Неміс классикалық философиясы

Неміс классикалық философиясы

10.1 .XIX гасырдагы немгс философиясыньщ  басты багыттары мен

ндеялары

10.2. Иммануил Кант философиясы

10,3.Гегель философиясы

10.4.Фихтенің субъектиBTi идеализмі

10.5.Шеллинг философиясы

10,6Людвиг Фейербах философиясы - немгс классикалык философиясыныц соцы

 

10.1. XIX гасырдагы немгс  философиясыныц басты багыттары  мен идеялары

XIX гасырдагы немгс философиясы  — элемдж философиядагы 6iperefi кубылыс.

HeMic философиясыньщ 6iperefriiri онын 100 жылдан  астам уакыт iminae мынадай

жетаспктерге кол жетюзувде:

1. адамзатты гасырлар бойы толгандырган  мэселелерд! терец зерттеп, философиянын

алдагы дамуын аныктап бердо;

2. ез бойына сол кезецдеп барлык  белгш i багыттарды: су бъекти BTi идеализм  мен

турпайы материализм жэне иррационализмдц - 6ipiicTipyiHAe;

3. элемдж философиянын ≪алтын корына≫ енген ондаган корнекп философ тар ды

ашты :

Кант,

Фихте,

Гегель,

Маркс,

Энгельс,

Шопенгауэр,

Ницше, т.б.

10. HeMic классикалык философиясы

Немгс классикалык философиясыньщ хронологиясы

XIX гасырдагы немгс философиясыньщ  непзп' багыттары мынадай:

1. нем1с классикалык философиясы  (XIX гасырдын 6ipiHiJui жартысы):

2. материализм (Х1Хг. ортасы мен екшип жартысы);

3. иррационализм (Х1Хг. екшип жартысы  мен Х1Хг. соцы), ≪eMip философиясы≫.

Hcmic классикалык ф и л о  соф и я сы

Немк классикалык философиясы XVIIlr. соцы мен XlXr. 6ipiHtui жартысьшда

кен тарады. Оньщ йепзщ сол заманньщ 5 кврнекп немк философтарынын

творчествосы кздэады:

Иммануил Кант (1724-1804);

Иоганн Фихте (1762-1814);

Фридрих Шеллинг (1775-1854);

Георг Гегель (1770-1831);

Людвиг Фейербах (1804-1872).

HeMic классикалык философиясында 3 басты  философиялык багыт бар;

1. объектаBTi идеализм (Кант, Шеллинг,  Гегель);

2. субъективтс идеализм (Фихте);

3. материализм (Фейербах).

H c m i c классикалык философиясындагы  б а о ы агымдяр

HeMic классикалык философиясы оны  тутас кубылыс деп карауга  болатын б^рнеше

мэселелерд! н^вдедь Атап айтканда:

1 философиянын назарын дэстурл!  мэселелерден (болмыс, ойлау, таным,  т.б.) адам

мэнш зерттеуге карай бурды;

2. даму мэселелерше ерекше мэн  бердк

3. философиянын логикалык - теориялык  аппаратын байытты;

4. тарихты тугае процесс рет!нде  карастырды.

Немю классикалык философиясыньщ кепзЫ калаган - Иммануил Кант (1724-1804)

болды. Ол;

1. Кун жуйео табиги себептерге  байланысты Ньютон зацдары негЫнде  - космостагы

материя белшектерш1ч козгалысы  мен эрекеттесу1 (тартылыс, итериис)

нэтижесшде пайда болгандыгы туралы болжамды тужырымды (гылымда бул

жаналык ≪Кант-Лаплас гипогезасы≫ деп вталды);

2. адамньщ танымдык касиетшщ  шекарасы жэне коршаган дуниенщ  ним мэнш тану

мумкш eMecTiri (езшдж зат) туралы теорияны непздед1;

3. категориялар туралы L n iM fli негпдед! - философия колданатын барынша  жалпы

угымдарды тужырымдады;

4. моральдык занды (≪категориялык императив≫) непздедк

5. согыс журпзудщ нэтижес1зд1п  жэне оган кукыкгык тиым салуга  непзделген

болашактыц ≪мзцп бейбтиЫк≫ идеясын у.сыкды.

2 48

Георг Гегель (1770-1831) болмыс пен ойлауды  тецесторш, санага тэуешлз, материалды

дуние мен буких TipiuLniicriH алгашкы ce6e6i болып табылатын абсолюта идея iniMiH

тужырымдады жэне сонысымен объективто идеализм концепциясьт непздед*1.

Г.Гегельдщ философиядагы улес| -диалектикаиы - ен жалпы дамуды, онын зандары

мен кагидалары туралы ШМД1 непздеушде.

Иоганн Фихте (1762-1814), Kepicimne, субъективто  идеализм концепциясын

непздеуге улкен улес косты.

- Фихте философиясында адам ymiH жалгыз жэне басты реалдылык  - адамнын 031,

онын санасы мен-концепциясы≫) болып табылады.

Фридрих Шеллинг (1775-1854) - бостандык  пен кукыктык курылым табигатта  о

бастан бер1лгендпч туралы идеяны усынып,объективто идеализм тургысынан табигат

туралы терец тусшж непздедк

Людвиг Фейербах (1804-0872) - HeMic классикалык  философиясындагы

материалиста багыттьщ екш. Фейербах идеализмд! сынга алды жэне дуниенщ  тутас

материалисток картинасын тужырымдады. 0з философиясында Фейербах атеисток

позицияны устанды: Кудайдьщ жокгыгын. онын жасандылыгын. ойдан

шыгарылгандьпын, Кулж тулгасьшан адамдар ездерщщ орындалмаган арман, icKe

ас паган идеал дар ын коруге тырысатынын дэлелдед!.

XIX г. HeMic философиясындагы материалисток  багыт

XlXr. HeMic философиясыныц келеЫ багыты - XIX гасырдыц екшин жартысында

кен тараган материализм болды.

XIX гасырдагы HeMic материализм}:

1. Людвиг Фейербах философиясында;

2. марксток философия да:

3. турпайы м атериал и стер  творчество сын да кар астырылды.

Л.Фейербах атеисток жэне материалисток  багытка да енедк HeMic классикалык

философиясын аяктап, XI Хг. немгс  материализмнщ непзш налагай  Фейербах

философиясы ею багыт арасындагы рухани белес болды.

XIX гасырдагы классикалык материализм  марксизмде керМс тапты.

Марксизмн{н курамдас бел1мдер1:

1. маркетж философия;

2. саяси экономия (экономикалык  ш!м);

3. гылыми коммунизм (саяси-элеуметток  шм).

Марксизмнщ непзш калаушылар — HeMic гал'ымдары жэне философтары

Карл Маркс (1818-1883) жэне Фридрих  Энгельс (1820-1895) болды.

MapKCTiK философия:

1. дуниенщ тутас дэйекто - материалисток  картинасын тужырымдады;

2. когам болмысындагы ешцргстщ, экономиканын релш керсетто:

3. философиядагы мэселерд! диалектика  тургысынан непздед! (диалектикалык

материализм);

4. тарихты максатты жэне занды  процесс ретшде карастырды:

5. адам. когам. мемлекеттщ шыгуыныц  толык картинасын жасады;

6. атеисток позицияны беютто.

XIX гасырдагы HeMic материализмшщ  келеЫ турлер! - турпайы материализм

болды.

Турпайы материалистер - Фохт,

Бюхнер,

249

Молешотт

адам, таным мэселелерш коршаган дуние  туралы суракгарды жаратылыстык гылымдар

(физика, химия, биология) тургысынан  тусшд4рд1. Олар:

!. табигат зацдарын (табиги сурыптау. eMip ушш курес, жануар eMipi мен тэрт|б|)

механикалык турде адам когамына кеипрд! (элеуметпк дарвинизм);

2. идеалдыны. сананыц идеалдылыгын TepicreAi;

3. сананы физиология лык процесс  ретшде карастырды (≪бауырдын сел белгеш

сиякты, ми да ойды белш отырады≫).

XIX г. немк философиясындагы иррационализм

XIX гасырдын eKiwiii жартысында Германия  да иррационалиспк идеялар айрыкша

кец тарады.

Иррационализм - болмыс пен тарихтыц, дуниенщ объектив™ зацдарын Tepicren.

коршаган дуние мен тарихты  хаос, кездейсоктыктар Ti36eri деп карайтын философиялык

багыт.

Иррационализмнщ непзш калаган  Артур Шопенгауэр (1788-1860) деп сан  алады.

Тутас алганда Шопенгауэр философиясына  адамнын ез eMipi мен коршаган дуниеге

ыкпал ету муммндшне сешмаздж, пессимиспк сипат тэн.

Иррационализмге жакын турган келеЫ  багыт - «eMip философиясы≫. Бул багыт

езшщ зерттеулержщ орталыгына ≪болмыс≫, ≪идея≫, ≪материя≫, т.б. угымдарын емес,

адамнын дуниедеп болмысын, ягни адам ушш басты жэне жалгыз реалдылыкты  кояды.

≪0м ip философиясыныц≫ непзш калаушылардыц 6ipi - Фридрих Ницше (1844-

1900) болды.

Ол эр адамныц ез тагдырын eii толык  билеу мумшшцп. адам эрекет-тэрпбшц

козгаушы Kynrrepi (≪воля к жизни≫, ≪воля к власти≫ - ≪Мен≫ экспансиясы), Кудайдын

бейактуалдылыгы. иллюзорлылыгы (≪Кудай едш≫) туралы идеяларды усынды.

Кейпнрек ≪eMip философиясы≫ muipri заманда кен тараган философиялык

багыттар — прагматизм мен экзистенциализмнщ  йегвще алынды.

 

10.2. Иммануил Кант философиясы

1. Кант философиясьшьщ жалпы  сипаты, кезецдер1, Heri3ri енбектерг

2. Канттын ≪сынга дейщгЬ) кезецдег! гылыми - жаратылыстык философиясы.

3. Кант гносеологиясы (таным  туралы LniMi).

4. Моральдык зан ( ≪категориялык императив≫).

5. Жалпы максаттылык туралы идея.

6. Канттын саяси - элеуметпк кезкарастары.

7. Кант философиясыныц тарихи  мэнь

Нем'|с классикалык философиясыныц непзш калаушы Иммануил Кант (1724-1804)

- Кенигсберг университетшщ профессоры, HeMic (прус) философы болды.

И.Кант творчествосын 2 кезецге белш карастыру кдбылданган:

1. сынга дей!нп (XVIII гасырдын 70 жылдарына  дей1н);

2. сыни (≪критический≫)- (XVIII гасырдын 70 жылдарынан - 1804 жылга дейш).

1. ≪Сынга дейшп≫ кезенде И.Канттын философиялык кызыгушылыгы - жара гылыс пен

табигат мэселесшё багытталды.

2. ≪сыни≫ кезец ез атауын Канттын осы кезен шинде жарык керген философиялык

ёцбектер!нде (барлыгы 3) кайталанатын ≪сын≫ сёзшё байланысты алады. Олар:

≪Таза акылга сын≫;

≪Практикалык акылга сын≫;

≪Пайымдау каб1лет1не сын≫.

250

Бул кезенде Кант акыл эрекето, таным, таным механизмдер^ таным кекжиеп,

логика, этика, элеуметпк философия  мэселелерш зерттедк

Канттыц новаторлыгы - аталган мэселелерш зерттей отырып даму мэселесше

улкен мэн бергендйтнде.

Канттыц философиялык корытындылары  сол заман ушш революциялык децгейде

журдо:

1. Кун жуйес1 бастапкыда космостагы  материя белшектерщщ туманыныц  айналысынан

пайда болды. Ал ол туманныц айналысы оны кур ап турган белшектердщ  козгалысы

мен езара эрекеттесу1 (тартылыс, irrepwic, соктыгысу) нэтижеанде мумкш болды;

2. табигат мэцп жэне 63repicci3 емес, оныц кевдспкте ез тарихы (басы  жэне соцы) бар;

3. табигат уздпсЫз козгалыс пен  дамуда болады;

4. козгалыс пен тыныштык—салыстырмалы;

5. жер бепндеп TipminiK, оныц пшнде  адам да - табиги биологиялык эволюция

нэтижесь

Озык кезкарастарымен катар  Кант идеяларына сол замангы дуниетанымныц

6enruiepi де тэн. Олар:

1. механикалык зацдар материяга  бастапкыдан бершмеген, олардын  ce6e6i сыртта.

2. ондай сырткы, бастапкы себеп  - Кудай.

Соган карамастан Кант замандастары оныц жацалыктарыныц мэнш (Кун

жуйесшщ пайда болуы жэне адамньщ  биологиялык эволюциясы туралы) Коперник

жацалыктарыныц мэшмен тен деп  санады.

Канттыц еюнпп, ≪сыни≫ кезецшщ философиялык зерттеулер1 непзшде таным

мэселезд жатыр.

Кант езшщ ≪Таза акыл га сын≫ мтабында агностицизму (коршаган дуниеш тану

MyMiciH емесппн) жакгайды.

Кантка дейшп философтар таным  киыншылыктарьшыц басты ce6e6i таным

объекппнде — коршаган дуниедеп, болмыстагы мыцдаган жылдар бойы ашылмаган

сансыз купияларда деп тус1нсе, Кант - танымдагы киыншылыктардыц ce6e6i -

(айналадагы шын дуние) - объектще  емес, Kepicimne, таным субъекпсшде - адамга,

дэл1реп, оныц акылында деп тус1нд1.

≪Адам акылыныц танымдык мумюнджтер1 (кабшеттерО шектеул! (ягни акыл

бэрш тануы мумкш емес≫).

Адам акылы езшщ танымдык мумк1нд1ктер1 шецбершен шыккан бой да шешшмес

кайшылыктарга тап болады. Кант антиномияпар деп атаган ондай кайшылыктар  саны

4:

1-антиномия - кецгспктщ шектеулЫп.

Дуниенщ уакыт iuiiiue Дуниенщ басталу

(бастамасы. басталу уакьпы уакьпы  жок жэне

бар жэне (ол) кешспкте шектеулг (ол) шеказ.

II-антиномия - карапайым жэне  курделк

Тек карапайым элементгер

жэне карапайым элементтерден

куралгандар гана пршшк

етедь

Дуниеде карапайым

нэрсе жок-

III- антиномия - бостандык пен  себептинк. Бостандык деген жок.

Табигат зацдары бойынша дуниенщ 6dpi катан

себептшк кана емес. себептЫк кушiмен

бостандык та бар юке асады.

IV- антиномия - Кудайдын. болуы. Кудай  жок. TipmuiiK

Кудай бар.Ол букш т1ршииктщ ce6e6i. абсолюта —

ce6e6i жэне сезЫз кажет нэрсе.  кажетп нэрсе жок

Антиномиялардын карама-карсы кагидаларыныц  екеущ де акыл кемегшен

логикалык тургыдан дэлелдеп беруге болады.

Нэтижесшдё акыл тыгырыкка Tipenejii. Антиномиялардын  болуы - акылдыц тану

кабшетшщ ииектеулшпнщ дэлель дейд1 Кант.

Сонымен коса Кант таным эрекетшщ нэтижеа ре*пнде бшмдо Ж1ктеп, 3-ке

белед!:

1. апосгериорлык бшм;

2. априорлык 6LniM:

3. ≪езшдис зат≫

Апостериорлык биим - адамнын тэж1рибе нэтижесшде алатын бУцм]. Бул бшм

Typi айкын емес, болжамдык сипатта.  Сондыктан оны ic жуэ^нде (практикада) тексерш

отыру кажет, ейткеш мундай бшм эрдайым  шын бола бермейдк Мысалы, барлык

металдардын балкитынын адам ез тэж1рибес1нен  бшедц 6ipaK теория жузшде

балкымайтын метал дар болуы  мумкш. Немесе ≪барлык аккулар - ак≫ болганымен. кейде

табигатга кара аккулар кездесу! де мумкш. Демек, тэж1рибелис (эмпириялык,

апостериолык) бшм тугелдей шын  емес, жэне сондыктан жалпы бола алмайды.

Априорлык бшм ( ≪приори≫ - тэж!рибе: ≪а≫- дейш) - тэж1рибеге дейшп. акылда

бастапкы дан бар, дэледд1 кажет  етпейтш бшм. Мысалы ≪Адам eMipi уакыт шлнде

жалгасады≫, ≪Барлык денелердщ салмагы бар≫. Айтылып отырган кагидалардын кез-

келгеш тэжгрибе аркылы тексергенде  де, тексеруЫз де айкын, шын.

0йткeнi келемаз немесе салмаксыз  дене, уакытта тйршшк етпейтш  адам eMipi

болуы мумюн емес.

Сондыктан априорлык(тэж!рибеге дейшп) бшм гана абсолюта айкын spi сешмдк

кажетт! жэне жалпы сап ага ие.

Айта кету керек: априорлык (бастапкыдан  акикат) бшм женшдеп Кант теориясы

Кант дэу^ршде кисынды болганмен, ХХг. ортасынан А. Эйнштейн ашкан

салыстырмалылык теориясы бул теорияны кумэнд! етп.

≪cзшднс зат≫ - Канттын букш философиясындагы орталык угымдардын 6ipi.

≪031НД1к зат≫ - нэрсенщ шк], акыл ешкашан тани алмайтын мэш,

Кант таным процесш мынадай  схема туршде бейнелейщ:

1. бастапкыда сырткы дуние адам  танымына эсер етед1 (≪аффициацияланады≫);

2. адамнын сез1м мушелер! аффициацияланган  сырткы дуние бейнелерш кабылдайды:

3. сананын сез^м мушелерт аркылы  алынган бейнелерк сез1мдер1 жуйеге  келлрудщ

нэтижесшде адам акыльтнда коршаган дуниенщ тутас картинасы пайда  болады;