорттық  және төлемдік операцияларды дұрыс  бақылау жалға қойылмай отырған  уақытта, аса қажетті іс – шара болып табылатын – лицензиялау  және квоталау жүйелі қолданылды.

Бұл кезеңде сыртқы сауда операциялары гиперинфляция және республикаралық  қамысздандыру саласы бойынша есеп айрылысу жүйесі жұмыс істемей тұрған уақыт жағдайында жүргізілді. Бартерлік  операциялар кеңінен қолданылды, мұнда көбіне олар эквиваленттік  емес айырбас сипатында болды.

Басқа түрлі өнімдердің (қызмет) бағасы еркін болып тұрған және рубльдің бағасы үнемі төмендеп отырған жағдайға энерготасымалдаушылардың  бағасын  либериалдандыру мәселесінің шешілмеуі, электр энегергиясын, мұнайды өндіретін  және өңдейтін кәсіпорындардың рентабельділігін қамтамасыз ету мақсатында осы өнімдердің бағасын үнемі өсіріп отыру (жылына 3-4 рет) қажеттілігін туындатты. Бұл  өз кезеңінде тұтынушылардың өз тауарлары  мен қызмет түрлерінің бағаларын  көтеруге алып келді.

Ең соңында, энерготасымалдаушылардың баға өсімінің, жаңа шыңы туындады да, ол спираль тәрізді баға реакциясын соңынан ертті. Мұнда «бағаларды теңестіру» процессі үздіксіз жүрді  де, ол Қазақстан экономикасын бұрын  болып көрмеген инфляция қарқынына  душар етті. Бұл жағдайды төмендегі  кестеден байқау қиын емес.

    3-кесте

1991-1997 жылдар аралығындағы  баға динамикасы (алдыңғы жылдармен  салыстырғанда пайызбен)