Неміс классикалық философиясы

≪Шындыктьщ бэр! акылга сиымды, акылга сиымдынын 6dpi шындык≫.

Л лимытлы к ж м  и артамсыраык философия Нем1с  кялссикилыц фиаоаофиясы

Гт*ль философпясыпым кайнарлары ж  л к ыкнали

 

10.4.Фихтенщ субъектнвт1 идеализм!

Идея — адам санасынан тыс  жэне оган тэуелсй т!ршшк етед! деп  санайтын

объектикп идеалистерден (Гегель, т.б.) езгеше, субъективт! идеалистердш пшршше:

1. Tipinuincre бар нэрсе б!реу-ак, ол  — идея;

2. идея тек адам санасында  TipminiK етедц ягни. адам санасы - о  дан тыскары ештене

TipminiK етпейтш 6ip гана реалдылык.

Субъективт! идеалистердщ кернекп  екщдер! - Беркли,

Юм,

Фихте.

Джордж Беркли (1685-1753) - агылшын философы, субъективт! идеалист.

262

Д.Беркли философиясыньщ басты идеялары:

1. материя - жалган угым;

2. жеке заттар мен жеке сез1м  деген бар, ал 6ipreicri материя деген  - жок;

3. материализм - философиядагы тыгырыкка  Т1рейпн багьхг, материалистер cздер1

материя деп атайтын жеке заттардьщ  идеяга Караганда 6ipimni екенш дэлелдей

алмайды;

4. Kepicimne, идеяньщ 6ipiHinuririH дэлелдей  одай — Жаратушы К^удай санасында

алдымен дуниенщ ол жаратпак болтан yjirici жасалганы сиякты, 6ip запы жасар

алдында адам ойында со л заттьщ yjirici, бейнес1 туады;

5. адам санасы — бар екеш  анык жалгыз реалдылык;

6. адам жэне оныц санасынын  ел1м1мен 6ipre барлыгы да жойылады.

7. идея - элде ненщ бейнеа емес, дербес субстрат, ал дуние - идеяга  непзделеда;

8. идеяньщ 6ipiHHii екенше басты  дэлел - Кудайдын болуы. Кудай  мэцп жзне

жойылмаиды, ал оныц жараткандары, дуние, элем - тураксыз, нэзж, озгермел1

жэне толыгымен Оган багынышты.

Дэвид Юм (1711-1776) - агылшын философы, субъективт1 идеалист мынадай

кезкарастарды устанды:

1. болмыс пен рух катынасы  мэселеа шешшмейда;

2. ядям санасы идеяларга бешм;

3. адамнын 03i де шогырландьфылган (концентрированная) идея, адамныц  бар OMipi -

онын идеал ды куппнщ (бшм, сез1м, тэж^рибе) ecy процеа;

4. взшщ идеал ды мэншсЬ (мысалы, тэрбиеаз, тэжipибeciз, кундылыктар  жуйестсаз)

адам дуниеш толык, вз децгейшде  кабылдай алмаган болар еда;

5. адам eici идеалды бастамадан турады:

≪сырткы тэж1рибе ≫ - бшм мен тэж1рибе;

≪inuci тэж1рибе ≫ - аффекгшер, сез1мдер.

6. аффекгшер, сез1мдер. - адам ом1рщде  де, тарих барысында да улкен  рол аткарады.

Субьективт! идеализмге айрыкша улес ко скан философ - немю классикалык

философиясыньщ OKUii, Берлин университетшщ  профессоры Иоганн Готлиб Фихте

(1762-1814) болды.

Фихте оз философиясыньщ озеки угымы ≪Мен - концепцияны≫ тужырымдады.

≪Мен - концепцияны≫ негвдеуге итермелеген себеп - Кант философиясындагы

кайшылыктар. Кант философиясындагы басты кайшылык - оньщ философия  лык

жуйесшщ танушы субъект (адам) пен  танылмайтын дуние ( ≪езшхцк зат≫) болыи 2 -ге

бол1ну1 деп санады Фихте. Мундай болМс  философияньщ басты м1ндеп - болмыс пен

ойлауды 6ipiicripy мшдетш орындауга деген  умin i жояды.

Фихте оз у стазы Канг творчествосьш  былайша дамытгы:

1. акыл тани алмайтьш сырткы  дуниеш - ≪ о з щ щ к зат≫ идеясын теркггед!;

2. адамдагы субьективт1 ≪Мецщ≫ букш дуниеш камтып турган жалгыз

реалдылык деп жариялады.Ол болмысты субьективн ойлардьщ imrne, ягни

субьектп (адамды) объекпге ауыстыру аркылы болмыс пен ойлауды 6ipiicripfli);

3 дуниедеп, айналадагы тсрпилж  - тек субектшш ≪Мен≫ шпнде журш жатыр деп

сандды;

4. ойлаудан, ≪Меннен≫ тыс, дербес, оз бетшше т!ршшйс ететш дуние жок;

5 ≪мен≫ - адам санасы гана емес, ол — козгалыс, жаратушы куш, коршаган дуние

сиып турган орын, жогаргы субстанция (Декарт пен Спиноза философиясындагы

жогаргы субстанция - К^дай аналогиясы).

Фихтенщ ≪MeHi≫ - коршаган дуниемен курдел1 катынаста Ол катынасты Фихте

≪тезис — антитезис — синтез диалектикалык схема бойьшша былай сипаттайды:

1. Абсолютп мен деп озш тусшед! (≪Мен≫ дегешм!з - мен);

263

2. Абсолютп ≪Мен≫ - ≪Мен- емесп≫ - сырткы, шын дуниеш (антитезисп) жасанды;

3. Абсолютп ≪Мен≫ (жогаргы субстанциянын орны) 11шнде ≪Мен≫ (белсенда

бастама, субъект, адам санасы) жэне ≪Мен - емес≫ (пассивт1 басгама — коршаган

дуние) exeyi езара эрекеттеседо.

Жогаргы субстанция (орны).

≪Абсолютп Мен≫ - субьектшгп рух шзщдеп ≪Мен≫ (адам) жэне ≪Мен-емес≫

коршаган дуниенщ езара эрекеттесу nponeci былай журедг

1. практикалык (эрекетгесудщ непзп  Typi): ≪Мен-емеске≫ карай багытталган

козгалыс - ≪Мен≫ - ≪Мен-емесп≫ жаратады, аныктайды;

2. теорнялык (езара эрекетгесудщ  снрек болатын, эмпириялык, екшпи  Typi): ≪Мен-

еместен≫ ≪Менге≫ багытталган козгалыс - коршаган дуниедеп тэж!рибе,

акпараттыд ≪Менге≫ - накгы сан ага берхлу!.

Иоганн Фихте философиясы грек софнстикасынан, антикалык скептицизмнен

бастау альт, Юм, Беркли философиясында KepiHic тауьш, Кант философиясында ез

дамуыныц жогаргы шепне жеткен субъективп идеализмд! аяктады.

Фихте философиясынын езекп ойы - бастапкыда тусшцклз естшетш ≪Букш дуние -

Менмш≫ nucipi. Бутан уксас ой Юм философиясында да бар: ≪Букш дуние - менщ

сез1мдер1мнщ жиынтыгы≫.

Мундай пйарлерш айтылган куйшде кабылдауга болмайды. cйткеш олай ету

солипсизмге экелш TipereH бол ар едь  Солипсизм (латынньщ solis — жапгыз, ipse - мен

ез1м) - ≪мен бармын, дуние - жок, ал кершш, бар сиякты больш турган *пршшк — адам

тусше енетш бейнелерге уксас, мешц ез1мнщ сез1мдер1м тугызатын елестер, жалган

бейнелер, иллюзия≫ дсп санайтьш философиялык багьгг. Солипсиста ойды нeгiздey киын,

ейткеш оныц пайдасьша кызмет егетш  дэлел жок, ал карсы аргумент - ете  кеп.

Беркли де, Юм да солипсистiK позидияны  устанган жок Юмньщ жогарыда келпрген

nucipi ≪сырткы дуние 6i3re сез1мдер аркылы бершеш, ал онын езшщ шьш мэн1нде кандай

екеш беймэл1м≫ дегешп б]‘яд1ред1.

Фихте философиясында да дэл солай : оньщ тусшшлз кершген niicipi солипсиста

позицияны бшд1рмейдо.

Сонда оны калай тусшемЬ?

Былайша:

Оцпме - коршаган дуниешн ce3iMjepiMi3 аркылы кабылдянатыны туралы больш

отыр:

Дуниенщ бар екенш калай 6uzeMi3 жэне онын TipininiriHe нелнсген сешмдхмп?

вйткеш керемп, естшмз, сипай сезем!з, т. б.

Bi3 дуниеш кабылдауга ез1м1з дуниеде  бар болгандыктан кабшетпмйз.

 

Егер 6i3 TipmmiK етпесек, айналадагы екирден  эсерге беленш, дуни$ туралы бшмеген

болар едйс.

Демек, егер мен бар болсам, дуние  де (мен ушш) бар, ал мен жок болсам, дуние

де (мен у пин) жок.

Эрине, бул жерде ≪б1здщ бар-жогымыздан дуниеде епггене езгере коймас≫ деп

карсы niicip бщщру кисынды.

Иэ, взгере коймайды. BipaK басты ой баска:

- Дуниеде взш болмасам, дуние (оньщ гажап c3repicrepi, т.б.) маган неге керек?

- Дуниеде вз!м болмасам, дуние  мен ушш кызык, мэщц бола  ала ма?

- Дуниеде ез!м болмасам, ол дуниеде  меназ болып жаткан TipminiK мен ушш  келш-

KeTepi жок,маган 6spi6ip болады емес  пе?

- Мен болмайтьш, мен катыспайтын  дуние туралы айтудьщ кажеп  бар ма?

- Дуние TipminiK еткенмен, ол - мешйз болса, мен онда болмасам, оныц бар екешн

бишеймш, бшгш де келмейдь

Жэне, Kepicimne, вз!м бар болып, айналадагы еш'рдй, коршаган дуниеш керетш

болсам, дуние мен ушш бар. вйткеш дуниеш кабылдап турган мен бармьш.

Мен болмасам — (мен кабылдап турган) дуние де жок.

Баска емес, менщ TipminiriM айналаны магынага белеп, дуниеде мен болгандыкган,

ол (мен упнн) мэнге ие болады.

Философиядагы субьективтпс дэстур объект пен cy6beKrri карсы коймайды.

≪Дуние ез алдына тгршййк етеш, ал мен - ез бет1мше, арада - еткелс13 шекара бар да,

органикалык, ажьфамас байланыс —  жок≫ деп елестету - субъекгивт! философия уппн

мумкш емес ой.

Kepicimne, ≪коршаган дуние менщ оны кабылдауым аркылы TipminiK етедх.

Сондыктан мен кандай да 6ip нэрсеш керш турсам, дэл сол нэрсен! емес, езшнщ сол

нэрсе туралы кабылдауымды, езшнщ 6ip белшепм  болып табьшатын ез Мешмш керемш.

Элде 6ip адамдармен катьшаска енетш  болсам, оларды емес, ез ≪Мешмнщ≫ белшепн

—олар туралы ез TyciHiriMjii, кабылдауымды керемш. Жэне барлыгы осы лай жалгаса

бёред1. Осылайша, сырткы дуние мен  аркылы, маган байланысты, мен ymiH жэне менде

TipminiK етед1. Сондыкган да ≪букш дуние — бул ≪мен≫≫.

Юм, Канг, Фихте философиялары эркайсысыньщ езщдик ерекшелйсгер! бола тура,

бэри

≪объективт! реалдылык тек субъективт1 дуние аркылы гана т1рш1лш етедх, жэне

ездншше емес, тек субъект аркылы≫ деген пийрмен сезаз кел^сед]

Фихте философиясында карастырылатьш Keneci сурак — бос гандык мэселеск Фихте

тюршше, босгандык - жалпы кажетт1л1кке  ез ерю мен багыну. Адам зат тарихы —

бостандыкгьщ таралу, орныгу npoueci. Жалпы бостандыкгын нег!з: - баршаньщ жеке

менпикке ие болуы.

0MipiHiH сонында Фихте упщары субъективт1 идеализм позициясынан шектеул1

объективт1 идеализмге ойысты: адам санасынан  тыс объекгавп реалдыпыюы - жогары

рухты мойындай бастады.

BipaK мезгтс1з ажал (1814 жылы) философпгыц  ез концепциясьш ендеуше мумкшдйс

бермед!. Оньщ ≪Мен≫ - концепциясы аяксыз калып ез1 замандастарына (acipece

материал истерге) Tycmixci3 болып, Фихте  философиясыньщ кабылданбауына,

мойындалмауына карамастан, ≪Мен≫ - концепция дуниеш, оныц курылымын тусшу,

философиялык тургыдан саралауга  багыггалган бЁрегей кезкарас ретшде ой - тарихка

ецдь

265

Фихте фнлософиясы ныц юйпарлжри  ж≫н≪ ы кп али

 

10.5.Шеллини г фнлософиясы

Фридрих Вильгельм Йозеф Шеллинг (1775-1854) - бастахщыда Гегельдщ досы,

кешн келе оппонентше айналган немю классикалык философиясындагы объектив^

идеализм багытыньщ кернект! екш.

XIX гасырдьщ басындагы Германияньщ  философия лык элемшде Гегельге  дейш

улкен беделге айналган ойшыл.

XIX гасырдыц 2О-жыпдарындагы ашык  философиялык пшрсайыста Гегельден

жедшгеннен кейш жогалщан ыкпалын  Гегель ел1мшен сон оныд Берлин

универстетшдеп кафедрасын иеленгеннен  кейш де кайтара алмай вткен философ.

Шеллинг философиясыньщ басты максаты  — ≪абсолютп≫, ягни болмыс пен

ойлаудын бастауын угыну жэне туснодру.

0 з дамуында Шеллинг фнлософиясы  3 непзл кезецнен errri:

1. натурфилософия;

2. практикалык философия;

3. иррационализм

0з натурфилософиясында Шеллинг  табигатка объективп идеализм  тдогысынан

тусщщрме беред!. Осыган байланысты Шеллингпн табигат философиясыньщ мэт:

266

1. бутан дейшп табнгат тус1нд1рмелер1 (Фихтенщ ≪Мен-емес1≫, Спинозаньщ

субсганциясы) акикат емес, ейткеш oipimni жагдайда (субьектит идеалистер,

Фихте) табнгат адам санасьшан шыгарылады, ал одан баска концепцияларда

(Спинозаньщ теориялык субсганциясы, т.б.) табигатгьщ шектелген тусивдрмелерш

береди (ягнн философтар табигатты  кандай да 6ip шецберге ещцруге) тырысып

багады;

2. табнгат дегешм13 ≪абсолют≫ - бэрш камтып, ез бойына ещцрш, камтып жататьш

дуниенщ басгауы api басгапкы ce6e6i;

3. табигат - обьективт! мен субъективтшщ  бipлiri, мэцп акыл;

4. материя мен pyx — 6ip, олар  табигаттьщ Kacnerrepi, мэцп абсолют акылдыц  турл1

куйлерЦ

5. табигат жанды, тутас организм (Tipi жэне eni табигат, материя, электр, жарык, epic,

т.б. — барлыгы бхр);

6. табигаттагы полярлылык - оный  козгаушы купи (innci карама - карсылыктар  жэне

олардын езара эрекггесу npoueci - мысалы, магнит epicrepi, электрдщ плюс, минус

зарядтары, объективт1 мен субьективтт, т.б.).

Шеллингтщ практикалык философиясында тарих барысы, оньщ саяси-элеуметпк

сипаты, т.б. сдоактар карастырылады.

Абсолют

Табигат

(объект)

Траисценденталды

философия

Табигат <— рух

(объект) (субъект)

Барабарлык фнлософиясы

Натурфилософия

Табигат

(объект)

Рух

(субъект)

Барабарлык фнлософиясы

Шеллинг пшршше, адамзаттьщ басты  мэселеа жэне философиясыньщ нешп пэш  —

бостандык мэселест

Бостандыкка, еркйадкке умтылыс - адам жаратылысынан 6ipre бершген жэне тарихи

пронесли басты максаты болыл  табылады. Бостандык идеясын юке  толык асырганда

адам дар ≪екшип табигатты≫ - кукыктык курылымды жасайды. Одан dpi кдоыктык

курылым мемлекеттен мемлекетке таралуы  нэтижесшде букш адамзат букш элемдне

кукыктык курылымга жэне букшэлемдцк  кукыктык мемлекетгер федерациясына  айналуга

тшс.

Шеллингтщ практикалык философиясындагы келес! мацызды мэселе —жаттану.

Жаттану - бостандык идеясынын реалды ем1рмен туйюушен туатын, адам эрекетшщ

бастапкы максатына карама-карсы  нэтиже (мысалы, \лы француз революциясынын бшк

идеал дар ыньщ ощ айналдырылып, карама-карсы  рсалдыктьщ - эдшетЫздцске, зорлыкка

турленш, бостандыктьщ жаншылуы, б1реулердщ байыган уетше байып, келес1

бхреулердщ кедейлене Tycyi).

267

Шеллинг бостандык жэне жаттану  мэселелер! бойынша мынадай тршрымд  ар

жасады:

1. тарих барысы кедейсоктыктардан  турады, тарихты кездойсоктык билейдх;

2. тарихтагы кездейсок окигалар  да, адамнын максатгы эрекеттер1  де ешкш карсы

тура алмайтын катан кажетгшкке багынышты;

3. теория (адам ниетгерО мен тарих  (реадды емхр) кебше 6ip-6ipiHe карама-карсы

жэне екеушщ езара ортак enrreHeci де жок;

4. тарих паракгарында бостандык  пен эдшеттипк уыпн курес бурынгыдан  да ауыр

канау мен эдшетс13,щкке жетюзетш кезендер, жагдайлар жи! кездеседь

c M ip in iH соцында Шеллинг иррационализмге  - тарихта кисынды зандылык-тардын

болуын Tepicreyre жэне коршаган дуниеш т  у аш к а з хаос ретшде кабылдауга бет бурды.

 

 

10.6Людвиг Фейербах философиясы  - неміс классикалык

философиясыньщ СОНЫ

Л.Фейербах философиясы — иемгс  классикалык философиясыньщ соцы жэне

материализмге етудщ басы.

Людвиг Фейербах философиясы (1804-1872) - екшдер) Кант, Гегель Шеллинг

жэне Фихте болтан немгс классикалык  философиясыньщ аякталу кезещ, ал немгс  жэне

элемхик филосо фиядагы материалиста дэу1рдщ басгамасы болды.