Философияның қалытасуы

Бұл жүйенің өзіндік  құрылымы бар, яғни әр элементтің әлеуметтік кеңістікте өз орны, өзіне тән сипаттары бар.

Әлеуметтік құрылым  – салыстырмалы, тұрақты және бірқалыптағы топтарының жиынтығы мен олардың  арасындағы өзара іс – қимыл жасаудың, байланысудың белгілі бір реті.

Әлеуметтік кеңістікте жіктелудің мынандай түрлері бар:

- адамдардың әлеуметтік  – таптық қауымдастығы (таптар, топтар)

- әлеуметтік демографиялық  топтар (жастар, әйелдер, қариялар)

- адамдардың шағын  топтары (отбасы, еңбек ұжымы)

Әлеуметтік қауымдастық  дегеніміз – жалпы қызығу объектілері  мен іс - әрекеттері, психологиялық ерекшеліктері мен өмір салты бір – бірімен ұқсас адамдардың біртұтастық жиынтығы.

Қауым – адамзат басынан  өткерген дүние жүзі халықтарының бәріне ортақ алғашқы қауымдық құрылыстың негізгі экономикалық ұясы. Онда өндіріс  құрал – жабдықтарына қоғамдық меншік болған. Еңбек ерлер мен әйелдер, еркектер мен балалар арасында табиғи түрде бөлінді. Өндірілген өнімді бірлесе отырып, бөліп, тұтынып отырды.

Қауымның дамуы –  қауым мүшелері тұрақты атқаратын  еңбек түрлерінің күрделеніп, көбейе түсуімен және осы түрлердің өзара байланысының күшеюімен сипатталады.

Қоғамдық еңбек күрделене  түскен сайын қоғамның әлеуметтік жүйесі де біркелкі болмайды, ол да өзгеріске  ұшырап отырады.

Қоғамның әлеуметтік құрылымының біркелкі болмайтыны туралы көне дүние философтары айтып кеткен. Мәселен, Аристотель «Әрбір мемлекетте үш бөлік бар: өте дәулеттілер, ең жарлылар және үшіншілер, яғни солардың  тұрғандар».

Қоғамдағы таптар туралы ілімді жан – жақты дамытқан К.Маркс  еді. Ол жұмысшы табы мен капитал  арасындағы қарама – қайшылық қоғамның ішкі қасиетінен туындайтындығын, яғни капитал дүниесінің өзінен бастау алатындығын көрсетті.

К.Маркстің таптар туралы ілімі кеңес одағында ерекше маңызға  ие болып, оның бастапқы қағидалары көп  жылдар бойы қоғамның әлеуметтік жіктелуінің теориялық, методологиялық негізі болып келді.

К.Маркс ерекше көңіл  аударған меншіктік қатынас пен  өндіріс тәсіліне сүйене отырып, қоғамда  жұмысшы табы мен колхозшы, шаруа  табы ғана бар деп есептедік. Ал интеллигенцияны  аралық топ деп қарадық.

Бір жақтылыққа кеңес ғалымдарының ішінде алғашқы көңіл аударған белгілі социолог Р.В.Рывкина болды. Ол 1989 жылы «талдау құралдарының әдістемелік және теориялық құрамында әлеуметтік стратификация (бөлшектеу) теориясының алар орны ерекше. Біз үшін әлеуметтік топтардың, олардың меншікті иелену жүйесінде, билік, табыс және бедел мәселесінде іс - әрекет методикасын анықтау өте қажет» деп жазған.

Р.В.Рывкина атап көрсеткен  әлеуметтік стратификация теориясының  авторы 1922 жылы шетелге кеткен әйгілі орыс ғалымы П.Сорокин еді. Ол АҚШ-та жемісті еңбек етті. 25 жыл бойы Гарвард университетінің социология кафедрасын басқарды.

П.Сорокин тарихта  жіктелуге, әсіресе әлеуметтік жіктеуге тап болмаған қоғамның болмағандығын, олай болмады деп ойлау миф  екендігін айқын дәлелдейді. Оның ойынша, кез – келген қоғамда әлеуметтік стратификацияның үші түрі бар.

Бірінші – кәсіптік, яғни адамдар технологиялық белгі  бойынша бөлінеді.

Екінші – адамдардың экономикалық жіктелуі, олардың тұрмыс деңгейі, кіріс – табыс мөлшері  әртүрлі. Үшінші жіктелу – саяси стратификация деп аталады, өйткені кез келген қоғамда оны басқаратын элита және оған бағынышты бұқара өмір сүреді.

Әлеуметтік жіктелу  Конституциясында барлық адамдардың теңдігі  жазылған демократиялық қоғамдар да орын алған. Жіктелу отбасында, шіркеуде де, тіпті кез келген әлеуметтік топ та болуы мүмкін.

Қоғамның жікке бөлінуі  табиғи және заңды құбылыс. Бұл тұрғыдан алғанда әлеуметтік біркелкілікті  орнатуға бағытталған коммунистік  идея ешуақытта тәжірибеде орындалмас еді.

П.Сорокин кез келген тарихи дәуірде жіктелу күштері мен қоғамдағы топтарды бір – бірімен жақындастыруға тырысқан күштердің арасында әрдайым күрес жүріп отырады деп пайымдаған. Бірінші күш – ұдайы және тұрақты жұмыс істейді, ал екіншілері - өз жұмысын келеңсіз, тіпті кейде бір сезімге берілумен жүргізеді. Мысалы, кеңес өкіметі кезінде қоғамдық меншіктік қалыптастыру жолдары белгілі бір күш қолдану арқылы іске асырылды, не болмаса селоны қаланың деңгейіне көтеру үшін адамдардың дәстүрлі өмір сүру салтының жекелеген элементтерін жою т.б.

 

26-лекция

Оқу-білім философиясы

 

Оқу-білім философиясының пәні. Оқу-білім философиясы және педагогикалық теория. Оқу-білім  мен тәрбиенің өзара байланысы. Ом білімнің институциялануы. Педагогикалық  процестің құрылымы. Оқу-білімдегі  жатсыну. Жатсынған білімнің адамға сіңісуі мәселесі.

Оқу-білім ортасы. Білімдегі модельдеу. Даму және білім. Оқу-білімді саналылық пен бейсаналылық. Тұлғаның өзін-өзі іске асыруы. Тұлға  және оқу-білім. Сұхбат және білім. Таным  және оқу-білім. Оқу-білімдегі түсінік.  Оқу-білімдегі шығармашылық.

Педагогиканың үш типі: қалыптасу педагогикасы, даму педагогикасы, бірге шығармашылық педагогикасы. Постмодернизмнің сыни педагогикасы. Тәртіптілік және оқу-білім. Ғылыми пән және оқу пәні мәселесі.

Оқу-білім жүйесі мәдени дәнекер ретінде. Оқу-білімнің дәстүрлі жүйесі. Альтернативтік оқу-білім жүйелері. Оқу-білімнің жалпы жүйесі билік пен құзырлықка қол жеткізудің құралы ретінде (Платон).

Оқу-білімнің аксиологиялық аспектілері. Оқу-білімдегі  консерватизмнің құндылықтары. Оқу-білімдегі  классикалық реализм. Оқу-білімдегі Сенциализм. Оқу-білімдегі аналитикалық философия. Экзистенциализм және оқу-білім. Оқу-білімнің шығыстық моделі.

Психологиялық кәмелеттік үшін оқу-білім. Өмірге бейімделу  үшін оқу-білім.

 

Білім – адам баласының  маңызды қасиеті. Сол арқылы ол өзінің ішкі табиғи мүмкіндіктерін ашып, өзіндік «менін» сезініп, сыртқы әлеммен әлеуметтік қарым-қатынастарда бола алады.

Білім – адамзаттың терең  және үйлесімді дамуын бекітетін  құралдардың бірі, прогрестің, әлеуметтік тұрақтылық пен ұлттық қауіпсіздіктің маңызды факторы.

Білім – тұлғаның қалыптасуы мен дамуында үлкен рөл атқарады.

В.И.Дальдің сөздігінде «білім», «білдіру», «үйрету» деген  мағынада  қолданылған. Яғни, үйрету мен тәрбиелеу бір-бірімен өте  байланысты.

Философиялық әдебиет  білімді адамның рухани келбеті деп қарастырады.

А.А.Асмолов білімді  тұлғаның өзін-өзі дамытуы мен  өмірлік жолын дұрыс таңдау мүмкіндіктерін кеңейтуге бағытталған үрдіс  деп анықтаса, А.А.Петровский білімді  мақсатпен, жоспарлы ұйымдастыра отырып, адамды әлеуметтендіруге болатындығын көрсетеді.

Білімнің көмегімен  мәдениетті игеруге болады. Осы анықтамалардың өзі-ақ білімнің тұлғаны дамыту, жетілдірудегі  маңызын көрсетеді.

Білім философиясы білім  ұғымын тұлғаны тәрбиелейтін, жасайтын негіз деп қарастырады.

Білім беру дамып келе жатқан адам үшін нақты шарттарды кепілдік етеді, жаңа ой-өрісті, өмір мәнінің жаңа көрінісін қалыптастырады. Адам үшін құндылықтың барлығын, оның потенциалын, өмірлік күш-жігерін сақтай отырып, білім беру  қоғамының өмір барысын қайта құрады және бағыттайды. Білім беру – адамның өзіндік күштерін ашуға және ол кез-келген қоғамның қозғаушы күші ретінде мемлекеттің барлық ниеттерін алдын-ала анықтап, даму бағыттарын табуға мүмкіндік беруі тиіс.

Білім – адам өмірінің стратегиялық маңызды саласы.

Қазіргі жүрдек және ақпараттық өркениетте классикалық білім беру парадигмасы өзінің әлсіздігін айқын көрсетті.

Білім беру кеңістігіндегі үш аса маңызды тенденцияны атап өткеніміз орынды.

Біріншіден, білім парадигмасының өзгеруіндегі әлемдік үрдістер білім  берудің классикалық моделінің заңдары, білім философиясы мен социологиясында жаңа функциональді идеяларды іздестіру, гуманитарлық ғылымдардағы тың методикалық өлшемдерді қарастыру, эксперментті альтернативті мектептердің ашылуы.

Екіншіден, әлемдегі мәдени және білім беру кеңістігіне ену, үздіксіз білім беру жүйесін, білімді ірілендіру мен компьютерлеуді дамыту, оқыту бағдарламаларын еркін таңдауға жағдай жасау, мектептер мен басқа оқу орындарының дербес дамуына негізделген оқушылар мен оқытушылар қоғамдастығын қалыптастыру.

Үшіншіден, білім беру процесінде ұлттық құндылықтар мен  адамгершілік үлгілерін әр уақытта  есепке алу қажеттіігін ұмытпау. Осы тұста дамыған елдер тәжірибесіне назар аудару орынды.

Білімді тұрақты дамыту стратегиясын басшылыққа алған жоғары дамыған елдер, әсіресе, Жапония, Қытай, Корея, Малайзия, Сингапур сияқты Азия елдері жаһандану үрдісін, ақпараттық-коммуникациялық революцияны, инновациялық технологиялардың ендірілуін басқа елдермен белсенді және тиімді экономикалық қарым-қатынас орната отырып, жедел даму мүмкіндігі есебінде пайдаланса, екінші жағынан, өздерінің ұлттық рухани және экономикалық тәуелсіздігін, қауіпсіздігін сақтаудың, ұлттық өркендеудегі бірден-бір кепілі ретінде отандық білім саласын реформациялауға аса үлкен мән беріп, оны мемлекеттің басым саясатына айналдырып отыр.

Қазіргі ғасырды адамзат  «жылдамдық ғасыры, бірігу ғасыры», информация ғасыры деп бағалап жүр. Бұған  «білім ғасыры» деген анықтаманы да қосуға болады. Өйткені,  білімді  болудың аса үлкен қажеттілік екендігін адам баласы осы ғасырда өте жақсы түсінген сияқты.

Постиндустриялдық өркениет заманының білім беру кеңістігіне  үш сипат тән: ізгілендіру, біріктіру, кірігу процесінің жоғарылығы және инновациялылық.

Білімнің гуманистік немесе ізгілік сипаты әлеуметтік-мәдени дамудың ең жоғарғы құндылығы – адами дамуды, оның негізгі өлшемдерін қамтамасыз ету, яғни өмір сүруін ұзарту, салауаттылығын арттыру,  сатып алу, тұтынудың мүмкіндігін кеңейтуде көрініс береді.

Біріктіру сипаты жеке қызығушылық  пен мүдделердің қоғамдық мүдделермен үйлесімділігін таба отырып, мүдделер қақтығысын болдырмау немесе оның алдын алу, кері әсер ететін әлеуметтік факторларды жою немесе ығыстыру, ықпалын әлсірету сияқты үрдістерде айқындалады.

Білімнің инновациялық сипаты қазіргі өркениеттің негізгі  рухани жолы – тұлғаның ішкі қуанышы мен сапасының, шығармашылығының дамуына жағдай жасауында болып отыр.

Адам баласы таптық, топтық, жыныстық, нәсілдік белгілерден әлдеқайда  кең. Оның әлемге қатынасы жан-жақты  және терең.

Біз әдетте, кез келген нәрсенің мәнін, мағынасын белгілі бір дәрежеде анықтап үйренгенбіз. Көп нәрсе көзге көрініп, сезіліп тұрғандықтан оның мәні де тезірек байқалады. Алайда, адамның көзіне көрінбейтін, уақытпен бірге ағып бара жатқан өмір деген абстрактілі ұғымның мағынасын немесе анықтап дәл айтуға болады.

Тұлғалық дамудың жоғары деңгейіне жеткен адам: мен жерді  тіреп тұрған негіз не болмаса  күллі ғаламның кіндігі емеспін. Сондықтан менен де маңызды,  менен  де қадірлі бірдеңе  болуы тиіс. Менің жарқ етіп өте шығатын шолақ  ғұмырым ұшы-қиыры жоқ мәңгіге созылып жатқан бітпес бір ғұмырдың титімдей бөлшегі деп ойлансын. Осы бір өте бір қиын уақытта әлемдегі өз орнын дұрыс анықтап, қоғамдағы кетігін тауып қаланғанда ғана мәні ашылады. Ал ол адам өмірде өз орнын табу үшін өзге адамдардың өз орындарын табуына кесірін тигізбеуі керек. Міне осылайша, гармония, сыйластық, барлық адамға деген игі тілек, жақсы ниет дүниеге келеді.

Осындай тереңдікпен  ойлану үшін, әрине, білім керек.

Білім – адамды түбегейлі  өзгертетін және оның тіршілік ету  мүмкіндігін кеңейтетін рухани фактор. Қазіргі адамаралық қатынастардағы мобильділікті, динамизмді, сәт сайын өзгеріске ұшырап тұратын іс-әрекетті рухы биік, білікті маман ғана қабылдай алады.

Осы айтылған факторлардың басты көпшілігі соңғы 20-30 жылдарда дамып келе жатқан білім философиясының қалыптасуына негіз болады.

Білім философиясы –  жалпы философияның бір бөлігі немесе саласы. Ол философияның өзегін  құрайтын «адам-әлем қарым-қатынасын» білім  алу, білім беру, басқаша айтсақ, білімдеу тұрғысынан қарастырады. Философияның бүкіл тарихында білімнің сипаты, білім мен сенім, білім мен адамгершілік, білім мен іскерлік сияқты сұрақтар жан-жақты қарастырылған.

Білім философиясының арнайы ғылыми сала ретінде бөлініп шығуына  себеп болған маңызды негіздер –  білім берудің технологияларының өзгеруі, көлемінің өсуі және қоғам мен білімнен туындаған қайшылықтардың тереңдеуі.

Білім философиясында білімділік идеясы, білім берудің  мақсаты, білім  беретін жүйелердің тарихы, философияның білімге ықпалы сияқты аса маңызды  педагогикалық сұрақтар талқыланады.

Философия өзінің біртұтастық  және жүйелілік, құрылымдық талдау идеяларымен  педагогиканың методологиялық негізі рөлін жоғалтпайды. Өйткені, қазіргі  уақытта көптеген жүйелер кең  тараған философиялық бағыттардың  идеяларына сүйенеді.

Философияның тарихилық принципі педагогика ғылымы үшін аса маңызды. Педагогиканың барлық бөлімі осы принципке негізделеді. Өйткені, адамды білімді етіп, тәрбиелеу барысында тарихи дәстүр мен қазіргі инновациялық үрдіс әр уақытта өзара ұшырасып, кездесіп, қиылысып отыруы қажет.

Жалпы теориялық және қолданбалы деңгейі бар педагогика жалпы негіздер, дидактика, тәрбиелеу  теориясы, мектептану сияқты төрт маңызды  бөліктерден тұрады. Олардың әрқайсысының өзіндік орны мен мақсаты бар.