Неміс классикалық философиясы

4. еезтмдер аркылы калыптасатын  тутас бейтайШ шын дуниемен  ортак ештецеЫ жок. ол

- сырткы дуниенщ акыл-сез’1мге  квршген eлeci гана;

5. акыл мен сезш мэнш емес. елесш гана кабылдайтын реалды  дуние ≪взшдак зат≫

болып табылады жэне eui6ip танылмайды;

6. адам акылы коршаган дуниедеп  заттар мен кубылыстардын - ≪езждж заттардын≫

бейнелерш гана кабылдай алады. б(рак  олардын itUKi мэнш — ешкашан:

Осылайша, дуниеш тан> процесшде  акыл ею кедерпге тап болады:

1. шеишмес щгк! кайшылыктар - антиномнялар тудыратын акылдын  ез*ндж 1шк]

кедерпсц

2. сырткы кедерп - ≪вдшдгк заттын≫ танылмайтын ш1Й мэш.

Крршаган дуниенщ - ≪63itmiK заттардын≫ бейнелерш кабылдайтын адам санасы,

Кант niidpiHnie, мынадай курылымнан турады:

1. сез1МД1К формалар;

2. пайымдау формалары:

3. акыл формалары.

Сезш — сананыц 6ipiHnri децгей1. Сез1мдш  формалар Fa уакыт пен кецгстис

жатады. Сез1мдер аркылы алынган мэл1метп сана уакыт пен кещспкте кабылдап,

жуйелейдк

Пайымдау — сананыц екшпи  децгейь Пайымдау формалары - к а  т е го р н я л а р  —

сол ар аркылы ≪координата жуйеЫнде≫ - кещстнс пен уакытга орналастырылган бастапкы

сез1мдерд1 жуйелеу ары карай  жалгасатьш барынша жалпы угымдар  сан, сапа, мумкщщк,

мумкш еместзк, кэжеттшк, т.б.).

Акыл - сананыц жогаргы децгеШ. Акыл формалары на аякталган жогары

идеялар жатады. Мысалы: К^дай идеясы; жан идеясы; дуние мэш идеясы; т.б.

Философия, Кант гшйршше осы жогары идеялар туралы гылым.

Канттыц философиядагы yneci - категориялар туралы гам болды (categ - грек

тшшен аударганда — высказывание). Категориялар - букш TipiuLniieri сипаттауга,

тус1цщруге болатын барынша жалпы  угымдар. Ягни, коршаган ортада осы  категорияга

енбейтш, осы белгшерге, сипаттарга ие емес заттар мен кубылыс жок.

Кант тужырымдаган категориялар саны 12 жэне оларды философ уш-уштен 4

класка болш жжтейш.

Ол кластар:

1. сан;

2. сапа;

3. катынас;

4. модальдылык.

Ягни. дуниедепшц бэр1 санга. с ап ага, катынаска, модальдьшыкка ие.

Категориялар:

1. сан -даралык, кегтк, тутастьпс

2. сапа — реалдылык, Tepicrey, шектеу;

3. катынас — субстанционалдык (присущность)  жэне акциденция (самостоятельность);

себеп пен салдар; езара эрекеттесу;

4. модальдылык - мумкнщйс пен  мумкшаздцк; мумкш еместж:

TipmuiiK пен бещфшшк; кажеттипк  пен кездейсокгык

Категориялар жуйесшщ iuiKi курылымы мынадай:

эр кластагы алдыцгы ею категориялар - осы кластыц карама-карсы касиеттершщ

сипаттамасы. ал ушшшшер! — олардыц  синтеза Мысалы, сан класындагы карама-кдрсы

сипаттар - б!рл1к жэне кеггпк, ал олардыц  синтез! — тутастык; сапа класында

реалдылык пен Tepicrey (бейреалдылык). олардыц  синтез! - шектеу. т.б.

Кант nifcipimue, букш пршшктщ барынша  жалпы сипаттары - категорнялар

аркылы пайым ез эрекетш icKe асырады: акыл бастапкы сез!мдер хаосын орын-орнына

койьш шыгады жэне соныц аркасында  жуйел! ой эрекетше мумюндж ашылады.

Ой эрекет! мен танымды icKe асыратын сана - ≪таза акьшмен≫ катар Кант

адамгершшк ретшде тусшшетш ≪практикалык акылды≫ беледк

≪Практнкалык акьшга сын≫ ецбепнде карастырылатын басты сэдэактар:

1. Мораль кандай болу керек?

2. Адамнын моральдык (адамгершшк) T9pTi6i деген не?

Осы сурактар бойынша Кант усынатын тужырымдар:

253

1. таза адамгершшк букш адам  зат мойындайтын, dp6ip адам взшця  ретшде

кабылдайтын, isfiniK - когамдык. сана;

2. таза адамгершиик пен шын  ем(р (эрекеттер, мудделер, ниеттер,  т.б.) арасында

терен кайшылыктар бар;

3. таза адамгершшкке жакын болу ymiH адам тэрпб! сырткы жагдайлардан  тэуелаз

болып, тек кана моральдык занга  багынуы тшс.

Кант ≪категориялык императив≫ деп атап, усынатын морапдык зан (≪Поступай

так, чтобы максима твоего поступка могла быть принципом всеобщего

законодательства≫) (категориялык императив) кднрп кезде былай тусшшедк

1. адам езшщ эрекеттер1 баскаларга  улп бол атын дай тэртш устану  ы пос;

2. адам баска адамга курал  ретшде емес, максат ретшде (ез1 сиякты  ой-санасы,

максат-ниет1 бар 6ipereft тулга деп) кдрауы кажет. •

Сын дэу!рщдеп езшщ yuiimni ютабында (≪Ойлау кдбшетш сынау≫) Кант жалпы

максаттылык идеясын тужырымдады:

1. эстетикадагы максаттылык (адамга  ем1р, мэдениет саласында дурыс  пайдалану

уш!н бершген касиеттер бар);

2. табигаттагы максаттылык (табигаттыц  барлык саласында магына бар  - Tipi жэне

ел1 табигаттыц курылымдары, организм дер in курылысы, кебею! мен дамуы, т.б.);

3. рухтын максаттылыгы (Кудайдын  болуы).

И. Канттыц саяси-элеуметпк кезкарастары:

1. адам бастапкыдан запым болып  жаратылган;

2. моральдык тэрбие жэне моральдык  занды (категориялык императива) катан

сактау- жаманшылыкган, залым табигаттан арылудын жолы;

3. 3p6ip жеке когамдагы жэне мемлекеттер  мен халыктар арасындагы демократияны

жэне кукыкгык тэртаггп жактады;

4. согысты ауыр кылмыс жэне  адамзат адасушылыгы деп айыптады:

5. келешекте ≪жогарыда бейб!тппл!к≫ заманы туады — согыстарга кукыкгык жолмен

тиым салынады немесе согыс экономикалык тургыдан паидасыз шыгын болады.

Кант философиясыньщ тарихи мэш:

1. Кун жуйеЫ пайда болуы туралы  гылымга (Ньютон механикасына) нeгiздeлгeн

Tyciширме бершд1;

2. адам акылынын тану кабйтетшщ  шеп туралы идея тужырымдалды (антиномиялар.

ез1нд1к зат);

3. ойлау непзш калайтык барынша  жалпы угымдар -12 категория непзделд!;

4. моральдык зан - категориялык  императив тужырымдалды;

5. 3p6ip жеке когамдагы жэне халыкдралык  катынастардагы демократия мен

кукыкгык катынастар туралы идея усынылды;

6. согыстар айыпталып, келешектеп  экономикалык шыгын мен кукыкгык  тиымга

непзделген ≪мэнп бейб1тш1гнк≫ кезец туралы болжам жасалды.

 

 

10.3.Гегель философиясы

Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831) - алдымен Гейдельберг, содан  сон

Берлин университетщщ профессоры, Германияныц гана емес, Европанын  беделд1

философы, HeMic классикалык философиясыньщ кернею! екш.

Гегельдщ философиядагы басты yneci мынада:

1. объективт} идеализм теориясы (Herbri угымы Абсолютп идея. Элемдж  рух);

2. диалектика - жалпы философиялык  эдгс релнде;

Гегельдщ басты философиялык енбектерк

≪Рух феноменологиясы≫,

≪Логика гылымы≫,

≪Кукык философиясы≫.

Гегельдщ онтология даты (болмыс туралы шм) басты идеясы - болмыс пен  ойлауды

TenecTipyi. Тенесттру нэтижесшде Гегель  ерекше философиялык угым - Абсолютп

ндеяны непздедг

Абсолютп идея, бул:

1. Tipininiicre бар жалгыз шын реалдылык;

2. коршаган дуние, оньщ заттары  мен кубылыстарыньщ алгашкы ce6e6i:

3. езшдж санасы мен жарату  кабшет1 бар Элемдж рух.

Гегель онтологиясындагы келеЫ  езекп угым — жаттаиу.

Абсолютп рух езшен-ез! мы на турлерде жаттанады:

1. коршаган дуние:

2. табигат;

3. адам;

4. адам dpexeri мен ойлауы аркылы  жаттанган абсолютп

рух езже-ез1 кайтып оралады.

Ягни, Абсолютп рухтьщ аймалысы:

Элемдж (Абсолютп) рух —> жаттану  —* коршаган дуние жэне адам —* адам dpexeTi

мен ойлауы —* рухтын адам эрекет1 мен  ойлауы аркылы 03iH-e3i icKe асыруы —* Абсолютп

рухтын e3-e3iHe кайта оралуы.

“Сапа** трнядасы

“Болмыс” трналасы

Жаттану угымына мыналар xipeju:

1. материяньщ ауадан жаралуы;

2. объсктивп (коршаган дуние)  мен субъективи (адам) арасьшдагы  курдел! катынас -

адам эрекетп аркылы Элемдпе  рух езш-ез1 жаттандыралы;

3. адамнын коршаган дуниеш бурые  кабылдауы

Гегель онтологиясында адам улкен  рея аткарады. Адам - абсолют идеяны

таратушы. Эр адамньщ санасы - Элемдж рухтын белшеп. Тек кана адамда абстрактылы

жэне бейтулгалык Элемдж рух  ершее, тулгага, мшезге, индивиду алдыкка  ие болады.

Сондыкган, адам - Элемдис рухтын ≪сонаты рухы≫.

Адам аркылы Элемдж рух:

1. взш сез, тш, кол кямылдары  аркылы кврсетедй

2. зандылыктар непзшде максатты  турде козгалады (адам эрекен, тарих барысында);

3. адамньщ танымдык эрекеп аркылы  взш таниды;

4. адам жасаган, жасайтын материалдык  жэне рухани мэдениет туршде  взш жасайды.

Гегельдщ философияга коскан тарихи yneci - оньщ алгаш болып диалектика

угымын ашык непздеушде. Диалектика, Гегель пшршше, Элемдж рух пен ол жараткан

дуниенщ TipminiK eryi мен дамуыньщ негоп  заны.

Диалектиканьщ мэш мынада:

 

1. Барлыгында - Элемдж рухта, адамда, коршаган дуние заттары мен  кубылыстарында,

процестершде карама-карсы бастамалар бар (мысалы, кун мен тун, жылу мен  суьщ,

жастык пен картгык, байлык пен  кедейлнс, ак пен кара, сотые жэне бейбггшишс, т.б.);

2. аталган бастамалар eipryrac болмысгьщ  жэне Элемдж рухтын бастамалары,  олар

езара каишылыкга болу мен катар, мэш 6ip жэне езара эрекетгеседц

3. карам-карсыльжтардыц 6ipniri мен Kypeci — дуниедегшщ бэршщ Tipminiri мен

дамуыньщ Herisi.

Даму абстрактыдан нактыга карай  козгалады жэне мынадай тепктер1 (механизмдер1)

аркылы icKe асады:

1. белгш тезис бершеда (болмыс  формасы, niidp, т.б.);

2. бершген тезиске антитезис  - оньщ антитезис! карсы тирады;

3. ею карама-карсы тезистердщ  езара эрекетгесу! нэтижесшде синтез  — жаца niicip,

дамудын жаца децгешндеп тезис пайда  болады;

4. бул процесс узджслз кайталанумен  болады жэне эр жолгы карама-карсылыкгардыц

синтез! нэтижес!нде о дан да жогары децгейдеп тезистер пайда  болып отырады.

>!

Барша даму баеталатын алгашкы тезис  ретшде Гегель ≪болмыс≫ (Tipmmiicre бар

нэрсе) угымын усынады. Онын антитезис - ≪бейболмыс≫. Болмыс пен бейболмыс

≪калыптасу≫ деген синтез (жаца тезис) береди Осылайша даму керссплген схема

бойынша жалгаса береди

Гегель пшршшеу кайшылык - зулымдык, жамандык емес, игшк. Дэл осы

кайшылык - nporpecriH козгаушы куыи больш  табылады. Кдйшыльпсгарсыз, олардын

6ipniri мен куресшс!з даму мумкш  емес.

0 з зертгеулершде Гегель:

табигат филсофиясын;

рух философиясынн;

тарих философиясьш;

демек, олардын мэнш туешуге тырысты.

Табигатты (коршаган дуниеш) Гегель идеяныд  бейболмысы (ягни, идея тсршшгшщ баска

формасы, идеянын антитезис!) деп  туешди

Рух, Гегель niicipimne, 3 турлг

1. субъективп рух;

2. объектив!! рух;

3. абсолютп рух.

Субъективп рух - эрб!р адамнын  санасы, жаны(≪еэишк рух≫);

Объективт! рух - рухтын екшнп сатысы, тутас алганда ≪когам рухы≫.

Объектива рухтын Kopirnc беретш саласы крсык — жогарыдан беритген, (бостандык

идеясы адаммен 6ipre жаратылатындыкган, бастапкыда идея туршде *прпилк сткен),

 

адамдар арасындагы катьшастардьщ peri. Кдеык — бостандык идеясыньщ  жузеге аскан

TYP*-

Объективтп рухтыц кукыктан баска Kepimc беретш салалары:

адамгершшк,

азамапык когам,

мемлекет

Абсолютп рух - мэцп шын акикат, рухтыц ец жогаргы Kepmici. Абсолютты рухтьщ

кершю беретш салалары: енер,

дш,

философия.

Онер - адамнын абсолютп идеяны тйселей  бейнелеу!.

Гегель niicipimne, адамдар арасында абсолютп идеяны кере жэне бейнелей алу - тек

талантты, ^лы адамдардын кольшан келеда жэне сонысымен олар енерхи жасаушыларга

айналады.

Дш - енердщ антитезис!. Егер енер - улы  адамдар ≪коре≫, ≪бейнелей≫ алган

абсолютп идея болса, дш — Кудайдын, адамга ашкан абсолютп идеясы.

Философия - енер мен дшнщ синтез*, абсолюта идеяны тусшу мен дамудыц

жогаргы сатысы. Философия - К^даи берген жэне \лы адамдар-философтар угына алган

бипм. Философия - бар лык акикаттын  толык ашылуы, Абсолюта рухтыц езш-ез1 тануы,

абсолютп идеяныц басы мен аягыныц 6ipiryi, жогары бшгм.

Гегель niidpimne, философ ез пэш реттнде:

1. табигат философиясьш;

2. антропологияны;

3. психологияны;

4. логиканы;

5. мемлекет философиясьш;

6. азаматтык ко гам философиясьш;

7. кукык философиясьш;

8. тарих философиясьш;

9. диалектика - ец жалпы зандар  мен кагидалардьщ акикаты ретшде

карастыруы тшс.

Тарих - Абсолютп рухтьщ жузеге асу  процес! Абсолютп рухка бостандык  идеясы

енетш болгандыкган, букш тарих, Гегель niicipimne, адамзаттыц ез бостандыгын улгайту

npoueci. ОсьЕган байланысты Гегель  букш адамзат тарихын 3 даугрге  беледг

1. шыгыс;

2. антикалык-ортагасырлык кезец;

3. германдык.

Шыгыс /x^yipi (Ежелл Египет, Кытай, т.б.) - букш когамда 6ip гана адам букш

иплиеп, бостандыкты пайдаланып, езш-ез1 танитын, калгандарыньщ бэр1 оньщ кулдары

мен кызметшшер! болатьш тарихи кезец.

Антикалык-ортагасырлык кезец —  адамдар тобы (мемлекет басшысы мен

оныц некерлерг, эскербасылар, аристократия, феодалдар) езш-ез1 танып, букаранын  кен

бел1Г1 ≪жогарыдагыл арга≫ тэуедщ болып, кызмет ететш кезец.

Германдык кезец — бэр! езш-вз1 танып, 6dpi азаттыкка жеткен Гегельдщ ез1 ем!р

сурген заман.

Гегельдщ саяси-элеуметпк кезкарасгары:

261

1. мемлекет - Кудайдьщ ешр суру  Спршшкшщ) формасы (Кудайдьщ купи  мен

мумкщшктерщщ KepiHici);

2. кукык — бостандьпсгьщ (xepimci) болмысы;

3. жалпы мудде жекеншнен жогары; жеке адамды, оныд муддесш яепшыйстщ

игвдгще курбандыкка шалу г а  болады;

4. байлык пен кёдейлйс жогарыдан  бершген, болмай коймайтын табиги  кубылыс, оган

кенбеске шара жок;

5. когамдык кайшылыктар зулымдык  емес, иплйс, прогрестщ козгаушы  куш;

6. ал мемлекеттер арасьшдагы  кайшылыктар мен даулар - элемдш  — тарихи

масштабтагы прогрестщ козгаушысы;

7. ≪мэнг1 бейб1тшш1к≫ куйреу мен моральдык азгындау экелед!, керкшше, жуйея!

турдеп согыстар улттык рухты ершпш  отырады.

Гегельдщ манызды философнялык корытьшдысы:

Болмыс материя мен идея (сана, акыл) арасында кайшылык болмайтындыгы

тур алы тужырым. ≪Акыл, сана, идея болмыска не, болмыс - санага≫. Немесе,